Заргарлик буюмлари ва тақинчоқлари экспертизаси

Yuklangan vaqt:

29.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

311.12109375 KB

Ko'chirib olish

Заргарлик буюмлари ва тақинчоқлари экспертизаси Reja: Қотишмалар хақида тушунча  Олтин пробалари  Палладий пробалари  Платина пробалари  Кумуш пробалари

Заргарлик санъати миллий-бадиий маданият тарихининг ажралмас қисми бўлиб, у халқнинг олис ўтмишидаги олий мақсадларни ўрганишда ёрдам беради. Зийнат буюмлари ҳунар эгаларининг маҳоратидан, маълум давр иқтисодий ва ижтимоий шарт-шароитлардан, маъдан ва тошларга ишлов бериш техникасидан ҳикоя қиладилар, заргарлар ясаган буюмлар улар яшаган давр санъатининг услубий ҳусусиятини ўзларида намоён этадилар. Тарихдан маълумки, даврлар ўтиши билан муайян бир ҳудуд миқёсида тақинчоқларнинг баъзи турлари кенг ёйилса, айримлари ўз ўрнини йўқотади, яъни янги кўринишдаги тақинчоқлар пайдо бўлиб, олдингилари кундалик турмушдан чиқади. Натижада, тақинчоқлар ва уларнинг турлари ҳамиша ўзгариб туради. Шу сабабли тақинчоқларни этнографик жиҳатдан ўрганишда тадқиқотчилар тақинчоқлардаги шаклий ўзгаришлар, уларнинг турларидаги алмашинувлар сабабларига асосий эътибор қаратадилар. Олиб борилган этнографик тадқиқотлар ва илмий адабиётлардаги хулосалар асосида шуни айтиш мумкинки, юртимизда бу даврда ҳам ижтимоий, иқтисодий, маиший, ҳудудий омиллар билан боғлиқ, уч асосий йирик жараён ёки ҳолат анъанавий тақинчоқларда даврий ўзгаришлар рўй беришига сабаб бўлган. Заргарлик тақинчоқлари мониторинги кўп босқичли жараён бўлиб, ўз ичига аниқ бир андозаларга, қоидаларга нормативларга ва талабларга буйсунувчи кўпгина услублар, жараёнларни олади. Заргарлик тақинчоқлари даставвал сифатига кўра, яъни мазкур заргарлик буюми тайёрланиш даражасига кўра текширувдан ўтиши лозим. Бу босқич бир ёки бошқа буюмнинг қийматини аниқлайдиган, пул суммасида баҳолашга йўналтирилган кейинги босқичларга ўтишга ёрдам беради. Қийматни аниқлаш босқичи ўзида заргарлик буюмлари экспертиза пайтида олинган барча маълумотлани ва бу ҳақида ҳужжат кўринишидаги ҳисобот тузишни умумлаштиради. Экспертизининг барча натижаларини ўзида жамловчи ҳужжат, ҳуқуқий кучга эга ва исталган бир суд жараёнида, васиятнома тузишда, суд моражоларини ечишда ва бошқа жараёнларда қўлланилиши мумкин.

Экспертизанинг биринчи босқичида мазкур заргарлик буюмида қўлланган тошлар сифатини ҳамда маъдан сифатини баҳолаш уларнинг бевосита иштирокида олиб борилади. Тошлар ва уларнинг айнан ўхшашларининг сифати даражасини текшириш учун геммологик жиҳозлардан фойдаланилади. Айнан геммологик жиҳозлар бизга мазкур заргарлик тақинчоғида қанақа тошлар билан иш олиб бораётганимизни тушинишимизга ёрдам беради. Мазкур жиҳозлар ёрдамида биз иш олиб бораётган тошлар учун хос хусусиятлардан воқиф бўламиз. Заргарлик буюмлари ва тақинчоқлари экспертизаси қаерда ўтказилади?. Тошнинг барча ҳусусиятлари унинг қимматбаҳо тош эканлигига қилаётган даъвосини қондиришини айни тошни текшириш жараёнида унинг «даъволари» қанчалик мувофиқ эканлигини мазкур текширувлар жараёнида батамом билиб олишимиз мумкин. Барча ўтказилган тадбирлар ҳисоботни ҳужжатлаштиришни ташкил этади. Маъдан сифатини қийматлаш эса бошқа йўл билан амалга оширилади. Биринчидан, ҳар бир заргарлик буюми махсус белгиси бўлиб, у мазкур тақинчоқ учун хос бўлган маъдан (металл) намунаси ҳақида маълумот беради. Бундай материал(металл кўзда тутилмоқда) учун ўзига хос детектор вазифасини бажарувчи реактив моддаларни қўллаш ҳақиқатдан ҳам мувофиқ келадими? Материални мажбурий ўлчаниши ва аниқланиши сингари текшириш турлари бизга қимматбаҳо тошни аниқлашда бўлгани сингари йўл кўрсата оладими? Текшириш пайтида, шунингдек, технологик, градуировка (даражаларга бўлиш) ва бадиий экспертиза сингари экспертизанинг бошқа турларини ҳам олиб бориш мумкин. Технологик экспертиза «технология» сўзидан келиб чиққан бўлиб, унинг олиб борилишида нима ҳақида сўз кетишини фаҳмлаш қийин эмас. Бадиий экспертизанинг муҳимлиги унинг белгиланиши ташкил этади, бадиий экспертиза қачонки мазкур заргарлик буюми антиквариат сифатида қаралганда, истеъмолчининг қизиқишига кўра олиб борилади. Агар биз градуировка ҳақида гапирсак, буюмнинг сифатига батафсил тўхталиб ўтилади. Рангига қараб барча металлар иккига бўлинади қора ва рангли.

