Siyosiy fikrning vujudga kelishi va rivojlanishi tarixi - Siyosatshunoslik - Referatlar

Siyosiy fikrning vujudga kelishi va rivojlanishi tarixi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92 KB

Ko'chirib olish

Siyosiy fikrning vujudga kelishi va rivojlanishi tarixi Reja: 1. Qadimgi dunyoning siyosiy fikri 2. O‘rta asrlar va uyg‘onish davridagi siyosiy g‘oyalar 3. Yangi va eng yangi zamondagi siyosiy ta’limotlar

Siyosiy fan boshqa ijtimoiy - gumanitar fanlar singari uzoq, boy va sermazmun tarixga ega. U ham o‘ziga xos vujudga kelish va rivojlanish bosqichlarini bosib o‘tgan. Qadimgi dunyoning siyosiy fikri Dastlabki siyosiy – huquqiy fikrlar barcha xalqlarda, qadimgi Sharqda ham, qadimgi G‘rbda ham diniy - afsona, rivoyatlar tarkibida shakllangan. Ularga ko‘ra, yerdagi tartiblar umumbashariy, koinot tartiblarining uzviy qismi va kelib chiqishi jihatidan ilohiydir. Ana shunday tushunish uzoq davrlar mobaynida Sharqda, keyinchalik G‘arbda ham insonlar, ular o‘rtasidagi munosabatlar azaldan belgilanganligiga asoslanib, barqaror dunyoqarashni shakllantirdi. Bu dunyoqarash davlat, siyosatga doir g‘oyalarda ham o‘z ifodasini topdi. Qadimgi dunyo ma’naviy madaniyatining eng yirik tarixiy yodgorliklaridan biri - "Avesto" (m.a. VI asr) dir. U Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlaridagi nafaqat diniy tasavvurlarni, balki siyosiy qarashlarni bilishning ham muhim manbaidir. "Avecto" da dunyodagi yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi kurash diniy shaklda aks ettiriladi. Unda yovuzlikni bartaraf etish, tinchlik-totuvlikni ta’minlashning yo‘llari va vositalarini asoslashga alohida e’tibor beriladi. Bu yo‘llar va vositalar yaxshi niyat, yaxshi so‘z va yaxshi amal konsepsiyasida o‘z ifodasini topadi. «Avesto»da johillik, zo‘ravonlik, tuhmat kabi illatlar qoralanadi. Unda sof ko‘ngillilik, xiyonat qilmaslik, aldamaslik, haqorat qilmaslik, tashabbuskorlik, mehnatsevarlik, hamjihatlilik kabi fazilatlar targ‘ib qilinadi. "Avesto" ning tarixiy yodgorlik sifatida ahamiyati bebahodir. Bu yodgorliksiz Sharq va G’apb siyosiy fikrining rivojlanishini tasavvur qilish qiyin. U Demokrit, Aflotun, Arastu va boshqa buyuk allomalarining faoliyati, xristian, islom ta’limotining kelib chiqishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Siyosiy fikr asta-sekin afsona va rivoyatlar qobig‘idan chiqib, inson, jamiyat, davlat masalalarini falsafiy–axloqiy talqin qilishga intildi. Bu antik davr allomalarining asarlarida o‘z ifodasini topdi.

Konfutsiy (e.a.551 - 479 - yillar) ta’limoti falsafiy va siyosiy–huquqiy fikr tarixida muhim rol o‘ynagan. Konfutsiy - davlatning patriarxal-paternalistik konsepsiyasini rivojlantirgan. Uning ta’kidlashicha davlat – katta oiladir. Imperator hokimiyati go‘yo oila boshlig‘i – otaning hokimiyatidek adolatli va qo'l ostidigilariga mehr-shafqatga asoslangan. Hukmdor va fuqarolar munosabati - oila a’zolarining munosabatini eslatadi: kichiklar kattalar qaramog‘ida va ularga itoat etadi. Konfutsiy odamlarni ijtimoiy kelib chiqishiga ko‘ra to‘rt qatlamga ajratadi: aslzodalar (har qanday bilimga tug‘ilishdan ega); bilimlarga o‘qish – o‘rganish jarayonida ega bo‘lganlar; bilimlarni qiyinchilik. bilan o‘zlashtiruvchilar; bilim olishga intilmaydiganlar. Shu tariqa odamlar o‘rtasida tengsizlik mavjudligi va omi odamlar (quyi tabaqalar, kichiklar) oliy nasab aslzoda, kattalarga bo‘ysunishlari zarurligi belgilab beriladi. Hokimiyat oqsuyaklar qo‘lida to‘planishi lozimligi asoslanadi. Konfutsiy hokimiyatning adolat va mehr-shafqagta asoslanishi, fuqarolar esa isyonlardan o‘zlarini tiyishlarini uqtiradi. Boshqarish - hammani joy-joyiga qo‘yish demakdir. Davlat hokimiyati xalq ishonchisiz mavjud bo‘la olmaydi, ammo hukmdorlar hammaga o‘rnak bo‘lishlari lozim. Konfutsiy qarashlari uning izdoshlari va shogirdlari tomonidan "Lunyuy" - "Suhbatlar va mulohazalar" deb nomlangan asarda bayon etilgan. Konfutsiy qarashlarining tanqidi bilan m.a. Vl-V asrlarda yashab ijod etgan faylasuf Lao - Szo chiqadi va daosizm oqimiga asos soladi. "Dao" ta’limoti bevosita faoliyatning tabiiy huquqini anglatib, uning asosida kuch ishlatmaslik, davlatni yo‘q qilish va jabr - zulmga qarshilik, ibtidoiy jamoa tarzidagi hayotga qaytishga chaqiriq yotadi. "Dao"dan chetlashish – haqiqatdan chetlashishdir. Antik davr siyosiy fikri Sharq g‘oyalarini o‘ziga singdirib, keyinchalik rivojlangan G‘arb davlatchiligidagi barcha dunyoqarash va mafkuralarning kurtaklarini undirgan zamin bo‘ldi. Demokratiya antik davrlarda to‘liq namoyon bo‘lib, asta-sekin insoniyat ijtimoiy-siyosiy qadriyatlari xazinasidan joy oldi. Ana shu ajoyib davr namoyandalarining ko‘zga ko‘ringan vakillari bilan tanishib chiqamiz.

