Manfaat guruhlari va ijtimoiy siyosiy harakatlar - Siyosatshunoslik - Referatlar

Manfaat guruhlari va ijtimoiy siyosiy harakatlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

78.5 KB

Ko'chirib olish

Manfaat guruhlari va ijtimoiy siyosiy harakatlar Reja: 1. Manfaat guruhlari: tushunchasi, funksiyalari. 2. Manfaat guruhlarning turlari 3. Ijtimoiy-siyosiy harakatlar

Manfaat guruhlari: tushunchasi, funksiyalari. Demokratik siyosiy tizimlarning alohida xususiyati – ularda xalqning siyosiy jarayonlarda ishtiroki mexanizmlari faol qo'llanishidir. Xalq saylovlarida ovoz berish referendumlarda o'z idorasini bayon etish bilan birga, kundalik hayotda o'z manfaatlarini, talablarini, takliflarini hokimiyatga yetkazish, ularni hal qilish, hokimiyatni nazorat etish kabi vazifalarni amalga oshirish, ya'ni tom ma'noda siyosat subyekti tarzida faoliyat ko'rsatish imkoniga ega bo'ladi. Demokratik jamiyatda siyosiy partiyalar bilan bir qatorda, turli xil jamoat birlashmalari va ijtimoiy — siyosiy harakatlar faoliyat ko'rsatadi. Jamoat, birlashmalarini bir o'rinda manfaat guruhlari, boshqa bir o'rinda bosim guruhlari, deb nomlash qabul qilingan. Xo'sh, manfaat guruhlari, deganda nimani tushunamiz? Manfaat guruhlari — siyosat subyektlarining o'ziga xos turidir. Ular rasmiy hokimiyat tashkilotlaridan farq qiladi, ammo ushbu tuzilmalar ichida ham vujudga kelishi mumkin. Ayni vaqtda, ular partiyalar bilan ham bir narsa emas (ular siyosiy hokimiyatni egallashga intilmaydilar). G'arb demokratik konsepsiyalarida "manfaat"ni birinchi bor shaxs bilan emas, guruh bilan bog'lagan siyosatshunoslar Jeyms Medison, Artur F.Bentli, Devid Trumenlardir. 1908-yilda nashr etilgan "Boshqaruv jarayoni" asarida A.F.Bentli XIX asr oxiri XX asr boshi ingliz faylasuflarining "guruh — jamiyatning asosiy birligi" haqidagi g'oyalarini rivojlantirib, jamiyatni turli xil manfaat guruhlari majmuasi tarzida o'rganishni taklif etdi. Unga ko'ra, siyosiy tahlil obyektini — siyosiy maqsadlarga erishish uchun ixtiyoriy ravishda guruhlarga birlashgan odamlar faoliyati tashkil etishi kerak. Shu tariqa, siyosatga "guruh" tushunchasi konseptual tarzda kirib keldi, ya'ni guruh, deganda jamiyatdagi mavhum jismoniy shaxslar birligi emas, manfaat va maqsadlar birligi bilan ajralib turuvchi fuqarolar ittifoqi nazarda tutila boshlandi.

Fuqarolar va ijtimoiy tabaqalarning turli — tuman manfaatlarini ifoda etish va bu haqda hokimiyat tuzilmalarini xabardor qilish, jamiyat siyosiy tizimida manfaatli guruhlar siyosiy partiyalarning ijtimoiy rollari o'xshashligidan dalolat beradi. Biroq, bu umumiylik, o'xshashlik ular o'rtasidagi muhim farqlarni inkor etmaydi, balki taqozo etadi. Manfaatlar guruhlari maqsadi, vazifalariga ko'ra siyosiy partiyalardan farq qiladi. Bu farqlar quyidagilardan iborat: Birinchidan, siyosiy partiyalar jamiyat manfaatlarini himoya qilishning eng muhim vositasi — hokimiyatni egallash va uni qo'lda ushlab turish deb hisoblaydilar. Manfaatli guruhlar esa o'z oldiga bunday maqsadni qo'ymaydilar. Ular o'z a'zolarining manfaatlarini hokimiyat tuzilmalariga ta'sir ko'rsatishi bilan himoya qiladilar. Ikkinchidan, siyosiy partiyalar, odatda, o'zining ijtimoiy bazasini kengaytirishga intiladilar va o'z saflarida manfaatlari turli — tuman bo'lgan kishilarni birlashtiradi. Maxsus manfaatli guruhlar esa, o'z a'zolarining xususiy (o'ziga xos) manfaatlarini himoya qilish uchun uyushadi. Uchinchidan, siyosiy partiyalar hokimiyatni egallash uchun saylov kompaniyalarini tayyorlaydilar va o'tkazadilar. Manfaatli guruhlar esa bunday ish usulidan foydalanmaydilar. Ular hokimiyat organlarini shakllantirishda qarashlari o'zlariga ma'qul bo'lgan siyosiy partiyalarni qo'llab — quvvatlash bilan ishtirok etadilar. Manfaatli guruhlar siyosiy jarayonning subyektlari sifatida muayyan funksiyalarni bajaradi: • Ijtimoiy manfaatlarni ifoda etish. Manfaatli guruhlar fuqarolar, aholining turli tabaqalari va qatlamlarining xususiy manfaatlarini yuzaga chiqarish, asoslab berish va shakllantirishni ta'minlaydilar. • Ijtimoiy manfaatlarga vakil bo'lish. Manfaatli guruhlar o'ziga a'zo bo'lgan fuqarolar, ijtimoiy tabaqalarning manfaatlarini ifoda etish, aniq talablarni shakllantirish bilan cheklanib qolmaydilar.