Рангли металларга олтин, мис, кумуш, алюминий, рух, қўрғошин, никел киради. Қора металларга эса темир ва унинг қотишмалари, чўян ва пўлат киради. Қотишмалар хақида тушунча Қотишма деб икки ва ундан ортиқ компонентдан эритиб ҳосил қилинган жисмга айтилади. Қотишмаларнинг 3 хил тури мавжуд. 1. Механик аралашмалар. 2. Қаттиқ эритмалар. 3. Химиявий бирикмалар. Темир ва унинг қотишмалари: Темир замонавий техниканинг асосий металлардан ҳисобланади. Темир ўзининг магнитланиш ҳусусияти билан бошқа рангли металлардан фарқ қилади. Темирнинг бу хоссасини Fe ферро магнитик хусусияти дейилади. Темирнинг бу хусусиятидан қимматбаҳо металлардан қора метални тозалашда ишлатилади. Темир кулрангсимон ок метал бўлиб пластик ва боғланувчандир. Темир табиатда тоза ҳолда учрайди. Тоза темир темир рудалардан олинади. Саноатда тоза темир ишлатилмайди. Темир қотишмалари пўлат ва чўян ишлатилади, агар қотишма таркибида углерод миқдори икки фоизгача бўлса пўлат дейилади. Углерод миқдори икки фоиздан юқори бўлса чўян дейилади. Пўлатнинг турланиши; Углеродли пўлатнинг турланиши Ст 0, Ст 1, Ст 2, Ст 3, Ст 4, Ст 5, Ст 6, Ст 7 булар оддий углеродли пўлатлар ҳисобланади. Масалан: Ст 6 – Ст сўзи пўлат маьносини билдиради. 6 сони эса шу пулат таркибида 0,6 % углерод борлигини билдиради. Асбобсозлик пўлатлар: У7,У8,У9,У10,У11,У12. У ҳарфи углеродли пўлат эканлигини сонлар эса, углерод миқдорини билдиради. Масалан: У12 бу пўлат таркибида 12 % углерод борлигини билдиради. Лигерланган пўлатлар; Пўлатнинг хоссаларини ўзгартириш учун унинг таркибига атайлаб элемент қўшилса, бундай пўлатларни легирланган