Jamiyat to‘g‘risidagi Aflotun (e.a. 427 – 347- yillar) fikrlarining qiymati shundaki, u hokimiyat, xususan, davlat hokimiyati masalalari sohasida ilgari surgan ayrim qarashlari bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan; Aflotun yaratgan ideal aslzodalar davlatida boshqaruv- faylasuflar; mudofaa va xavfsizlik - askarlar: moddiy ta’minot esa – dehqonlar, hunarmand va savdogarlarga berilgan ("Qonunlar"). Mohiyati bilan bu Misr tabaqaviy tuzumini eslatadi. Aflotun davlat boshqaruvining uch turini ko‘rsatdi: • monarxiya - bir kishi hokimiyati. Qonuniy va noqonuniy (tiraniya) bo‘lishi mumkin; • demokratiya - hammaning hokimiyati, u ham qonuniy va noqonuniy bo‘lishi mumkin; • aristokratiya - ozchilik hokimiyati, barkamollik yoki zo‘rlik asosiga qurilgan bolishi mumkin. Aflotun o‘zining "Protagor" dialogida davlat boshqaruvi san’atiga ham o‘qish–o‘rganish zarurligini ta’kidlaydi. Faqat bilimdon odamlargina boshqaryshi mumkin. Odamlar, shuningdek adolatni ham o‘rganishlari lozim. Adolat nima? Adolat o‘z ishini malakali, sidqidildan bajarishdir. "Davlat" dialogi, "Qonunlar"da Aflotun davlatning kelib chiqishini ijtimoiy ehtiyojga bog‘laydi:"Davlat mening fikrimcha, har birimiz o‘zimizni qondira olmay qolganimiz holda, juda ko‘p ehtiyojlarga ega ekanligimizdan kelib chiqadi. Har bir inson biron bir ehtiyojini qondirish uchun yo unisini, yo bunisini jalb etadi. Ko‘p narsaga muhtojlik sezgan odamlar birgalikda yashash va bir-birlariga yordam berish uchun birlashadilar, Ana shunday uyushma bizlarda davlat nomini oladi...". «Bunday davlatda mehnat taqsimoti mavjud: insonlardan biri dehqon, biri - quruvchi, yana biri – to‘quvchi, to‘rtinchisi – etikdo‘z. Shunday qilib, davlat bilan jamiyat tushunchalari bu erda bir ma’noni anglatayotganini ko‘ramiz. Aflotunga ko‘ra, demokratik tuzumning eng katta kamchiligi - unda boshqaruvning muvofiq emasligi deb hisoblaydi: "Demokratiya shunday tuzumki, uning doirasida istagan ishingizni qilishingiz mumkin».

Arastu (m.a. 384 - 322 - yillar), boshqaruvga ko‘ra davlatlarni quyidagicha turkumladi:  monarxiya, aksi - tiraniya; • aristokratiya, aksi - oligarxiya; • politiya, aksi - demokratiya. Arastu insonni siyosiy mavjudot sifatida baholaydi: "inson o‘z tabiatiga ko‘ra siyosiy mavjudotdir". Arastuning “Siyosat" asarida hozirgi zamon siyosiy fanida keng ishlab chiqilayotgan nazariyalarning kurtaklarini ko‘ramiz. Masalan, Arastuning quyidagi savoliga diqqat qiling: "Tadqiqotlarimizning pirovard nuqtasi quyidagi savolni muhokama etish: qaysi hokimiyat afzalroq: barkamol insonlar hokimiyatimi yoki barkamol qonunlar hokimiyatimi?" Ushbu savolga XVII asr arbobi SH.L.Monteskye "barkamol qonunlar hokimiyati" deb javob beradi va jamiyatda qonun oldida hamma insonlarning tengligi, qonunlarning o‘zi esa - butun jamiyat manfaatidan kelib chiqib yaratilishi lozimligi tamoyilini ilgari suradi. Ushbu savol amaliy yechimini qariyb yigirma to‘rt asr o‘tgach, hozirgi zamonaviy demokratiyalar timsolida topayapti. Yana Arastunining o‘ziga murojaat etamiz: "...har bir davlat tuzilishining asosini ... uch qism tashkil etadi: birinchisi - qonun muhokama etuvchi organ - hokimiyat ishlarini ko‘rib chiqadi; ikkinchisi lavozimlar...; uchinchisi - sud organlari". Aslida «hokimiyatlarning bo‘linishi tog‘risidagi bu so‘zlar o‘zini demokratik deb atayotgan har bir zamonaviy davlat Konstitutsiyasida albatta uchraydi. Arastu demokratiyani mukammal tuzum qatoriga qo‘shmagan. Unga xos bo‘lgan bir qator kamchiliklar va ziddiyatlarni aytib o‘tgan. Masalan:"...demokratiya – kambag‘al – yo‘qsillar manfaatini ifodalaydi. Umum manfaatni esa nazarda tutmaydi". Ana shu fikrlar keyinchalik XIX asr boshida A. Tokvil tomonidan, asrimizda esa bir qator ko‘zga ko‘ringan demokratik konsepsiyalarda rivojlantirildi.