Ular bu talablarning amalda ro'yobga chiqishlarini ta'min etadilar. Manfaatli guruhlar fuqarolar, aholining turli tabaqalari bilan davlat organlari o'rtasida vositachilik rolini bajaradilar. • Siyosiy qarorlar qabul qiladigan organlarni ogoh qilish. Manfaatli guruhlar hokimiyat tuzilmalarini fuqarolar, ijtimoiy tabaqalarning haqiqiy ahvolidan, ularning muammolaridan doimo xabardor qilib turadilar. Bu esa hokimiyat tuzilmalari faoliyatining samaradorligini oshirishga imkon berishi shubhasizdir. Shunday qilib, manfaatli guruhlar-kishilarning xususiy manfaatlarini ifoda etadigan va ularni davlat va boshqa siyosiy institutlar bilan bo'ladigan munosabatlarida himoya qiladigan ko'ngilli birlashmalardir. Manfaat guruhlarning turlari Manfaatli guruhlarning tabiatini chuqurroq va kengroq tushunish — ularning xilma — xil turlarini, shakllarini ko'rib chiqishni talab etadi. Busiz manfaatli guruhlarni to'la tasavvur etish qiyin. Manfaatli guruhlar ham xuddi siyosiy partiyalar kabi turli mezonlarga ko'ra qator turlarga bo'linadilar. Ular, avvalo, kelib chiqishining xarakteri va uyushqoqlik darajasiga ko'ra anomik va muassasaviy guruhlarga bo'linadilar. Anomik guruhlarning xususiyati shuki, ular stixiyali tarzda paydo bo'ladi va yemiriladi. Ular uzoq yashamaydilar, tashkiliy jihatdan tarqoq va davlat organlari bilan muntazam aloqada bo'lmaydilar. Anomik guruhlarga stixiyali paydo bo'ladigan mitinglar, namoyishlar, boshqa norozilik aksiyalari ishtirokchilarining guruhlari misol bo'la oladi. Ko'pincha ularning harakati kuch ishlatish, majbur qilish shaklini oladi. Muassasaviy guruhlar — aniq tashkiliy tuzilmaga, barqaror funksiyalar va mutaxassis kadrlar apparatiga ega bo'lgan kishilarning formal birlashmalaridir. Tashkiliy jihatdan tuzilmaning nisbiy murakkabligi, uyushqoqligi bu guruhlarga hokimiyat organlariga sezilarli va muntazam ravishda ta'sir o'tkazib turishga imkon beradi.

Manfaatli guruhlar tuzilish prinsiplari bo'yicha uyushmagan va uyushgan guruhlarga turkumlanadi. Uyushmagan guruhlar — aniq tashkiliy tuzilmaga ega bo'lmagan norasmiy guruhlardir. Bu turdagi manfaatli guruhlarga xilma — xil ijtimoiy harakatlar misol bo'ladi. Ular na nizomlarga, na tuzilmaga, na a'zolikka, na aniq, miqdoriy chegaralarga ega. Bu guruhlarda yuzlab, minglab va undan ham ko'proq kishilar ishtirok etadilar. Guruh ishtirokchilari o'rtasidagi aloqa g'oyaviy xarakterda bo'ladi, ammo uyushgan tashkilotlardan farqli o'laroq bilan to'ldirib, boyitilib borimaydi. Uning tashkiliy shakllari epizodlik xarakterga ega. Bu mitinglar, namoyishlar, turli xil murojaatnomalardir. Ommaviy harakatlar qoida bo'yicha o'zining rahbar o'rinlarini tuzsa-da, bu organlar harakat «a'zolari» tomonidan eams, balki jamoatchilik vakillari- kishilarning siyosiy kayfiyatini va ularning muayyan aniq maqsadini hayotda amalga oshirishda qatnashishga tayyor ekanligini ifoda etuvchi turli-tuman jamoat tashkilotlarining vakillari tomonidan saylanadilar. Harakatlar uzoq muddat va qisqa muddatli bo'lishlari mumkin. Ko'pincha ular maqsadga erishganlaridan so'ng o'z-o'zidan tarqalib ketadilar. Uyushgan guruhlar yuqori darajadagi ixtisoslik va tashkilotlarga (masalan, Kasaba uyushmalari, tadbirkorlarning birlashmalari etnik assotsiatsiyallar va boshqalar) egadirlar. Bu guruhlarga quyidagi belgilar xosdir: a) formal tashkiliy birlik, birlashmaning ixtiyoriyligi tashkilotning faoliyatida o'z a'zolari bilan birgalikda ishlab chiqarilgan maxsus hujjatlar, nizomlarga amal qilish; b) ularning oldindan aniq maqsadni ko'zlab tuzilganligi; c) tarkibi va tuzilishining, a'zolar o'rtasidagi aloqalarning barqarorligi.

