Зардўзлик санъати - San'at - Referatlar

Зардўзлик санъати

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

70 KB

Ko'chirib olish

Зардўзлик санъати Зардўзлик — безак санъати тури; амалий санъатнинг зар, (тилла ва кумуш суви юритилган) ип, нозик сим, ипак билан кашта тикиб безак яратадиган соҳаси. Туртбурчак чамбаракка (корчупга) ўрнатилган бахмал, шойи, мовут, чарм ва бошқа матоларга зардўзи усулида кашта (гул, нақш, тасвир) тикилади. Каштада баъзан металл, тош, шиша мунчоқлар ҳам ишлатилади, турли матолар (бахмал, шойи ва б.)дан қуроқ қилинади. Олдиндан тайёрланган (рассомлар томонидан яратилган мужассамот нусхаси кучирилган) ахта қоғозлардан кенг фойдаланилади. Матога мустаҳкамланган (тикилган ёки ёпиштирилган) ахта қоғоз зар ип билан бир томонлама қоплаб тикилади (мустахкамловчи чок учун зар ипга мос рангдаги ипдан фойдаланилади), натижада нақшгул юзаси зар иплар билан қопланади, матонинг тескарисида нақш-гул шаклигина ҳосил бўлади. Зардўзлар безак яратишда бир неча усулни қўллайдилар: зардўзи заминдўзи ва зардўзи гулдузи, шунингдек биришимдўзи (ипак ишлатилганда), пулакдузи (тугмасимон металл япроқчалар қўлланганда) ва бошқалар. Мустахкамловчи ва таҳрир чокларнинг бир неча хилини мохирона қўлланилиши ҳамда уларнинг нақш мужассамоти билан уйғунлашуви зардўзи буюмларга жозиба ва нафосат бахш этади; уларнинг бадиий қиммати нақш мужассамоти, хом ашёси, тиқилиши ҳамда зардўз устанинг дид ва маҳоратига боғлиқ. Нақш мужассамотида кенг тарқалган анъанавий ўсимликсимон нақшлар ва хандасий шакллар — давқур, дарҳам, донача, бодомой, бутадор ва бошқалардан фойдаланилади. Зардўзлик бадиий хунармандлик тури сифатида яқин ва Ўрта Шарқда кенг тарқалган. Асосан, бинолар ичини безайдиган буюмлар, аёлларнинг байрам либослари зардўзлик билан тайёрланган. Археологик топилмалар, тарихий қўлёзмалар Марказий Осиё халқлари орасида зардўзи кийим ва бадиий буюмлар тикиш қадимдан ривожланганлигини кўрсатади. Испан элчиси Клавихо ўз эсдаликларида зардўз усулида тикилган кўрпа-тўшаклар,

ипак матога зар тақилган қимматбаҳо дарпардалар ва чодирлар хақида эркак ва аёлларнинг зар ипдан тикилган кийимлари хақида завқ билан ёзади. Абдураззоқ Самарқандий ўзининг «Ҳиндистон сафарномаси» рисоласида Шохрух (1442) Ҳиндистоннинг Калькутта вилояти хукмдори хузурига юборган элчилари орқали унга зардўзи дўппи совға қилгани қайд этилган. Восифий ўзининг рисолаларида зардўзлик касби тўғрисида сўз юритган. Дарҳақиқат, 15-18-асрларда Бухоро, Самарқанд, Хиротда зардўзлик юксак поғонага кўтарилган . Унинг 19-асардаги тараққиёти Бухоро билан боғлиқ. Бухорода сақланиб келаётган зардўзлик касби узоқ давр мобайнида сайқал топиб, такомиллаша борган. Зардўзлик билан, асосан эркаклар шуғулланган (ҳозир аёллар орасида ҳам кенг тарқалган), улар устахоналарга уюшиб ишлашган. 19-аср ўрталари 20-аср бошларида яратилган зардўзи буюмлар (тўн, камзул, чакмон, чалвор, пойабзал, белбоғ, салла, кулоҳ ва жул каби)нинг деярли барчаси амир ва униг оиласи, сарой аёнлари учун тайёрланган, қисман бадавлат хонадонлар буюртмалари ҳам бажарилган. 19- асрнинг 30-60-йиларида зардўзликда акс эттирилган мужассамотлар қанчалик оддий бўлса, каштагуллар ҳам шунчалик равон ва жозибадор бўлган. 19-асрнинг 70-80-йилларида зар ип ёки зар аралаштириб эшилган ипак ип (пушти, тўқ қизил, мовий, яшил)дан фойдаланилган. Зардўзнинг зардўзи биришимдўзи номли ўзига хос тури шу даврга хосдир. 1893 йиддан зар ипларнинг янги навлари кўп миқдорда ишлаб чиқарилиб, улар рангли ипак ипларни сиқиб чиқарди ва умумий тикиш услубини тубдан ўзгартириб юборди. 1890 - 1900 йиллардаги зардўзлик заргарона ўта нозиклиги билан ажралиб туради. Турли кўринишдаги буртма гирихлар, юлдузчалар ва шунга ўхшаган бошқа безаклар буюмга ўзгача зеб бериб турган, айниқса, давқур мужассамоти алоҳида ўрин тутган. 20-асрнинг 20- йилларида барча амалий санъат усталари қатори зардўзлар ҳам артелларга бирилаштирилди, улар хом-ашё билан таъминланади, кейинчалик артеллар бирлашиб фабрикага айлантирилади.