пўлатлар дейилади. Қўшилган элементларни эса легирловчи элементлар дейилади. Булар куйидагилар - М-молибден, N-хром, В-вольфрам, Т-титан, С-кремний, Г-марганецлардир. Бу элементлар пўлат қотишмасининг хоссаларига турлича таьсир этади. Масалан: Углерод миқдорининг ошиши билан пўлатнинг қаттиқлиги кўпаяди, пластиклиги камаяди. Вольфрам юқори температурада кесувчанлик хоссаси сақланган ҳолда пўлатнинг қаттиқлиги ва мустахкамлиги кўпаяди, марганец пўлатнинг товланувчанлигини ва чидамлилигини оширади. Молибден пўлатнинг қаттиқлигини мустаҳкамлигини юқори температурага чидамлилигини оширади. Кремний пўлатнинг қаттиқлиги ва товланувчанлигини оширади. Ранглиметаллар эса қуйидаги турларга бўлинади 1.Оғир рангли металлар: мис (Си), никел (Ni), қалай (Sn), кадмий (Сd), қўрғошин (Рь). 2. Енгил рангли металлар: алюминий (Аl), магний (Мг), литий (Li), натрий (Na), титан (Ti), калций (Ca). 3.Қимматбаҳо металлар: Олтин (Au), кумуш (Ag), платина (Pt), палладий (Pd), осмий (Os), родий (Rh) 4.Нодир рангли металлар: Вольфрам (W), молибден (Mo), цирконий (Zr). Оғир ва енгил металлар бир биридан солиштирма оғирлиги билан фарқ қилади. Энг енгил рангли метал литий ҳисобланади. Литийнинг солиштирма оғирлиги Р=0,532/см. Мис ва унинг қотишмалари; Мис қизғишсимон пушти рангли метал бўлиб юқори электр иссиқлиқ пластиклик ва қаттиқликка эга бўлган металдир. Кесувчи асбоб билан ёмон ишлангани учун заргарликда унинг қотишмалари ишлатилади. Қуруқ жойда мис қораяди яъни оксидланади. Бу эса мисни кейинги оксидланишдан сақлайди нам ҳавода мис яшилсимон қатлам билан қопланади деярли ҳамма кислоталарга бардошли эмас. Мис ўзининг физикавий, химиявий хоссаларининг яхшилиги туфайли саноатнинг барча соҳаларида ишлатилади. Мис бадий ишлаб чиқариш саноатда яъни,

$эмал чекан ва филигран ишларида ишлатилинади заргарликда олтин қотишмалар таркибига кирувчи легирловчи компонент сифатида ишлатилинади. Мис котишмаларининг асоси ҳисобланади. Латун (жез). Латун мис-рух. Л 68 Л 62 ;Латун мисни руҳли қотишмаси бўлиб, унинг таркибида 45% гача руҳ бўлади. Латун мисга нисбатан арзон ҳисобланади. Қотишма таркибида руҳ қанча кўп бўлса қотишма шунча арзон ҳисобланади. Латун юқори механик хоссаларга эга механик дефармацияга яхши берилади, кесувчи асбоблар билан яхши ишланади яхши палировка қилинади. Очик ҳавога чидамли эмас тез қораяди ва ялтироқлигини йуқотади, деярли ҳамма кислоталарда эрийди, эриш температураси t эр =900- 1045% р =8,2 – 8,6 \ см Латун таркибида руҳ миқдори 20 % гача бўлса, бу қотишма жез дейилади ва унинг қуйидаги маркалари мавжуд Л 62 Л 68. Бу қотишмаларнинг хоссалари ранги 563 пробали тилла қотишмасига ўхшаш бўлганлиги учун бу қотишмадан значоклар, декаратив идишлар ва арзон заргарлик буюмлари таёрланади. Мелхиор. Мис ва никел қотишмаси. Мелхиор мис ва никел қотишмаси бўлиб унинг таркибида 18-20% гача никел бўлади. Мелхиорнинг кўриниши кумушнинг кўринишига ўхшаган. Мелхиор ўзининг зангланишга бардошлиги билан бошқа қотишмалардан ажралиб туради. Пластик яхши шлифовка қилинади, яхши ишланади ва полировка қилинади. Мелхиордан тайёрланган буюм бир мунча мустаҳкамдир. Мелхиор кумушнинг ўрнини боса олади, шунинг учун ундан ошхона буюмлари ярим қимматбаҳо кўзлар қўйиб тайёрланади. Эриш температураси -1170 градусни ташкил этади. Бронза миснинг қалайли қотишмаси бўлиб таркибида 3%-12% гача қалай бўлади. Бронзанинг қўлланишига қараб туриб унинг таркибига фосфор, руҳ, никел, қўрғошин қўшилади қалайли қўрғошинлардан ташқари алюминий, кадмий, берилл, бронзалар ҳам мавжуд. Қалайли бронзалар ўзининг қуйилиш хоссасининг яхшилиги билан бошқа бронзалардан ажралиб туради. Бу бронза қуйма буюмлар олишда асосий материал ҳисобланади.$