Ko'plab mavjud bo'lgan uyushgan tashkilotlar klassifikatsiyasidan quyidagilarni ajratib ko'rsatish mumkin; • Muayyan masadlarni amalga oshirishdan manfaatdor bo'lgan shaxsning ixtiyoriy a'zoligi prinsipiga tayanadigan tashkilotlar (kasaba, yoshlar va boshqalar); • Muayyan dasturlarni yoki shaxsni qo'llab-quvvatlash maqsadida tuziladigan tashkilotlar. Uyushgan tashkilotlarning ish olib borishi ularning qonun ta'sirida bo'lishini taqozo etadi. Bu – uyushgan tashkilotlarning ro'yxatdan o'tishida, ularning faoliyati ustidan davlat organlarining nazoratini amalga oshirish mumkinligida o'z ifodasini topadi. Uyushgan tashkilotlar quyidagi tartibda tashkil etiladi. Avvalo, birlashmani tuzish uchun davlat organlaridan dastlabki ruxsatnoma olinadi. Ta'sis etilgan tashkilot mavjud huquqiy me'yorlar tomonidan belgilangan tartibda davlat organlarida ro'yxatda o'tadi. Birlashmani tuzishni xohlovchi fuqarolar bu haqida davlat organlariga ariza berib xabardor qilib qo'yadilar. Manfaatli guruhlar jamiyatning qaysi sohalarida faoliyat ko'rsatishiga qarab ham turlarga bo'linadi.Bu quyidagilardan iborat: • Iqtisodiy soha mehnat munosabatlari sohasida tashkil etilgan guruhlar (tadbirkorlik uyushmalari, matbuot ittifoqlari, kasaba uyushmalari); • Ijtimoiy sohada tashkil etilgan guruhlar (qariyalarning birlashmalari, nogironlar jamiyati, mehr-shafqat ittifoqlari); • Bo'sh vaqt va dam olish sohasida tashkil etilgan guruhlar (sport jamiyatlari, filatelistlar ittifoqlari va boshqalar); • Fan, madaniyat, din sohasida tashkil etilgan guruhlar (ilmiy assotsiatsiyalar, rassomlar, yozuvchilar, san'atkor ittifoqlari, sektalar, cherkovlar, machitlari va boshqalar); • Siyosiy sohada tashkil etilgan guruhlar (ekologik harakatlar, tinchlik uchun, inson huquqlari uchun kurash olib boruvchi xarakatlar va boshqalar);

Bozor iqtisodiyotiga asoslangan davlatlarda manfaatli guruhlarga kiruvchi tadbirkorlik ittifoqlari va birlashmalari juda muhim vazifalarni bajaradilar. Ular turli mamlakatlarda bajaradigan funksiyalari, faoliyat metodlari, aloqa shakllari bilan bir – biridan farq qiladi. Tadbirkorlik ittifoqlari va birlashmalari o'zining tuzilmalariga ega. Bu tuzilmalar rahbar organlarini (kengashlar, boshqaruv) turli mintaqaviy bo'limlarni o'z ichiga qamrab oladi. Ular davlat organlari va tashkilotlariga ishsizlik, inflyatsiya bilan kurash, ishlab chiqarishni rivojlantirish va boshqa masalalar bo'yicha tavsiyalarni ishlab chiqish bilan shug'ullanadilar. Jamiyat siyosiy tizimida muhim ijtimoiy — siyosiy vazifani mehr — shafqat jamg'armalari bajaradilar. Ular kuchli va ta'sirchan tashkilotlar qatoriga kiradilar. Mehr — shafqat jamg'armalari O'zbekiston Respubkasida ham keng tarqalgan va rivojlanib bormoqda. Ular jamiyat barcha qatlamlarining manfaatlarini ifoda etuvchi umumijtimoiy funksiyalarni bajaruvchi guruhlardir. Mehr — shafqat jamg'armalari ta'lim, sog'liqni saqlash, ijtimoiy ta'minot sohalarida faoliyat ko'rsatmoqdalar. Ularning faoliyati kadrlar tayyorlash, onalik va bolalikni himoya qilish, ijtimoiy kam ta'minlangan oilalarni moliyaviy va boshqa yo'llar bilan qo'llab — quvvatlashga qaratilgandir. Manfaatli guruhlarning yangi yunalishlaridan biri ijtimoiy — siyosiy klublar va birlashmalardir. Bu klublar "Saylovchilar ittifoqi"; "Saylov"; "Afg'on urushi ishtirokchilari klubi"; "Fidoyi yoshlar klubi" va boshqa yo'nalishlarda namoyon bo'lmoqda, Bu harakatlarning maqsadi — siyosat subyekti sifatida shaxsning rolini tiklash, o'z-o'zini boshqarishga intilishdir. Jamiyat siyosiy tizimida xususiy klublar muhim ijtimoiy va siyosiy funksiyalarni ado etadilar. Ular o'z qatorlarida yetakchi tadbirkorlarni, bankirlarni, taniqli siyosiy arboblarni, obro'li jurnalistlarni va boshqalarni birlashtiradilar. O'zining xarakteriga ko'ra yopiq hisoblangan, tanlangan va cheklangan a'zolarga ega bo'lgan xususiy klublar jamiyatning yuqori, boy tabaqalarini jipslashtirishga, ularning ijtimoiy — siyosiy qarashlari va tasavvurlarini shakllantirishga, ularning elitaga xos bo'lgan hissiyotlarini ishlab chiqish va mustahkamlashga, ular uchun