O‘rta asrlar va uyg‘onish davridagi siyosiy g‘oyalar Qadimgi dunyoda vujudga kelgan siyosiy fikr o‘zgarmasdan, bir joyda to‘xtab qolgani yo‘q. Insoniyatning tarixiy davri, uning talab va ehtiyojlari o‘zgarishi va o‘sishi bilan u ham o‘zgarib va rivojlanib bordi. Qadimgi dunyoning siyosiy g‘oyalari, ular qanchalik muhim bo‘lmasin, o‘rta asrlarga kelib zamon talab - ehtiyojlarini qondira olmadi. Bu g‘oyalar siyosiy kuchlarni safarbar etib, ijtimoiy adolat va ijtimoiy tartibni ta’minlay olmadi. Parokandalik, tarafkashlik, urush- janjallar - davlatning falsafiy-axloqiy modellarini qadrsizlantirdi. O‘rta asrlarda davlatning yangi, diniy-axloqiy turdagi modellarini asoslab beradigan g‘oyalarga katta ehtiyoj sezildi. Bunday g‘oyalar o‘rta asrlar G‘arb va Sharq mutafakkirlarining asarlarida o‘z ifodasini topdi. O‘rta asrlar G‘arb siyosiy fikrining yorqin namoyandalaridan biri - Avreliy Avgustin (354 - 430) dir. U o‘zining "Iloh shahri" asarida "iloh shahri" ni "insonlar shahri" ga qarama - qarshi qo‘yadi. Negaki, insonlar bir-birining ustidan hukmronlik qilish, biri ikkinchisini itoat ettirish, hukmronlikka intilish ishtiyoqida davlat, uning tashkilotlari, jazo organlarini o‘ylab topganlar. Odamlarni "o‘zlaricha", ya’ni shayton domidagilar va Xudoga intilib yashayotganlarga bo‘ladi. Butun dunyoda cherkov hukmronligini targ‘ib etadi. Hozirgi vaqtda uning qarashlari protestanizm va katolitsizmda keng qo‘llaniladi. O‘rta asrlar G‘arb siyosiy fikrining vakillaridan yana biri Foma Akvinskiy (1225 - 1274) dir. Uning qarashlari, asosan, "hukmdorlarning boshqaruvi haqida" nomli asarida bayon qilingan. U mazkur asarda cherkov hokimiyatining dunyoviy hokimiyatdan ustunligini, kishilarning ilohiy va abadiy huquqqa, bo‘ysunishlari zarurligini asoslashga intiladi. Sharqda, xususan, O‘rta Osiyoda siyosiy fikr taraqqiyoti nihoyatda teran ildizlarga ega. Hasan Ato Abushiyning "Turkiy qavmlar tarixi" asarida dalolat berilishicha: "Turkiy qavmlar barcha qavmlardin o‘lmasa-da, ammo, juda ko‘plarindin oldin bu (hukumat va hokimlar) tuzumni his etmishdirlar..., ya’ni eski turkiylarning o‘zlari juda ko‘p xalqlarni muhabbat va itoat ettira olg‘on tadbirli, siyosiy quvvatli hokimlar jumlasidandirlar".

O‘rta Osiyo hududlarida ajdodlarimiz to‘rt buyuk imperiya, yuzdan ortiq yirik markazlashgan davlatlar tajribalarini to‘plaganlar ham by fikrni tasdiqlaydi. Sharq mutafakkirlarining deyarli barchasi siyosat bobida teran fikr yuritganlar. Ular o‘z qarashlarida ko‘proq siyosatning ijtimoiy, axloqiy va ma’naviy qirralarini yoritganlar. Siyosat-inson, uchun munosib moddiy va ma’naviy sharoitlarni yaratish kontekstida olib qaralgan. Abu Nasr Farobiy (87O - 95O) "Fozil shahar aholisining qarashlari" asarida davlatning kelib chiqishini odamlarning o‘z ehtiyojlarini qondirishga bo‘lgan istagiga bog‘laydi. Davlatni fazilatli, ma’rifatli hukmdor boshqarishi lozim. Davlatning zo‘ravonlik va beboshlikka qurilishi qoralanadi. O‘rta asrlarda Farobiy birinchilardan bo‘lib jamiyat va ijtimoiy-siyosiy hayot tarkibini jiddiy o‘rganish masalasini qo‘ydi. Ijtimoiy hayotni o‘rganish sohasida Farobiy bir qator masalalarni belgilab berdi.Ulardan, asosiylari quyidagilar: 1. Ijtimoiy hayot tushunchasi, fan predmeti va vazifalarini belgilash; 2. Ijtimoiy uyushmalarning kelib chiqishi, tarkibi, tuzilishi, turlari va bu masalaga oid noto‘g‘ri qarashlarni tanqid qilish; 3. Shahar - davlat xususiyatlari, vazifalari va boshqaruv shakllari; 4. Jamiyatda inson o‘rni va burchlari, mehnat faoliyati, ma’naviyat va tarbiya masalalari; 5. Davlat uyushmasining pirovard maqsadi, baxtga erishish yo‘llari va vositalari . Ijtimoiy hayot muammolarini o‘rganuvchi fanlarga u ilm - al - madaniya (shahar jamoasi to‘g‘risidagi fan), fiqh (huquqshunoslik), kalomni kiritgan. Kalomni Farobiy barcha bilimlarning asosi sifatida emas, qolgan fanlar qatorida tilga oladi. Farobiy ilm - al - madaniyaga katta e’tibor beradi. Davlat to‘g‘risidagi ta’limotida Farobiy uning ichki va tashqi vazifalarini aniqlab beradi. Tashqi vazifaga shahar - davlat fuqarolarini dushmanlardan saqlash, ya’ni mustahkam mudofaani tashkil etish kiritadi.