Хозирда зардўзи буюмларнинг турлари ўзгарди, аввалги ҳашамдор буюмлар ўрнини нафис ишланган, давр талабига мос буюмлар эгаллади, нақш мужассамоти соддалаштирилди, анъанавий нақшлар давр рухини ифода этувчи шакллар билан бойитилди. Зардўзлар аёлларнинг байрам либослари (кўйлак, нимча, дўппи, камар, кавуш, сумкача), анъанавий буюмлар, эркаклар учун совға тунлар, дўппилар тайёрлай бошладилар. 40-50- йиллар бошида махобатли зардўзи на намоёнлар яратиш сезиларли даражада ривожланди. Дастлабки йирик иш Навоий театри учун тикилган зардўзи парда бўлди (1947, А.Шчусев чизгиси, ҳ ажмда 7x27 м). Рассомларнинг амалий санъат усталари билан ҳамкорлиги ҳамда ижодий изланишлар натижасида янги мужассамотли майда буюмлар, бадиий жиҳатдан қ имматли намоёнлар яратилди ва яратилмо қ да: «Китоба» (1952, Н.Аминов чизгиси), «Пахта» (1955, М.Прутская чизгиси), «Байрам» (1959, В.Столяров ва М.Аҳмедова чизгиси), «Гириҳ» (1962, В.Столяров чизгиси), Алишер Навоийнинг 525 йиллигига (1968) ва б.га ба ғ ишланган намоёнлар зардўзликнинг катта юту ғ и бўлди. 90-йилларга келиб зардўзлик кайта тикланди. Бухоро, Андижон, Наманган, Фарғона, Тошкент, Самарқанд, Ургут, Қ арши, Жиззах шаҳарлари, Сурхондарё вилояти замонавий зардўзлик санъатининг марказлари ҳисобланиб, зардўз усталар (Н.Аминов, Б.Жумаев, С.Акбарова, Т.Соди қо ва, Г.Бозорова, Г.Пиримкулова, М.Хабибова, Г.Нуртоева, М.Мухиддинова, Д.Тошева ва б.) чопон, дўппи , нимча каби либослар қаторида мавзули нимоёнлар, театр пардалари ҳамда сов ғ а буюмлар, игнадонлар, кўзойнак гилофи, упа-элик сумкачаларини зардўзлик усулларида безатишни ривожлантирдилар. Б.Жумаев рафи қ аси М.Жумаева билан биргаликда Бухоро зардўзлик санъати мактабини тиклаш ва ривожлантириш мақсадида марказ ташкил қ илди (1995). Б.Жумаевнинг «Бахоуддин Нақшбандий» (1997), «Бухоройи Шариф» (1997), « Қў штовус» (1998), «Гултувак» (1998), «Алишер Навоий» (1998) мавзуларидага деворий намоёнларини юқори даражадаги техник ижроси хамда муаллифнинг ўзига хос услуби ва бадиий анъаналарнинг