muhim bo'lgan siyosiy va boshqa qarorlarni birgalikda muhokama etishga qaratilgandir. Ularni chinakamiga "siyosiy hokimiyatning yopiq markazlari", o'zining nooshkora faoliyati bilan siyosiy hukmronlikni ta'minlash uchun shart — sharoit yaratadigan noyob muassasalar deb ataydilar. Jamiyatda kasaba uyushmalari muhim vazifalarni bajaradi. Bu uyushmalar bir xil mutaxassislikdagi yoki ishlab chiqarishning bir xil tarmog'ida band bo'lgan mehnat kishilarini birlashtiradigan tashkilotlardir. Kasaba uyushmalari mehnatnatkashlarning ommaviy jamoat tashkilotidir. Bu tashkilot mehnatnatkashlarning iqtisodiy va ijtimoiy manfaatlarini himoya qilishga, ularning madaniy — ma'rifiy saviyasi darajasini ko'tarishga qaratilgandir. Hozirgi sharoitda milliy va xalqaro miqyosda kasaba uyushmalari mexnatnatkashlarning manfaatlarini himoya qilishning yangi yo'llarini, usullarini izlab topishga intilmoqda, iqtisodiy va ijtimoiy siyosiy ziddiyatlarning yanada ko'proq chirmashib-chatishib ketishi tadbirkorlarning yirik ijtimoiy-mehnat ixtiloflaridan qochishga, kasaba uyushmalari bilan hamkorlik qilishning yangi yo'llarini izlab topishga bo'lgan intilishini kuchaytirmoqda. Ijtimoiy sheriklik siyosati mehnat ixtiloflarining keskinligini kamaytirishga qaratilgandir. Mehnat munosabatlarini sheriklik, kelishuv ruhida tartibga solishning yo'lga qo'yilgan mexanizmi O'zbekistonda ham mavjuddir. Respublikada ijtimoiy sheriklik siyosatining faol tarafdorlari sifatida kasaba uyushmalari, tadbirkorlarning uyushmalari chiqmoqdalar. Ular tomonidan tuzilgan qo'shma komissiya budjet, investitsiya, ishchi kuchlar, soliqlar, ish haqi, baho va raqobat sohasida siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirishda faol qatnashmoqdalar. Manfaatli guruhlarning mustaqil yo'nalishi sifatida huquqni himoya qilish tashkilotlari maydonga chiqmoqdalar. Bu tashkilotlar "Ijtimoiy himoya komiteti", "Himoya" va boshqa nomlarda faoliyat ko'rsatmoqdalar. Diniy uyushmalar jamiyatning kuchli va ta'sirchan tashkilotlaridan hisoblanadi. Sababi, dunyoda tinchlikni saqlash, kishilarni tarbiyalash, ular o'rtasida umuminsoniy qadriyatlarni qaror toptirish yo'lida turli diniy uyushmalarning imkoniyatlari kattadir.