Johil shahar - davlatlarga boshqa shaharlar bilan doimiy urushlar va nizolar xos bo‘lgan holda, fozil shahar aholisi o‘z fuqarolarini himoya qilish maqsadida faqat mudofaa urushlarini olib boradi. Davlatning ichki vazifasi uning o‘z fuqarolariga haqiqiy baxt beruvchi zaruriy tadbirlardan iborat. Ular quyidagilar: adolat o‘rnatish, maorifni rivojlantirish, bilimlarni xalq o‘rtasida tarqatish, ma’naviy va dunyoviy bilimlarni berish, yaxshilik va komil xulqlarni, odat va axloqiy qoidalarni targ‘ib qilish. Farobiyning boshqaruv shakllariga qarashi uning bevosita rahbarlarga qo‘yadigan talablaridan kelib chiqadi. Farobiy, asosan, podsholik tuzumi to‘g‘risida fikr yuritadi va ideal davlatning boshlig‘iga bir qator talablar qo‘yadi: donishmandlik, qonunlar va boshqaruv qoidalarini bilish, ularni ijodiy qo‘llay olish, harbiy san’atni yaxshi bilish, adolatli bo‘lish, haqiqatni sevish va hokazo. Ammo, u shuncha xislatning bir insonda bo‘lishiga shubha bildirib, bunday hukmdorlarning eng munosib fuqarolar ichidan saylanishini taklif etadi. Farobiyda xalq hokimiyati va demokratiya to‘g‘risidagi fikrlar ham bor, ammo ular rivojlantirilmagan. Buyuk Sharq mutafakkiri Abu Ali Ibn Sino (98O - 1O37). Uning fikricha, inson jamiyatdan tashqarida yashay olmaydi. U aholisi, hukmdorlar, ishlab chiqaruvchilar va qo‘shindan iborat davlatda yashaydi. Ibn Sino aholini moddiy ahvoli va boyligi nuqtai nazaridan tabaqalarga bo‘ladi. U hamma narsada me’yor bo‘lishi tarafdoridir. Uning fikricha, agar hamma shoh va hukmdor bo‘lsa ham, hamma kambag‘al va nochor bo‘lsa ham - jamiyat falokaga yuz tutgan bo‘lar edi. Shuningdek, boylik jihatidan teng bo‘lsa ham odamlar mehnat qilishdan.va boshqalarga yordam berishdan to‘xtagan bo‘lar edi. Demak, eng ma’quli - odamlarning mulkiy va ijtimoiy har-xilligidir. Ibn Sino bu fikrlarni "Risolai tadbiri manzil" asarida bayon etgan. Ibn Sino qonunlar barchaga barobar bo‘lgan jamiyatda adolatsizlik bo‘lmaydi, deb hisoblaydi. Uning fikricha, har qanday adolatsizlik jazosiz qolmasligi kerak. Agar hukmdor adolatsiz bo‘lsa, unga qarshi isyon oqlangan va jamoa tomonidan qo‘llab-quvvatlangan bo‘ladi.

Sharqdagi uyg‘onish davrining buyuk siymolaridan biri - Yusuf Xos Hojib (XI asr) ham davlat va siyosat masalalariga katta e’tibor bergan. Uni butun olamga tanitgan asar "Qutadg‘u bilig" ("Saodatga boshlovchi bilim") dir. Bu asar nafaqat o‘zbek adabiyotining, shu bilan birga, siyosat fanining ham muhim manbalaridan biridir. U davlat va uni idora qilishning qonun - qoidalari, usullari, turli ijtimoiy guruh va tabaqalarning mavqei va munosabatlari, axloq va odoblarini ifoda etuvchi o‘ziga xos nizomnomadir. Asardagi davlatni idora etishning yo‘l–yo‘riqlari haqidagi g‘oya alohida diqqatga sazovordir. Bu yo‘l-yo‘riqlar donishmandlik, adolatparvarlik, ko‘ngil muloyimligi, til, so‘z yumshoqligi, ehtiyotkorlik, takabburlikdan yiroqlik, yovuz va yaramas ishlardan uzoqlik, har ishda me’yorga rioya qilish, kattalar hurmatini va kichiklar mehrini o‘rnida tutish va boshqalardir. O‘rta asrlar siyosiy fikrining eng yirik manbalaridan biri - Nizomulmulkning (1018 - 1092) «Siyosatnoma» yoki «Siyarulmuluk» ("Podshohlar turmushi") asaridir. Bu asar o‘zining mazmun - mohiyatiga ko‘ra saljuqiylarning siyosiy dasturi hisoblanadi. Nizomulmulk asarida shohlar tarixi va hayotiy tajribasini umumlashtiradi, davlatni boshqarish qonun - qoidalarini, tartiboti va usullarini asoslab beradi. U asarda shoh va hokimlarni adlu insof va diyonatga, murosayu - madora va muruvvatga, davlatni oqilona boshqarib, qat’iy qoida va tartib o‘rnatishga, amaldorlarni vijdonli, pok, halol va iymonli bo'lishga, mamlakatning obodonligi, uning ahli farovonligi, tinchligi va totuvligini ta’minlash uchun harakat qilish va mehnat kilishga da’vat etadi. O‘rta asrlar siyosiy fikrining vujudga kelishi va rivojlanishida Amir Temurning (1342 - 1405) o‘rni benihoya kattadir. U kuch va g‘ayratini siyosiy hayot masalalarini o‘rganishga va ularning yechimini topishga, vasiyat va tuzuklarni ishlab chiqish va meros qoldirishga sarfladi. Bunga "Temur tuzuklari" guvohlik beradi. "Temur tuzuklari" - jahon siyosiy fanining eng yirik va noyob manbalaridan biri hisoblanadi. Unda davlatni idora qilishning asosiy qonun - qoidalari, yo‘l-

yo‘riqlari asoslab beriladi. Bunday qonun - qoidalarni teran ifoda etgan manba jahon siyosiy fikri tarixida kamdan - kam topiladi. Mazkur manbada ilgari surilgan g‘oyalar bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas. Ulardan nazariy va amaliy ishda foydalanish qo‘l keladi. XV asr buyuk mutafakkiri Alisher Navoiy(1441 - 15O1) ijodida bir qator muhim fikrlarni uchratamiz. U xalqqa nisbatan adolatsizlik va yovuzlikni qoralaydi, odamzotni hayotda adolatni qaror toptirishga, uni asrab-avaylashga chorlaydi. Navoiy markazlashgan kuchli podsholik hokimiyatini yoqlab chiqadi. Negaki, kuchsiz shoh poraxo‘r qozilar, zo‘ravon va ta’magir amaldorlarga yo‘l ochib beradi. Kuchli shoh hokimiyatida faqat munosib, barkamol shaxslar o‘rin oladi. Zulm uchun zolimning o‘zi javob beradi, negaki, ko‘mir tashiganning qo‘li qoradir. Insonlar ma’naviy kamolotga intilishlari lozim. Buning asosiy shartlari esa, Navoiy fikricha, halol mehnatdadir. Uyg‘onish davri, uning uyalari insoniyat tarixidagi tub burilish daqiqalaridir. Inson qadr - qimmati, uning huquqlarini himoya qilish inson uchun munosib hayot yaratish g‘oyalari aynan G‘arb mamlakatlarida ularning davlatchilik va siyosat sohasidagi amaliy izlanishlari davomida vaqt chig‘irig‘idan o‘tib, real voqelikka aylanadi. Ushbu davr siyosatchilari va olimlaridan eng yirigi, albatta, Nikollo Bernardo Makiavelli (1469 - 1527) dir. U "Hukmdor", "Florensiya tarixi" asarlarida birinchi bor siyosatni mustaqil fan sifatida asoslaydi, jamiyat ilohiy emas, balki tabiiy qonunlar negizida rivojlanishini ta’kidlaydi. Makiavelli tarixiy taraqqiyot zaminida manfaat va kuch, omma va hukmron tabaqalar qarama- qarshiligi yotadi, deb hisoblaydi. U kuchli milliy davlat tarafdori bo‘lgan. Siyosiy kurashda, hokimiyaga intilishlarda buyuk maqsadga erishish yo‘lida har qanday vositalardan foydalanish zarur, deb hisoblagan. Makiavelli odamlar faoliyati sabablarini boylikka hirs qo‘yishda ko‘rgan: «Odamlar yo‘qotgan mablag‘ni otasining o‘limidan ko‘ra ko‘proq eslab yuradi». Ijtimoiy taraqqiyotning ma’lum qonuniyatlarga bo‘ysunishini angladi va uni fortuna (tasodif, omad, taqdir) deb atadi. Inson uni bilishi va o‘z manfaatiga yo‘naltirishi mumkin.