уй ғ унлашганлиги билан ажралиб туради. Усталар ва рассомлар яратаётган йирик мавзули зардўзи буюмлар республика ва чет мамлакатлар кўргазмаларида намойиш этилмо қ да, музейларида сақланмо қ да. Бадиий хунармандлик сохаси: олтин, кумуш, мис қалай каби рангли металлардан зеб-зийнат буюмлари (тақинчоқлар), безак буюмлари ясаш касби. Заргарлик безак буюмлари тайёрлашда қўйиш, болғалаб (зарб бериб) ясаш, босма, халлаш (олтин ва кумуш суви юритиш), ўйиб ёки бурттириб нақш ясаш, босма, зигарак совоткори, қолипаки, шабака каби усуллардан кенг фойдаланади. Қимматбаҳо тошлар (гавҳар, феруза, дур, ҳақиқ ва б.)га ишлов бериб, заргарлик буюмлари (баргак, бибшак, билагузук, бозубанд, бозгардон, болдоқ, булоқи, бўйинтумор, гажак дуотузи, жевак жига, заркокил, зебигардон, зулф, исирға, кокил, ойболдоқ, осматузи, санчоқ, тавқ тиллабаргак тиллатузи, тиллақош, турунж, узуқ шокила, қашқарболдоқ, халқа каби) лар яратилган. Археологик топилмалар заргарлик қадимдан мавжудлигини кўрсатади. Қадимий Миср, Юнонистон, Эрон, Хитой заргарлари заргарлик буюмлари тайёрлашда маржон, нефрит, қаҳрабо ва бошқалардан кенг фойдаланган. Европада, айниқса, роман ва готика даврида (12-15 асрлар) заргарлик санъати юксак поғонага кўтарилган, заргарликнинг янги усул ва услублари вужудга келган. Ўзбекистан Республикасининг кўпгина музейларида сақланаётган топилмалар Республика худудида (Юнон- Бактрия подшолиги, мил, аввалги 3-2 асрлар; Қад. Хоразм , асосан мил, аввал 1-минг йиллик ўрталаридан мил. 8 асргача) заргарлик ривож топганини кўрсатади. Бухоро, Самарқанд, Тошкент, Хива, Қўқон, Шахрисабз ва бошқа шаҳарларда заргарлик ривожланган. 19 аср охири 20 асp бошида ўзига хос ишланиши, шакли, безаклари, хусусиятлари билан бир-биридан фарқ қилган хилма-хил заргарлик буюмлари кенг тарқалган, зийнат буюмлари тўпламлари вужудга келган. Асрлар оша авлоддан авлодга ўтиб келаётган заргарлик санъати 20 аср бошларида инқирозга юз тутди, халқ, усталарининг сони қисқара бошлади.

Усталарга қимматбаҳо ҳом-ашёлардан фойдаланишга йўл қўйилмади. Заргарлик фабрикаларида ижод қилган уста-заргарлар иш жараёнида аста- секинлик билан мавжуд анъаналардан йироқлаша бордилар. Натижада улар томонидан ишлаб чиқарилган буюмларнинг шакли- шамойили ўзгариб «электрик» манзарани юзага келтирди ва баъзи анъаналарнинг буткул йўқолишига олиб келди. Ўзбекистан мустақилликка эришгандан сўнг заргарлик санъати жонланди. Қимматбаҳо металл материаллардан фойдаланишга имконият яратилди. Ижод қилаётган усталар, асосан, 2 йуналишда: махаллий заргарлик (унутилиб бораётган анъаналарни кайта ти клаш) ва анъанавий замонавий услубда заргарлик буюмлар яратиш устида ижод қилмоқдалар. Анъанавий заргарлик буюмлари-туморлар, исиргалардан «уч кузача», «ой балдоқ», «ер бидор», «қашқарбалдоқ» ва бошқалар яратилди. Усталардан Дадамуҳамедовлар сулоласи, Г. Йўлдошева, Р. Муҳаметшин, М. Нозирхонов, Ш. Низомов, И. Олимов, Г. Тошева ва бошқалар заргарлик анъаналарини ўрганиш, ривожлантириш ва янги йўналишларни кашф этиш борасида қатор ишларни амалга оширдилар. Бухоро, Хоразм, Сурхондарё ва бошқа заргарлик мактабларининг айрим чизгилари бир- бирига уйғунлаштили, янги замонавий заргарлик буюмлари яратилмоқда. А. Улумбекованинг «Аёл» (1998) , «Африка» (1999), «Бали қ ча» (1999), Э. Гостаевнинг «Парвоз» (1998) асарлари, Р. Муҳаметшин ижодий намуналари («Хаёт дарахти», 1993, «Т ОҒ ирмо ғ и», 2001) ўзининг безакдорлиги, тасвирининг нозиклиги ҳамда халқ санъатининг мумтоз намуналари асосида яратилиши билан фар қл анади. Хозирги кунда уста-заргарлар билан бир қаторда бир неча бирлашмалар- «Фон» ва «Кумуш» бирлашмаси, « Hyp » давлат заргарлик маркази, «Мусаввир», «Устазода» каби марказлар ҳам ички бозорни заргарлик буюмлари билан тўлдирмо қ да. Ўзбекистан БАА нинг ташаббуси билан Тошкентда 2001 йил апрелда «Заргарлик-2000», 2002 йил