Diniy uyushmalar ham boshqa jamiyat tashkilotlari singari inson va jamiyatni to'g'ri yo'lga, tinch — totuvlikka, oliyjanoblikka, hamkorlik va hamjihatlikka chaqirmoqda. Ular ham o'g'rilik, bosqinchilik, talonchilik, zo'ravonlik va adolatsizlikni qoralaydilar. Bu tashkilotlar ham umidsiz dillarga taskin va yupanch bagishlaydilar, umidbaxsh a'mol sifatida singan ko'ngillarni ko'tara oladilar. Ayni paytda dinni niqob qilib olib undan g'arazli maqsadlarda foydalanuvchi, jamiyatdagi hamjihatlik, davlalararo, millatlararo va dinlararo totuvlik, ijtimoiy barqarorlikka tahdid soluvchi diniy ekstremistik uyushmalar ham yo'q emas. Ularning ko'rinishlari ham xilma – xildir. Bunga misol qilib, musulmon mamlakatlardagi «musulmon birodarlarini»; «toliblar harakati»; «vahobiylar harakatini» ko'rsatish mumkin. Bu ekstremistik tashkilotlar va harakatlarning maqsadi, ular boshlagan jaholatparastlik faoliyati qanday oqibatga olib kelishi jahon jamoatchiligiga tabora ko'proq ayon bo'lmoqda. Ko'plab mamlakatlarda diniy ekstremistik guruhlarning faoliyati ta'qiqlab qo'yilmoqda. Dunyoning turli mintaqalarida irqiy, millatchilik, terroristik, fashistik va jinoiy guruhlar ham faoliyat ko'rsatmoqdalar. Bu guruhlarning faoliyati ham davlatlar va uyushgan jamoatchilik tomonidan munosib diqqat-e'tiborni qaratishni talab etmoqda. Hozirgi vaqtda milliy va xalqaro darajada manfaatli guruhlar muhim o'zgarishlarni o'z boshlaridan kechirmoqdalar. Ular stixiyali tashkil etilgan tashkilotlardan o'zining ichki tuzilmalari to'la qaror topgan, aniq dasturga ega bo'lgan jamiyatning siyosiy tizimida o'zining munosib o'rnini topgan tashkilotlarga aylanish davrini o'tamoqdalar. Bu tashkilotlarning o'zgarishlar faoliyati o'ziga sinchkovlik bilan diqqat-e'tiborini qaratishni talab etmoqda. Ijtimoiy-siyosiy harakatlar Ijtimoiy-siyosiy harakatlar - ijtimoiy taraqqiyotning asosiy xarakterlantiruvchi kuchlaridan biri hisoblanadi. Ular siyosiy jarayonlarga kuchli ta'sir ko'rsatib, ijtimoiy hayotni o'zgartiradi va rivojlantiradi. Ijtimoiy-siyosiy harakatlar, haddan tashqari xilma-xil siyosiy kuchlardan tashkil topadi. Ularga koalitsion prinsip asosida turli siyosiy partiyalar, kasaba uyushmalari, yoshlar, xotin-qizlar tashkilotlari va boshqa guruhlar kiradi.

Harakat qiluvchi tashkilotlar va guruhlardan har biri o'zining mustaqilligini saqlab qoladi. Harakat ishtirokchilari tomonidan ilgari surilgan talablar o'zining miqyoslari hamda ustuvorligi jihatdan bir xil emas. Ulardan ayrimlari hozirgi zamonning eng o'tkir umumbashariy muammolari — tinchlikni himoya qilish, atrof — muhitni muhofaza etishga borib taqalsa, ba'zilari esa umumilliy vazifalarni: ishsizlikni bartaraf etish, milliy ozodlik teng huquqlilik, uy — joyga ega bo'lish huquqi, unga to'lanadigan haqni kamaytirish, oziq — ovqat mahsulotlari ekologik soflik uchun va boshqa talablarni ilgari suradilar. Ijtimoiy — syosiy harakatlar ishtirokchilarining, maqsadi va vazifalariga quyidagilar kiradi: • jamoatchilik fikriga ta'sir ko'rsatish; • u yoki bu masala bo'yicha hukumat siyosatiga ta'sir ko'rsatish; • o'zlari yashab turgan jamiyatni kuch ishlatmasdan o'zgartirish; Demokratik harakatlarning qaror topishi va mustahkamlanishi jarayonida, uning alohida bo'limlari foydalanadigan kurash shakllari va usullari yuksalib va takomillashib - boradi. Hozirgi sharoitda ham ommaviy manifestatsiya va mitinglar, imzolarni yig'ish — ilgarigidek bu chiqishlarning tarkibiy qismi bo'lib qolmoqda. Ammo vaqt o'tishi bilan yanada ko'proq uyushgan xarakterga ega bo'lgan: tinchlik yurishlari (GFR, Daniya, Finlyandiya) tinchlik va qurolsizlanish uchun harakatlar kuni (Fransiya, Italiya, AQSH) tinchlikning bahorgi, kuzgi yurishlari katta ahamiyat kasb etmokda. Tinchlik lagerlari (Buyuk Britaniya, Italiya) tinchlik, poyezdlari, GFR korxonalaridagi amal qilayotgan tinchlik uchun kurash qo'mitalari demokratik harakatlarning noan'anaviy usullaridir. Ijtimoiy — siyosiy harakatlar turli — tuman ko'rinishlarda namoyon bo'ladilar. Ularning asosiy ko'rinishlariga quyidagilarni kiritish mumkin: "Fuqarolik tashabbuslari" (volontarizm). Bu ko'ngilli harakatning negizida insonparvarlik tamoyillari yotadi. Ular xalqni ijtimoiy himoya qilishni kuchaytirish, ishsizlikni bartaraf etish, davlat funksiyalarining bir qismini aholiga berish, o'z — o'zini boshqarish kabi talablar va tashabbuslar bilan chiqadilar.