N.Makiavyolli Leonardo da Vinchi zamondoshi, Mikelandjelo do’sti, Florensiya Respublikasining davlat arbobi, tarixchi, shoir, yozuvchidir. U XV asr oxiri XVI acp boshlarida uzluksiz urushlardan jabr ko‘rgan, kuchli markazlashgan davlatga ehtiyoj sezayotgan Italiya manfaatlarining ifodachisi bo‘ldi. 1512-yilda Florensiya Respublikasi tugatilib, N.Makiavelli surgun qilinadi. Quvg‘inda u "Tit Liviyning birinchi o‘nta kitobi to‘g‘risida qaydlar", "Hukmdor" (Lorenso Medichiga bag‘ishlanadi)," Florensiya qo‘lyozmalari" asarlarini yozadi. Makiavelli mazkur asarlarda boshqaruv shakllaridan hech birini afzal ko‘rmaydi. Avval "yangi" yakka hokimlik o‘rnatilib, u Italiyani birlashtirishi, isloh qilishi va yuksaltirishi, so‘ng uning o‘rnini respublika boshqaruvining "aralash" shakli (demokratiya, aristokratiya, monarxiya elementlarini birlashtiradi) egallaydi, deb hisoblagan. Shu tariqa, Makiavelli davlatchilikning monarxiyadan respublikaga tomon rivojlanishini oldindan aytib bergan. Fransuz mutafakkiri Jan Bodenning qarashlari (153O - 1596) kishida muayyan qiziqish uyg‘otadi. Xususan, u davlat manfaatlari din manfaatlaridan ustunligini ta’kidlaydi. Jamiyatda vijdon erkinligi qaror topib, biror din quvg‘inda bo‘lmasin, davlat asosini oila tashkil etadi, kabi g‘oyalarni targ‘ib etgan. Davlat - oilalar muammolarini hal qiluvchi, xususiy mulkka asoslangan ijtimoiy mulkni saqlovchi ittifoqdir. Mulkiy tengsizlik tabiiy va zaruriydir. Davlat ijtimoiy masalalar ustidan huquqiy hokimiyatga ega. Uning hokimiyati hal qiluvchidir. Monarx - hukmdor huquqining, suverenitetining, yagona, mutlaq manbaidir. Davlatning turi iqlim sharoitlariga bog‘liq. Mo‘tadil iqlimga aql - idrokka asoslangan davlat mos keladi, negaki, bu yerdagi xalqlar adolatni his etadi, mehnatsevardir. Janub xalqlari mehnatga loqaydlik bilan qaraydilar, shuning uchun ular diniy hokimiyat va diniy davlatga ehtiyoj sezadilar. Shimolda dangasa, urushqoq xalqlar yashaydilar, shuning uchun ularning davlatlari, kattiq intizomga asoslangan va nihoyatda markazlashgan bo‘ladi.

Yangi va eng yangi zamondagi siyosiy ta’limotlar Yangi zamon yangi siyosiy ta’limotlarni ilgari surdi. Bu ta’limotlar o‘rta asrlar doirasidan chetga chiqib, insoniyatning yangi talab va ehtiyojlarini o‘zida aks ettirdi. Davlat va hokimiyatning ilohiy xarakteriga ishonishga tayanuvchi siyosatni sxolastik tushunish zamon talablariga javob bermay qo‘ydi. Inson va jamiyatni rivojlantirish, uning imkoniyatlarini yanada oshirish ehtiyojlari siyosatga prinsipial jihatdan yangicha qarashlarni, uni oqilona–tanqidiy tushunishni talab qildi. Ushbu siyosatni oqilona – tanqidiy tushunish yangi zamon allomalarining asarlarida o‘z ifodasini topdi. Yangi zamon siyosiy fikrining yorqin namoyondalaridan biri, ingliz faylasufi Tomas Gobbsdir (1588 - 1679). U Fuqaro haqidagi ta’limotning falsafiy elementlari", "Leviafan" asarlarining muallifidir. Ijtimoiy bitim g‘oyasini targ‘ib qilgan Gobbs boshqaruv usullarida cheklanmagan monarxiya tarafdori bo‘lgan. U insonlar jamiyatining ikki holatini ajratadi: tabiiy (hammaning hammaga qarshi urushi) - unda kuchga ega bo‘lganlar huquqqa ham egalik qiladilar va fuqarolik (bitimiga ko‘ra ayrim huquqlarini ixtiyoriy ravishda boshqalarga berish). Davlat o‘zida jamlangan yagona iroda vositasida tinchlikni saqlashi, tabiiy qonunlar bajarilishini ta’minlashi, tartibni saqlashi, hunarmandchilikni rivojlantirishi, shuningdek, insonlarni diniy, ma’naviy, axloqiy qarashlariga ham ta’sir etishi kerak bo‘ladi. Yangi zamon siyosiy fikrining vujudga kelishi va rivojlanishida ingliz faylasufi va siyosat arbobi Jon Lokk (1632 - 1704) ning xizmati benihoya kattadir. U “E’tiqod chidamligi haqida”, "Davlat boshqaruvi haqida" va boshqa asarlarida davlat faoliyatini yangicha tushunish, uning shartnoma asosida fuqarolar hayotiga aralashishini cheklash, inson tabiiy va begonalashmaydigan huquq va erkinliklarining amalga oshirilishini ta’minlash g‘oyasini ilgari surdi. Bu g‘oya zamon talablariga javob sifatida paydo bo‘lib, keyinchalik butun dunyoda e’tirof etilib liberalizm degan nomni oldi.