Бадиий буюмлар ишлаб чиқариш учун берилл бронзалар ишлатилади. Бу бронзалар ўзининг қаттиқлиги қовушқоқлиги ва зангланишга чидамлилиги билан ажралиб туради. Бронзадан медаллар, значоклар тайёрлашда ишлатилинади. Никел кумушсимон оқ рангли метал бўлиб, пластик боғланувчан қаттиқ ва кучли ялтироқликка эгадир. Никел химиявий бардошли бўлиб, 1455 градусда эрийди. Никел оксидланмайди, азот кислотасида эрийди. Сулфат вахлор кислотаси иссиқ ҳолатда таьсир этади. Никел кўп қотишмаларнинг компоненти ҳисобланади. Қора метал мис унинг қотишмалари зангланишга бардош қопламалар таёрлашда оқ тиллани қаттиқлигини оқувчанлигини оширишда ишлатилинади. Олтин –бу металларнинг қимматбаҳо дейилишига сабаб уларнинг зангланишига чидамлилиги, ҳар қандай муҳитларга чидамлигидир. Барча қимматбаҳо металлар икки гуруҳга бўлинади, асосий қимматбаҳо олтин, кумуш, платина, иккинчи даражали қимматбаҳо металлар палладий, осмий, родий, иридий саналади. Бу металларнинг яхши хоссаларидан яна бири юмшоқлиги, оқувчанлиги, пластиклиги ва бошқа металлар билан осон қотишма ҳосил қилишидир. Олтин пробалари

Палладий пробалари Платина - оғир кулрангсимон оқ рангли метал бўлиб етарли даражада болғаланувчан, жуда оқувчан эриш температураси юқори бўлган қаттиқлиги жиҳатидан олтин ва кумушдан юқори бўлган металдир. Босим билан яхши ишланади ва яхши пракатланади. Пракатлаш натижасида қалинлиги 0,0025 мм қалинликдаги лист олиш мумкин. Метални эриш температураси 1773,5 градусни ташкил этади. Платина қимматбаҳо металлар ичида энг чидамлиси ҳисобланади.

Платина пробалари Кумуш қўшилган қотишманинг юмшоқлигини умуман сариқ ранги йўколади. Қотишманинг болғаланувчанлигининг ўзгартиради ва рангига таьсир этади. Агар кумуш олтин қотишмасига 30% гача кумуш қўшилса ранги сарғишсимон оқ бўлади. Агар кумуш қотишмага 65% фоиз қўшилса қотишманинг ранги яшилга айланади. Кумуш пробалари Жавоҳирлар заргарликда қимматбаҳо тош ҳисобланади. Улар чиройлилиги, рангининг тиниқлиги, бир хиллиги, ялтироқлиги, товланиши, қаттиқлиги, турли рангда ўзгариши ва бошқа хусусиятларга эга.

Хальцедон - у мармар денгизи қирғоғидаги қадимги Халькедон шаҳри номидан олинган бўлиб, ранги ок, кулранг, хаворанг, сариқ, кўк, қизгишқўнғир бўлади. Унинг доғ-доғ ёки йўл-йўл турлари кўп. У абразив материаллар сифатида, соат тошлари тайёрлашда ҳамда заргарлик буюмлари тайёрлашда ишлатилади. Хальцедон чақмоқтошнинг бир тури бўлиб, қадимдан зеб-зийнатлар ясаладиган тошлар ҳисобланган. Унга ишлов бериш осон бўлиб, асрлар мобайнида хизмат қилган. Усталар маржонлар, тўнағичлар, узук, билагузук, зебигардонлар асл санъат дурдоналари яратиб келмокдалар. Бу тошнинг тук сариқ ва саргиш-қизғиш рангдаги муҳаббат рамзи, эркаклар қалбини аёлларга боғлайдиган тош деб ҳисобланган. Бу тош гўё одамларни қахр-ғазаб ва қайғу-андуҳдан асрайди дейилади. Феруза - минерал деган маънони билдиради. У жилосиз мумга ўхшаш, хира бўлади. Феруза зангори, ҳаворанг ёки яшил-ҳаворанг бўлади. Унинг Нишопур (Эрон)да, Ўрта Осиё ҳамда Қозоғистонда энг йирик конлари бор. Феруза конлари Марказий Қизилқум ҳамда Қурама тоғларида ҳам бор. Дунёда энг яхши феруза кони Нишопур ферузаси бўлиб, у ниҳоятда сифатлидир. Марказий Қизилқум ферузасини мусулмон мамлакатлари ниҳоятда қадрлаганлар, чунки бу тош қудратли тумор сифатида ошқозон ва кўз касаллигига, илон чаққанда энг яхши шифо ҳисобланган. Ақиқ - русча агат, грекча оникс сўзидан олинган бўлиб, таржима қилинганда «тирноқ» деганидир. Бу минерал, заргарликда, кандакорликда, саноатда ва бошқа жойларда ишлатиладиган жавоҳир турларидан бири. У қадимги Миср, Ассирия, Бобилда ҳам безак материали сифатида маълум. Баъзи бир афсоналарга кўра, қадимги Грецияда ақиқдан ибодатхоналар қурилган, чунки деразасиз, туйнуксиз ибодатхонага кирган киши унинг нурафшонлиги ҳамда кенглигидан хайратда қолган. Ақиқдан масалан, Ўзбекистоннинг Самарқанд шаҳридаги Гўри Амир мақбарасини ички хоналари безаги ясалган. Ақиқлар Ўрта Осиёнинг баланд Тянь-Шань тоғларидан ёки ғорларидан қазиб олинган. Унинг оқ ялтироқ ва қуюқ қора