"Fuqarolik tashabbuslari" harakatining kuchayishi hozirgi zamonning o'ziga xos xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Bu harakatlar dunyoning ko'plab mamlakatlarini, turli ijtimoiy guruhlarni o'z ichiga qamrab oldi. «Fuqarolik tashabbuslari» harakatida katta yoshdagi aholidan AQSHda - 34mln. kishi, Buyuk Britaniya, Italiya, Kanada, Fransiyada 3mln.dan 5 mln.gacha kishi ishtirok etdilar. Bu harakat sog'liqni saqlash, ta'lim, madaniyat, xalqaro faoliyat sohalarida mehr-shafqat, xayri-ehsonning turli shakllarini o'z ichiga oladi. Volontarizm hokimiyatini nomarkazlashtirish, davlat funksiyalarining bir qismini uyushgan aholiga berish orqali kishilarni siyosiy hayotning demokratik shakli va xalq hokimiyatiga jalb etish vositasi sifatida maydonga chiqadi. Muqobil turmush-tarzi uchun harakat. Bu harakat mamlakatning turmush ukladi bilan xayrixoh bo'lmagan aholining katta qismini (asosan yoshlarni) o'z ichiga qamrab oladi. Uning maqsadi – atrof-muhitdagi, ijtimoiy hayotdagi barcha illatlari tugatish, rivojlangan industrial va noindustrial jamiyatning insonga ta'sirining salbiy oqibatlarini bartaraf etish, jamiyatni pastdan turib o'zgartirishdan iboratdir. Muqobil harakat – bu xulq-atvorning yangi tarzini; tinchlik, adolat, birdamlik va o'z-o'zini ro'yobga chiqarish tamoyillari negizida tuziladigan ishlab chiqarish, madaniy tarbiyaviy va h.k. «muqobil» muassasalarda mehnatni tashkil etishning yangi shakllari bilan uzviy bog'langan maishiy va uy-joy jamoalarida oilaviy va shaxslararo munosabatlarning yangi shakllarini izlash ham demakdir. Ekologik harakat. Bu harakatning maqsadi – inson faoliyati va atrof- muhitning uyg'un munosabatlarini izlab topishdan iboratdir. Dunyoda birinchi ekologik partiya 1973 yilda Buyuk Britaniyada tuzilgan edi. Hozirgi vaqtda «yashil» deputatlar G'arb mamlakatlarning ko'plab parlamentlarida ish olib bormoqdalar. O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlis deputatlari ham atrof-muhitni muhofaza qilish bo'yicha muayyan ishlarni amalga oshirmoqda. Bu yo'nalishda bir qator qonunlar, dasturlar qabul qilinadi.

Hozirgi vaqtda Xalqaro ekologik tashkilotlar qaror topdi. Xususan, "Grinpis" (17 mamlakatdan 2.5 mln. kishini birlashtiradi), "Yer do'stlari" (34 mamlakatdan guruhlar ishtirok etadilar), "AYFA" (o'monlarni muhofaza qilish yoshlar federatsiyasi), "Tabiatning yosh do'stlari" (G'arbiy Yevropa mamlakatlarida 1000 dan ortiq markazlari bor) atrof — muhitni muhofaza qilish bo'yicha xayrli va savobli ishlarni olib bormoqdalar. "Yoshlar harakati". Bu harakat, asosan, yoshlarni qamrab oladi. Bu harakat ham yoshlarga xos bo'lgan, ham umumsiyosyy, ham umumijtimoiy bo'lgan maqsad va vazifalarni o'z oldiga qo'yadi. Hozirgi yoshlar harakati oldingi yillardagi yoshlar harakatidan ancha farq qiladi. Bu harakatga an'anaviy hokimiyat institutlariga nisbatan chuqur tanqidiy munosabat, o'z qarashlarini ifoda etishda — mustaqillik, kengroq erkinlik, faoliyat usullarida xilma — xillik xos. Hozir dunyoda 50 dan Ortiq Xalqaro yoshlar tashkilotlari faoliyat ko'rsatmoqdalar. Ulardan eng ommaviy va obro'lisi — Jahon demokratik yoshlar federatsiyasi (JDYOF) va Xalqaro Talabalar Ittifoqi (XTI). Bu tashkilotlarda dunyoning barcha mintaqalarida 100 dan ortiq mamlakatlardan progressiv yoshlar va talabalarning milliy uyushmalari ko'rsatilgandir. Ularning faoliyati BMT, YUNESKO va boshqa hukumatlararo tuzilmalar tomonidan tan olinadi va yuqori baholanadi. O'zbekistonda yoshlarning "Kamolot" ijtimoiy — siyosiy harakati — mustaqil yurtimizning kelajagi bo'lgan yoshlarning ma'naviy barkamol, vatanparvar, jismonan sog'lom bo'lishi uchun faoliyat ko'rsatadi. Xotin-qizlyar harakati. Hozirgi dunyodagi demokratik harakatlarning turli yo'nalishlari orasida xotin — qizlar harakati alohida ko'zga tashlanadi. Sababi, xotin — qizlar insoniyatning yarmidan ko'pini tashkil etadi, moddiy va ma'naviy boyliklarning taxminan 1,3 qismini ishlab chiqaradilar. Insoniyatning ana shu qismining manfaatlarini xotin — qizlar harakati ifoda etadi va himoya qiladi.