Sharl Lui Monteske (1689 - 1755) "Fors xatlari", "Rumliklar buyukligi va inqirozi sabablari to‘g‘risida", "Qonunlar ruhi to‘g‘risida" kabi asarlarning muallifidir. U mo‘tadil konstitutsion monarxiya va hokimiyatlar bo‘linishi printsipini ilgari surgan. Uning fikricha, davlat va huquq - tarixiy taraqqiyot mahsuli . Tabiiy qonunlar jamiyat vujudga kelishidan avval mavjud bo‘lgan. Qonunlar davlatning turiga (respublika, monarxiya, mustabid) bog‘liq, boshqaruvni esa ijtimoiy – iqtisodiy, geografiya va iqlim kabi omillar belgilaydi. Monteske fuqarolar erkinligining kafolatini hokimiyatlar bo‘linishida deb hisoblaydi: "Agar qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar bir shaxsda yoki bir tashkilotda mujassamlashsa, erkinlik bo‘lmaydi. Negaki, bu monarx yoki senat zolim qonunlar yaratib ularni zulm qilish uchun qo‘llashi mumkinligi xavfi mavjud bo‘ladi. Erkinlik sud hokimiyati, qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlardan ajratilmaganda ham bo‘lmaydi. Agar biror bir shaxs yoki biror tashkilot shu uchala hokimiyatni yakka o‘zida to‘plasa, hamma narsa halok bo‘lar edi. U hokimiyatni suiiste’mol qilish imkoniyati bo‘lmasligi uchun shunday tartib o‘rnatilishi kerakki, unda turli hokimiyatlar o‘zaro bir-birini tutib turishlari mumkin bo‘lsin. Jan Jak Russo (712 - 1778) - fransuz faylasufi, sotsiologi, ma’rifatparvaridir. U "Odamlar o‘rtasida tengsizlik kelib chiqishi va asoslari to‘g‘risida mulohazalar", "Ijtimoiy bitim", "Emil, yoki tarbiya to‘g‘risida" asarlari muallifidir. Russo burjua demokratiyasi, fuqarolarning haq-huquqlari, ozodlik, erkinlik va tenglik g‘oyalarini targ‘ib qiladi. Tengsizlik sababi - xususiy mulk. Gobbsdan farqli o‘laroq, "tabiiy holatida" insonlar do‘st va hamohang yashaganlar deb hisoblaydi. Ijtimoiy tengsizlikka erkinlik va huquqlar tengligini qarshi qo‘yadi. Xalq irodasining suverenligi va bo‘linmasligini targ‘ib qilgan. Iroda (ehtiyoj, talab- istaklarni) aniqlash uchun doimiy amal qiluvchi plebissit (umumxalq so‘rovi) kiritishni, xususiy mulkni fuqarolar o‘rtasida taqsimlashni taklif etadi. Amerika ma’rifatparvarlari - T.Jefferson (1743- 1826), T.Peyn (1737 - 1809), A. Gamilton (1754 - 1804), J.Medison (1751 - 1836) ning siyosiy qarashlari jahon siyosiy fikri tarixida yorqin sahifani tashkil etadi.

Bu qarashlar Amerika xalqining mustaqillik, erkinlik va demokratiya uchun olib borgan kurashi bilan chambarchas bog‘liqdir. Amerika ma’rifatparvarlari tomonidan asoslab berilgan - kuchli demokratik federativ respublika qurilishi tamoyillari, shaxsning fuqarolik huquqlari va erkinliklari, hokimiyatning vakillik shakli haqidagi g‘oyalar muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Aynan shu g‘oyalar "Mustaqillik deklaratsiyasi" (1776) va Amerika Qo‘shma Shtatlari Konstitutsiyasi (1787) ning asosi qilib olindi. Aynan shu g‘oyalar amerika xalqi siyosiy ongi va siyosiy madaniyatining rivojlanishiga hamda AQSH davlatchiligining qaror topishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. "XIX asr oxiri XX asr boshlarida G‘arbiy Yevropada siyosat, davlat va huquqni ularning barcha ijtimoiy aloqalari nuqtai nazaridan o‘rganuvchi sotsiologik yondashuv keng rivojlandi. Ko‘plab siyosiy ta'limotlar vujudga keldi. Jumladan, italiyalik faylasuflar G.Moska (1856- 1941) va V. Pareto (1848 - 1923) elitalar nazariyasini ishlab chiqishdi. Ularning fikricha, siyosat "ikki qarama-qarshi sinf kurashi sohasi" bo‘lib, ulardan biri - hokimlik qiluvchi ozchilik (elita) va itoatdagi ko‘pchilikdir. Bu nazariyaning ahamiyati shundaki, siyosat subyektlarining hokimiyatga ta’sirini oddiy, bir xil, deb tushunishdan siyosiy jarayondagi raqobat, qatlamlarga bo‘linish, turli guruhlar ta’siri turlichaligini anglashga o‘tildi. G‘arb siyosiy fanida texnokratiya ta’limotlari keng tarqaldi. Jumladan, «ilmiy boshqariladigan jamiyat» (G.Saymon) «postiduinstrial jamiyat» (D.Bell), «Texnotron jamiyat» (3.Bjezinskiy) - nazariyalari hozirgi taraqqiyot va dunyoning umuminsoniy muammolarini (ekologik, energetik, oziq–ovqat, urush, demografik) yechishning yagona yo‘li, deb tavsiya etiladi. G‘arb siyosiy fanining asoschilaridan biri - Maks Veber (1864 - 1920) dir. U siyosiy qarashlariga ko‘ra liberalizm tarafdoridir. Veber legitim hokimiyat turlari to‘g‘risidagi ta’limotni ishlab chiqdi. Unga ko‘ra, hokimlik - muayyan buyruqqa itoat ettira olish imkoniyatini anglatadi va demak, buyruq berganning buyruqqa bo‘ysunishlarini hamda itoat etayotganlarning buyruq qonuniy va adolatli ekanligiga ishonch hosil qilish uchun o‘zaro kutishlarini bildiradi.