апрелда «Заргарлик-2002» ўтказилган халқаро кўргазмада кўпгина давлатларнинг заргар усталари ўз асарлари билан қатнашди. Заргарлик санъати — юксак бидиий ишлов бериш йўли билан нодир м еталлар ва қимм атбаҳо тошлардан, шунингдек бошқа металлардан буюмлар, тақинчоқлар ишлаб чиқарадиган саноат тармоғи. Заргарлик саноатида хом-ашё сифатида қимматбаҳо ва рангли металлар (платина, олтин, кумуш ва бошқалар), уларнинг қо тишмалари, қимматбаҳо ва ярим қимматбаҳо тошлар (феруза, фионит, олмос, оникс, зумрад, ёқут), табиий тошлар, платмасса, суяк, эмаль, шиша ва бошқалар ишлатилади. Ўзбекистонда заргарлик саноати корхоналари Ўзбекистан Республикаси Молия Вазирлигининг Қимматбаҳо металлар ва қимматбаҳо тошлар қўмитаси хузуридаги ««Фонон» илмий ишлаб чиқариш бирлашмаси таркибида. Уларнинг йириклари: «1-Тошкент заргарлик корхонаси», «2-сонли заргарлик заводи», «Кумуш» Ўзбекистон- АҚШ қўшма корхонаси, «Эйшн-Рейз» Ўзбекистон-AҚШ қўшма корхонаси (Тошкент шаҳри), Шахрисабз заргарлик корхонаси, Бурчмулла заргарлик заводи, 1992 йилда ишга тушган Зарафшон шаҳридаги Навоий заргарлик заводи (аввалги «Зариспарк» Ўзбекистон- АҚШ қўшма корхонаси) республикадаги етакчи заргарлик корхоналар ҳисобланади. Бу корхоналар 585 ва 750 асллик даражали (пробали) т и л л а қ о т и ш м а с и , 9 2 5 а с л л и к д а р а ж а л и к у м у ш қотишмасидан турли хилдаги заргарлик буюмлари (сирға, узук, заргарлик занжирлари, совғабоп маҳсулотлар, кумушдан ясалган ошхона анжомлари, юқори бадиий сифатга эга бўлган заргарлик буюмлари, якка буюртмалар, янги заргарлик буюмларининг моделлари)ни ишлаб ч и қ а р а д и . Ш а х р и с а б з в а Б у р ч м у л л а з а р г а р л и к корхоналарида заргарлик буюмларини ишлаб чиқариш билан бирга қимматбаҳо ва қимматбаҳо бўлмаган тошларга қиррали ишлов берилади.

«Фонон» ИИБ илмий-техника лабораторияларида заргарлик со ҳ асида ишлатиладиган турли рангдаги сунъий кристаллар ўстирилади. Заргарлик саноати корхоналари билан бир қаторда Республикада буюртмачининг ашёсидан заргарлик буюмлари тайёрлаш ва уларни таъмирлаш билан шуғулланувчи заргарлик устахоналари ва якка тартибда ишловчи заргарлар ҳам фаолият кўрсатм о қ да. Республикада ишлаб чиқариладиган ва чет эллардан кетириладиган заргарлик саноати ма ҳ сулотлари сифати ва асллик даражасини Ўзбекистан Республикаси Президентининг 1994 йил 8 февралдаги фармони билан ташкил қилинган Давлат Асилик даражасини белгилаш палатаси назорат қи лади. 2001 йил 7 декабрда « Қи мматба ҳо металлардан ясалган буюмларнинг асиллик даражаси ва там ғ аланиши тўғрисида» Ўзбекистон Республикасининг қо нуни қабул қилинди. 1999 йилнинг 4- июнида Ўзбекистон Республикасининг Давлат асиллик даражасини белгилаш палатаси Асиллик даражаси қалаталарининг Европа уюшмасига тўла) ҳ у қ у қл и аъзо бўлди. Давлат асиллик даражасини белгилаш палатаси қимматбаҳо металлардан ясалган буюмларнинг софлигини текшириш ва там ғ алаш Халқаро конвенциясига кириш масалалари билан 1996 йилдан бери шу ғ улланиб келади ва кузатувчи мамлакат мақомида унинг барча кенгашларида қатнашади.

Фойдаланган адабиётлар рўйхати 1. Каримов . И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ / Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. - Т.: Ўзбекистан, 1999. 7-жилд. 132-155 бб. 2. Каримов И.А. Қашқадарё воҳасининг зумрад гавхарлари / Биз танлаган йўл - демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. - Т.: Ўзбекистан, 2003. 11-жилд. 56-63 бб. 3. Абдуллаев Т.А., Хасанова С.А. Одежда ўзбеков ( XIX – начало XX вв.). - Т.: Фан, 1978. - 1 1 5 с.

O'xshashlar

Каштачилик санъати

Пичоқчилик санъати

Плакат санъати

Театр санъати

Заргарлик санъати