Xotin — qizlar harakatining maqsadi xotin — qizlarning erkaklar bilan tengligiga amalda erishishdir. Bu oliyjanob maqsadga erishish yo'lida turli Xalqaro tashkilotlar rahnamoligida diqqatga sazovor ishlar amalga oshirilmoqda. 1976- yildan 1985-yilgacha bo'lgan davr BMT tomonidan "Tenglik, taraqqiyot, tinchlik" shiori ostida "Xotin — qizlar o'n yilligi" deb e'lon qilingan. Bu dunyoning turli mintaqalarida yashovchi aholi tomonidan ma'qullandi va tan olindi. O'zbekistonda, mana bir necha yildirki, "Oila yili", "Ayollar yili", "Sog'lom avlod yili", "Ona va bola yili" dasturlari asosida hukumat ayollarning jamiyatdagi mavqeini oshirish, sharoitini yaxshilash, ayollar muammolariga e'tiborni qaratish bilan jiddiy shug'ullanadi. O'zbekistonda ayollarning "To'maris" ijtimoiy harakati, "Tadbirkor ayol" nodavlat uyushmasi faoliyat ko'rsatadi. Hozirgi vaqtda "kulrang panteralar" harakati mavjud bo'lib, ular shuning uchun ham o'zlarini "kulrang", deb ataydilarki, ular davlat siyosatiga aralashmaydilar. Belgiyada ayollarning "keksalar partiyasi" faoliyat ko'rsatib keladi. Hozirgi xotin — qizlar harakatining yo'nalishlaridan biri — neofeminizmdir. Feministik tashkilotlar qator mamlakatlardagi xotin - qizlar harakatida asosiy o'rinni egallaydi. Bunga AQSH yaqqol misol bo'ladi. Bu mamlakatdagi xotin - qizlar harakatida feministik mafkura eng yorqin va to'la o'z ifodasini topgan. Keyingi yillarda feministik mafkura va harakatda ikki oqim: liberal islohotchilik va radikal oqimlar qaror topdi. Liberal — islohotchilik oqimining vakillari, xotin - qizlarning erkaklar bilan tengligiga industrial jamiyat doirasida ijtimoiy - iqtisodiy va huquqiy islohotlar, asosan, tinchlik mafkurasini izchil qat'iyat bilan yoyish va egalitarizm prinsiplariga binoan oilaviy rollarni o'zgartirish orqali erishish mumkin, deb hisoblaydilar. Ular shaxsning kamol topishi uchun mehnatning rolini alohida ko'rsatadilar. Chunki, kasbiy faoliyat o'z qadr - qimmatini his etishga shakllanishiga imkon beradi. Bu oqim kasb va oila rollarining uyg'unligini yoqlab chiqadi. Radikal oqim xotin - qizlar harakatida XX asrniig 60-70 — yillarida qaror topdi.