Veber itoat sabablaridan uchtasi asosida hukmronlik (hokimiyatning) uch sof turini ajratib ko‘rsatadi . Hukmronlikning birinchi turi - ochiq, "qonuniy" hukmronlikdir. Uning jumlasiga hozirgi G‘arb davlatlari kiradi. Ularda, Veber fikricha, shaxslarga emas, balki qonunlarga bo‘ysunishadi. Boshqaruv apparati maxsus o‘rgatilgan amaldorlardan iborat. Ular oldiga qo‘yiladigan talab - formal qonun asosida shaxslarga qaramay faoliyat ko‘rsatish. Boshqacha qilib aytganda, qonuniy hukmronlik (hokimiyat) o‘z nomi bilan formal - qonunlarga asoslanadi. Legitim hokimiyatning ikkinchi turini Veber an’anaviy deb ataydi. U mavjud siyosiy tartib va hokimiyatning nafaqat qonuniyligi, balki muqaddasligiga bo‘lgan ishonchga asoslanadi. Bunday hukmronlikning eng toza ko‘rinishi, Veber fikricha, patriarxal hukmronlikdir. Veber uni tuzilishiga ko‘ra oilaga o‘xshatadi. Bu o‘xshashlik hokimiyatning ushbu turini mustahkam va barqarorligini ta’minlaydi. Bu yerda lavozimga tayinlashda intizom yoki o‘z sohasidan yaxshi xabardorlikdan ko‘ra, shaxsiy sadoqat muhim xislat hisoblanadi. Imtiyozlar ham erkin taqsimlanadi. Hukmronlikning uchinchi turi xarizmatik hokimiyatdir. Veber qarashlarida xarizma (yunoncha - ilohiy qobiliyat) tushunchasi muhim o‘rin tutadi. Xarizma - individni boshqa odamlardan ajratib turuvchi, Olloh in’om etgan ajoyib qobiliyatdir. Veber xarizmatik sifatlarga sehrgarlikni, bashorat qila olish qobiliyati, ruh va so‘zning misli ko‘rilmagan kuchini kiritgan. Xarizmaga qahramonlar, buyuk lashkarboshilar, sehrgarlar, bashoratchilar, buyuk rassomlar, siyosatchilar egadirlar. Hukmronlikning xarizmatik turi an’anaviy hukmronlikning tamoman to‘liq aksidir. An’anaviy hokimiyat an’ana, odatga bog‘langan bo‘lsa, xarizmatik hokimiyat, aksincha, shu paytgacha tan olinmagan narsalar, g‘ayritabiiylikka asoslanadi. Veber xarizmani an’anaviy jamiyatlarning o‘sish, o‘zgarishdan mahrum bo‘lgan tarkibiga o‘zgarishlar kiritishga qodir, buyuk inqilobiy kuch, deb qaraydi.

An’anaviy va xarizmatik hokimiyat o‘rtasida ma’lum umumiylik ham mavjud: unisi ham, bunisi ham hukmdor va tobe shaxslar o‘rtasidagi shaxsiy munosabatlarga asoslangan. Bu o‘rinda har ikkalasi birinchi tur hokimiyatga shaxssiz bo‘lgani uchun qarama-qarshi turadi. Xarizmatik yetakchiga shaxsiy sadoqat manbai asosida an’ana yoki uning hokimiyatga rasmiy huquqini tan olish emas, balki uning ilohiy qobiliyatiga ishonch yotadi. Shuning uchun legitimlikning xarizmatik prinsipi avtoritar bo‘ladi, ya’ni shaxsning kuchiga asoslangan bo‘ladi. G‘arbiy Yevropa siyosiy fikri rivojiga yana bir qator olimlarning hissasi sezilarli bo‘lgan. Frantsuz sotsiologi E.Dyurkgeym (1858 - 1917) siyosiy fandagi tarkibiy funksionalizm metodologiyasi asoschisi hisoblanadi. Ruhshunoslik ta’sirida siyosiy fanlarda vujudga kelgan yangi metodologik oqim - bixeviorizmning ko‘zga ko‘ringan vakili - amerikalik olim G.Lassuell (902 - 1978) dir. Hozirgi zamon siyosiy fani, shuningdek, freydizmning kuchli ta’sirini his etadi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida O‘rta Osiyoda milliy siyosiy fikr Ahmad Donish 1827 - 1897), Berdaq (1827- 1900), Furqat (1858 - 1909), Muqimiy (1850 - 1903), Zavqiy (1853 - 1921) singari ma’rifatparvarlar tomonidan rivojlantirildi. Ular o‘z asarlarida Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xonliklarining amal qilish tajribasini oqilona-tanqidiy tahlil qildilar. Ma’rifatparvarlar o‘lkadagi mavjud milliy siyosiy tartibotlarning tabiatini anglash va tushuntirishga intildilar. Ular mazkur tartibotlarning qoloq, qaram, tarqoq tizim ekanligini, xalq boshiga kulfat, mamlakatni vayronalikka olib kelganligini ko‘rsatib berdilar. Ma’rifatparvarlar o‘z asarlarida o‘lkadagi mavjud siyosiy tartibotlarni shunchaki tanqid qilish bilan cheklanib qolmadilar. Ular ushbu siyosiy tartibotlarning qoloqligi, qaramligi sabablarini tinmay izladilar. Ma’rifatparvarlarning fikricha, mamlakat qoloqligi, xalqning qashshoqlikda yashashining sababi - amirlar, xonlar, beklar va hokimlarning nodonligi va johilligi, xalq taqdiriga beparvoligi, ilm-fan va ma’rifatning yo‘qligidir.