рангда товланадиганлари бўлади. Ақиқдан ўймакорликда қутичалар, гулдонлар, тагдон, шамдон, қаламдон ва бошқалар ясалади. Саноатда эса ховонча дастаси, тарози призмалари, электр ва сув ўлчов асбобларининг таглиги ва бошқаларда ишлатилади. Сафсар - заргарликда ишлатиладиган қимматбаҳо тош. Ундан маржон, тўғнагич, илматугмалар ва балдоқдар ясалади. Уни Шаркда ҳам Европада ҳам юқори баҳоланган. У сепкиллар ҳамда ажинлардан асрайди, зеҳнни равшан ва бардам қилади. Шунинг учун сафсарни қазиб олишга эътибор янада кучайди. Ёқут - лаъл, русча рубин. Заргарликда ишлатидадиган чақноқ тошлар турига киради. Унинг қаттиқлиги олмосдан кейинги ўринда туради. Янтарь - заъфар ёки жаъфар сеҳргар тош, табиатда ғорларда топилади. Бу тошни бўйинда осиб юрилса, жангда ғолиб чиқади, агарда чаён ёки илон чақиб олса, ўша жойга шу тошни қўйса оғриқни ўша заҳоти тўхтатади ва тез тузатади. Заргарликда заргарлик буюмларини ишлашда фойдаланилади. Марварид - русча жемчуг, думалоқ ноаниқ шаклли донача, тугунча. Марварид турланиб чиройли жилоланганидан зеб-зийнат буюми ҳисобланиб, унинг йирик хили дур деб аталади. Шарқда XIX асрда марварид фақат безак буюми бўлмасдан балки, унинг кишилар руҳиятига ва соғлиғига катта фойдаси бор деб юритганлар. Дур - хитой тилидан олинган бўлиб, уни инжу деб юритилади. У чучук сувли денгизларда яшайдиган чиғаноклардан топилган. Дур шарсимон ёки нотўғри шаклдан иборат бўлиб турли товланади. Унинг катталиги каптар тухумидек бўлганлари энг қимматбаҳо ҳисобланади. Дур заргарликда ишлатиладиган энг қимматбаҳо материал ҳисобланади.

Адабиётлар рўйхати 1. Арсеньева Е.В. Старинные узорные ткани. - М., Искусство. 1999. 2. Борисов И.Б. Обработка дерева. - М., 1999. 3. Базен Ж. История истории искусства: От Вазари до наших дней. - М., 1995 4. БСЭ, «Советская энциклопедия», издание третье, в 30 т., -М., 1969-1978. 5. Вельфлин Г. Истолкование искусства. - М., 1922. 6. Вельфлин Г. Классическое искусство. - СПб., 1997. 7. Вёльфлин Г. Основные понятия истории искусств. - СПб., 1994. 235 с. 8. Виппер Б.Р. Введение в историческое изучение искусства. -М., 2004. 257 с. 9. Власюк В.Б., Каплун А.А. Стили в искусстве. -М., 1998. 10. Гринь А. В. Системные принципы организации объективной реальности. - М.: Изд-во МГУП, 2000. 11. Даниэль С.М. Картина классической эпохи. -Л., 1986. 12. Дворжак М. История искусства как история духа. -СПб., 2000. 13. Дмитриева Н.А. Краткая история искусств. -М., 2000. 578 с.

O'xshashlar

Заргарлик санъати

Заргарлик буюмларининг сифатини текшириш

Музей предметлари атрибуцияси ва экспертизаси

Газлама ва гиламларнинг атрибуция ва экспертизаси

Тақинчоқларнинг яратилиши ва турлари