Bu oqim vakillarining fikricha, xotin - qizlarni ekspluatatsiya qilishning ildizi — generativ funksiyalarga borib taqaladi, biologiya masalalari — sotsial va siyosiy, jinslar o'rtasidagi munosabatlar — sinfiy munosabatlar hisoblanadi. Yosh xotin - qizlarning radikal qarashlari "Qizil paypoqlar", "Feminalistkalar", "Jodugarlar""kabi tashkilotlarning faoliyatida o'z ifodasini topgan. Bu tashkilotlar "toqat qilib bo'lmaydigan" erkaklardan chetlashishni, aholining erkak qismi bilan dushmanlikda bo'lishni targib va tashviq qiladilar. Feministik tashkilotlar AQSHdan tashqari Angliya va Skandinaviya mamlakatlarida ham keng tarqalgan. 1995-yil 27-martda Toshkentda O'zbekiston "Xalq birligi" harakati tashkil topib, uning maqsadi, O'zbekiston xalqining birligini yanada mustahkamlash, fuqarolarda mustaqil O'zbekistonning buguni, kelajagiga nisbatan mas'uliyatni oshirishdir. Manfaat guruhlari va ijtimoiy — siyosiy harakatlarning maqsadi — hokimiyatga erishish emas, unga kuchli bosim o'tkazib, kerakli qarorlarni qabul qilishga majbur etishdan iborat, deb aytib o'tdik, Buning uchun hokimiyatga bevosita ega bo'lmagan tashkilotlar turli usullarni qo'llaydilar. Manfaatli guruhlarning hokimiyat organlarida ta'sir ko'rsatishining keng tarqalgan shakli — bosim o'tkazishdir. G'arbning rivojlangan mamlakatlarida lobbistlar — zarur axborotlarni to'plashga va hokimiyat organlarini o'zlari mansub bo'lgan guruhlar foydasiga qaratilgan qarorlar qabul qildirishga qodir bo'lgan yuqori malakali mutaxassislardir. Lobbistlar o'zlarining mijozlari uchun moliyaviy foyda yoki boshqa imtiyozlarni qo'lga kiritadilar. Ular tez — tez manfaatli guruhlar bilan siyosiy arboblar, shu jumladan, qonun chiqaruvchilar va hukumat a'zolari o'rtasidagi turli kelishuvlarda vositachi rolini bajaradilar va shu bilan mamlakatning siyosiy yo'lini shakllantirishga muhim ta'sir o'tkazadilar. Lobbizm yoki bosim o'tkazish hozirgi kunda san'at darajasiga ko'tarilgan sohaga aylandi. Unga ommaviylik, moliyaviy qudrat, OAVning faol ishtiroki, yuqori malakaviylik, jamoatchilik fikri va madadiga suyanish xos.

Lobbizm eng zamonaviy texnologiyalarga asoslanadi. U tadbirlarni kompyuterlash, "Internet" orqali ittifoqchilar topish, ma'lumotlar topish, elektron pochta orqali xat yuborish, video — telefon anjumanlarini o'tkazish, yer yuldoshlari orqali dunyoning turli chekkalari bilan aloqa o'rnatish singari imkoniyatlardan to'liq, foydalanadi. Lobbizm reklama uslublaridan to'la ko'lamda foydalanadi. U barcha shakldagi reklama, shu jumladan, tadbirni moliyalash, tovarning siljishi (promoushn), bozorni o'rganish bilan shug'ullanadi. Bosim o'tkazish texnologiyasining muhim jihati — jamoatchilik bilan aloqalar sohasidir. Lobbizm to'g'ridan-to'g'ri amalga oshirilganda - bosim o'tkazilishi zarur bo'lgan obyektga shaxsiy uchrashuvda qarindoshlari, do'stlari v h.lar orqali ta'sir etiladi. Bavosita lobbizm — obyektga tashqi ta'sir o'tkazish bilan unda masala haqida bosim o'tkazayotgan guruh nuqtai nazarini aks ettiruvchi tasavvur shaklantirishdir. Uning eng tarqalgan yo'li — deputat saylangan okrug saylovchilaridan kelgan xatlar yordamida bosim o'tkazish. XX asr oxiridagi lobbistik kampaniyalarda ikki yo'nalish aniq namoyon bo'ldi: 1) ommaviy kampaniyalar tashkil etish bilan birga (bu - eski, bavosita lobbizm), ijtimoiy fikrni reklama, jamoatchilik bilan aloqalar v.h. yordamida shaklantirish; 2) "hududlar" bilan ishlashga e'tibor kuchayganligi. Aholi bilan ishlash siyosatining bir muhim qirrasi mavjud: aholi ichida bosim subyektlarining doimiy madad guruhlari va bunday guruhlarni o'qitish tizimi mavjudligi (xat yozish qoidalari, qonunchilar bilan muloqotning psixologik va axloqiy qoidalari v.g.).

Adabiyotlar: 1. Boden J. Metod legkogo poznaniya istorii. - M.:Nauka, 2000, 412-bet 2. Vasilenko I.A. Geopolitika. - M. Logos, 2003, 204-bet. 3. Gadjiyev K.S. Vvedeniye v geopolitiku. Izd 2, dop. i pererab. M., 2001. 4. Gadjiyev K.S. Geopolitika. –M.:Mejdunarodniye otnosheniya,1997, 384-bet. 5. Geopolitika: teoriya i praktika // Sb.statey pod red. Pozdnyakova E.A. -M., 1993,236-bet. 6. Dergechev V. Geopolitika. O‘quv qo‘llanma. – M., 2000. 7. Dugin A. Osnovi geopolitiki. Birinchi qism. - M.:Arktogeya,1997,121-130- betlar. 8. Jalilov A. Geosiyosatda Mondializm nazariyasi. // Tafakkur, 2006, 1-son. 112- 113-betlar.

O'xshashlar

Siyosiy elita va siyosiy yetakchilik

Siyosiy mаdаniyat, siyosiy mаfkurаlаr

Turkiston hududida vujudga kelgan dastlabki geosiy bilimlar va harakatlar

Marokash siyosiy tuzumi va madaniyati

Jazoirda siyosiy tuzumi va madaniyati