Shu boisdan ham, ular mamlakatdagi nodonlik va johillikka, zulm va zo‘ravonlikka asoslangan siyosiy tartibotni tugatish va ilm-fan va fozillikka, ziyo va ma’rifatga asoslangan siyosiy tartibotni o‘rnatish g‘oyasini ilgari surdilar. XX asrning boshlarida O‘zbekistonda siyosiy fikrning rivoji jadidlar (M.Behbudiy, A.Fitrat, A.Qodiriy, Cho‘lpon, Munavvar Qori va boshqalar) ning faoliyati bilan bog‘liqdir. Ularning asarlarida o‘sha davrdagi ijtimoiy-siyosiy hayotning dolzarb muammolari chuqur o‘rganiladi va umumlashtiriladi. Xususan, o‘lkadagi idora usuli, mustamlakachilik, adolatsizlik oqibatlari keskin tanqid qilinadi, uning mustaqil yo‘li, Yevropacha idora usuli va uni mamlakatda tadbiq qilish haqida jiddiy fikr-mulohazalar bildiriladi. A.Fitrat, M.Behbudiy Buxoroning idora, ta’lim-tarbiya usulini qattiq tanqid ostiga oladi va uni yangilash yo‘llarini tinimsiz izlaydi. Jadidchilarning bir guruhi maorif ma’rifatni ko‘tarish orqali xalq ahvolini yaxshilashga intilishsa, ikkinchi guruhi esa davlat tuzilishini isloh qilish, uni yangi asosda qayta ko‘rish orqaligina xalq va yurt ahvolini o‘nglash mumkin, degan siyosiy yo‘ldan yurishga intiladi. Bunday fikr va mulohazalar o‘sha davr siyosiy fikrida muhim yangilik edi. Umuman XX asr boshida O‘zbekistonda siyosiy fikrning rivojlanishini jadidlarning asarlarisiz, ehtirosli maqolalarisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Ularning siyosiy fikr taraqqiyotiga qo‘shgan hissalari zalvorlidir. O‘zbekistonda siyosiy fikrning rivojlanishi sobiq sho‘ro tuzumi davrida qattiq zarbaga uchradi. Siyosiy fanga burjua fani deb tamg‘a bosilishi uning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. O‘zbekistonning mustaqil rivojlanish yo‘liga kirishi bilan siyosiy fanga munosabat tubdan o‘zgardi. Bu fan jamiyat fanlari tizimida o‘z o‘rnini topdi. Hozirgi O‘zbekistonda zamonaviy siyosiy fanning vujudga kelishi va rivojlanishi taniqli davlat va jamoat arbobi, O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti I.A. Karimov (1938) ning nomi bilan bog‘liqdir. Uning “O‘zbekiston o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li”, "O‘zbekiston - bozor munosabatlariga o‘tishning o‘ziga xos yo‘li", "O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida", "O‘zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari",

"O‘zbekiston XXI acp bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari", "O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda", "Ozod va obod Vatan erkin va farovon hayot - pirovard maqsadimiz" va boshqa o‘nlab asarlarida siyosiy fanning dolzarb masalalari tadqiq qilingan. Bu asarlar mamlakatimiz siyosiy tafakkuri tarixida yangi sahifani tashkil etadi. Mazkur asarlarda eng avvalo, siyosiy fanning tushunchalari umuman, mavhum va notarixiy holda emas, balki aniq zamon va makonda, ya’ni O‘zbekiston zaminida yaxlit va bir butunligicha tadqiq va tahlil etilgan, hamda, ularning o‘ziga xos, milliy xususiyatlari aniq-ravshan echib berilgan. Ikkinchidan, O‘zbekistondagi sobiq sho‘ro siyosiy tizimining sohta, «xalqparvar» qiyofasi emas, balki haqiqiy qiyofasi ko‘rsatib berilgan. Bu tizimning insonga, halqqa qarshi totalitar tabiati faktlar asosida butunlay o‘chirib tashlangan. Uchinchidan, O‘zbekistonning xohish-istaklar, hom-hayollar va taxminlarga asoslangan, xilma-xil niqoblarga o‘ralgan, bo‘yoqlarga bezalgan totalitar taraqqiyot yo‘li emas, balki uning real shart-sharoitini, asriy an’ana, urf-odatlarini, ilg‘or mamlakatlarning siyosiy tizimlarini chuqur va batafsil o‘rganishga asoslangan demokratik taraqqiyot yo‘li olg‘a surilgan. To‘rtinchidan, O‘zbekistonda demokratiyaga o‘tishning o‘ziga xos xususiyatlari har tomonlama hisobga olingan, iqtisodiy islohotlarga, davlatning boshqaruv sohasidagi roliga, qonunning ustuvorligiga, ijtimoiy siyosatga alohida e’tibor qaratilgan. Beshinchidan, O‘zbekistonda demokratiyaga o‘ishning ibtidoiy yo‘li – inqilobiy yo‘l emas, balki zamonaviy yo‘l- evolyutsion yo‘li tanlab olingan. Xullas, Prezident I.A.Karimovning milliy siyosiy fanning vujudga kelishi va rivojlanishidagi xizmatlari beqiyosdir. Uning demokratik taraqqiyotda O‘zbek modelining asoschisi, deb dunyoda tan olinishi bejiz emas. Mazkur modelning O‘zbekiston uchun amaliy ahamiyati g‘oyat ulkandir. Bu model demokratik islohotlar siyosatining manbai bo‘lib xizmat qilmoqda.

Adabiyotlar: 1. Boden J. Metod legkogo poznaniya istorii. - M.:Nauka, 2000, 412-bet 2. Vasilenko I.A. Geopolitika. - M. Logos, 2003, 204-bet. 3. Gadjiyev K.S. Vvedeniye v geopolitiku. Izd 2, dop. i pererab. M., 2001. 4. Gadjiyev K.S. Geopolitika. –M.:Mejdunarodniye otnosheniya,1997, 384-bet. 5. Geopolitika: teoriya i praktika // Sb.statey pod red. Pozdnyakova E.A. -M., 1993,236-bet. 6. Dergechev V. Geopolitika. O‘quv qo‘llanma. – M., 2000. 7. Dugin A. Osnovi geopolitiki. Birinchi qism. - M.:Arktogeya,1997,121-130- betlar.

O'xshashlar

Siyosiy elita va siyosiy yetakchilik

Siyosiy mаdаniyat, siyosiy mаfkurаlаr

Marokash siyosiy tuzumi va madaniyati

Jazoirda siyosiy tuzumi va madaniyati

Siyosiy mаdаniyat