Тош ва суяк ўймакорлиги - San'at - Referatlar

Тош ва суяк ўймакорлиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

107 KB

Ko'chirib olish

Тош ва суяк ўймакорлиги. Режа 1. Тош ўймакорлиги тарихи ва ривожланиши 2. Тош ўймакорлигида ишлатиладиган асбоблар 3. Тош ўймакорлигида ишлатиладиган материаллар 4. Суяк ўймакорлиги .

Тош ўймакорлиги халқ амалий безак санъати нинг ноёб турларидан бири. Бу санъат кишидан истеъдод ва интилишдан ташқари меҳ натсеварлик ва ғоятда зўр сабр-тоқат талаб қилади. Бу санъатни тоштарошлик ва сангтарошлик деб ҳам юритилади. Тош ўймакорлиги тошни ўйиб, йўниб, тирнаб нақш ёки бирор тасвир ишлаш касбидир. Тошни ўйиб ишлаш нинг чизиқли ўйма, занжира ўйма, ясси ўйма, чуқур ўйм а, панж арасим он ўйм а ва ҳаж мли ўйма турлари бор. Тош ўймакорлигида иш латиладиган материаллар ўрни, мақсади ҳамда вазифасига қараб юмшоқ, ўртача қаттиқлик даги ва қаттиқ тошлар ишлатилади. Юмшоқ то шл ар га г ип ст ош , та ль ко хл ор ит , о ҳа кт ош ўр та ча қ ат ти қл ик да ги т ошл ар га о ни кс , по р фир, оҳакли мармар, мармар ва қаттиқ тошларга лазурит, амозон, агат, малахит, жадент, нефрит, яшма ва бошқалар киради. Бу тошлардан қозон, кўза, лаган, пиёла, ҳайкалча ва ҳайкаллар тайёрланади. Кўза, лаган, намоён ва бошқаларга тошни ўйиб ўсимликсимон, гео метрик рамзий нақшлар ҳамда сюжетли расм лар ўйиб ишланади. Тош ўймакорлиги жуда қадимдан ривожланиб келаётган халқ амалий санъати бўлиб, тошни ўйиб нақш ёки бирор тасвир ҳосил қилишдир. Жумҳуриятимиздаги водий ва тоғлар узоқ инсоният тараққиётидаги узоқ ўтмишда моддий маданиятнинг ўчоғи ҳисобланган. Қояларга туширилган расмлар (петроглифлар) қадимий ёдгорликлар тарихидан далолат бериб турибди. Ўйиб ишланган тас в и р л а р н и қ о я т о ш л а р д а в а с ў қ м о қ ҳ а м д а дарё ён бағридаги тошларда кўриш мумкин. Тош асрида овчилар фақат ҳаёлларига келган шаклларни ўйиб чизиб ташламасдан балки, уларни жуд а қизиқтирадиган воқеъликни акс эттирганлар. Ул ар ав ва л ов қи лин ад иг ан ҳа йв он ни ке йи н эса ов қилиш, айрим қабилалар ўртасида уруш ларни тасвирлаганлар. Бу тошларга ўйилган шакл лар ҳар хил географик кенглик турлича тасвир этилган. Чунончи Оқ денгиз ҳамда Шим олий кўл районларида ўйилган тошларга разм солсак, у ерда ёзда сузаётган қайиқчалар ва оққуш ларнинг ови тасвирланган. Сибирда эса оққуш лар ўрнига буғулар ва чанғи учаётган овчилар

тасвирланган. Ўрта Осиё шароитида эса ёв войи эчки, буқа ва бошқа ёввойи ҳайвонлар нинг ови тасвирланган. Қизилқумда кўпинча туялар тасвирини кўриш мумкин. Наманган вилояти Чадак посёлкасида жуда кўп қизи қарли шакллар тасвирланган қоялар бор. У лар дан бири олтита эчкининг шаклини мисол тариқасида олайлик. Бу тасвирда битта эчкининг тасвири жуда қунт билан ишланган, қолганлари шошилиб ишланган бўлиб уларни шакли геометрик шаклларни эслатади. Яна бир тошга 12 та эчкидан иборат эчкилар подасига камалакдан ўқёй отаётган овчи тасвирланган. Бу композиция э ч к и б о л а л а р и н и н г о в ч и д а н қ о ч и б к е т и ш и , овчи итининг тасвирланиши табиийдир. Бу катта ва мураккаб композицияни ишлаш ўша давр ўйма кор рассомининг юксак истеъдод эгаси бўлган- лигидан далолат бериб турибди. Албатта, бу сурат ў р т а т о ш а с р и г а м а н с у б , ў қ ё й ў ш а а с р д а ихтиро қилинган. Қадимги авлод- аждодларимиз нинг қояларга ҳамда тошларга ишланган ишлари ўтмиш кишиларининг санъатини ўрганишда ноёб ҳужжат бўлиб ҳисобланади. Инсон қадимдан турли тошлардан фойдаланиб келган. Улар вул қонларнинг отилиши ҳамда зилзилалар туфайли вужудга келган ўткир қиррали тошлардан меҳ нат қуроли воситасида фойдаланганлар. Ўткир қиррали тошлардан гўшт майдалашда, ёғочни тилиш ва бошқаларда фойдаланилган. Полеолит даврида тошдан кенг миқёсда фой даланганлар. Улар қурилишда асосий материал бўлиб хизмат қилган. Одамлар тошни турли нав ларидан қурол ва асбоблар, уй-рўзғор буюмлари ва безак ашёлари сифатида фойдаланганлар. Қадимий Ўрта Осиёда одамлар қимматбаҳо тошлардан безак буюмлари тайёрлашган. Бу ерларда турли тошлардан ташқари ёғоч, ганч жуда кўп бўлган. Географик шароити тақозоси билан меъморчиликда безак сифатида тошлардан жуда кам фойдаланилган. Бундан ташқари ислом дини жонли мавжудотни тасвирлашни ман этганлиги ҳайкалтарошликни ривожланишига катта тўсиқ бўлган. Аммо йирик

монументал биноларни безашда асосан мармар ва харсангтошдан фойда ланиб келганлар. I—III асрларда Ўзбекистоннинг жанубида биноларни устунлари ҳамда пойдеворларни безашда харсангтош, мармартош ва оҳактошдан фойдаланганлар. Фаёзтепа, Айритом, Қоратепа каби харобалардан кўриниб турибдики, мармар ва харсангтошдан безаш ишларида кенг фойда ланилган. Тошни кесиш, унга бадиий ишлов бериш сирлари тўғрисида Шарқ мамлакатларида рисолалар ёзиб қолдирилган, X V а с р д а Ў р т а О с и ё д а а й н и қ с а т о ш т а рошлик ривожланди ва такомиллашди. Маса лан, Амир Темур, Аҳмад Яссавий мақбараси, Бибихоним мачити ва бошқалар жозибадор қилиб безатилди. XIX—XX аср бошларида Бухоро, Самарқанд, Шаҳрисабз, Хива, Қўқон, Тошкент ва бошқа жойларда харсанг ва мармардан безак сифатида кўп фойдаланилган.Ўша вақтда усталар учун оддий ҳайкал ишлаш шунчалик қийин эдики ундан кўра, мураккаб нақшлар ишлаш енгилроқ эди. Амир мақбарасидаги, Темир қабридаги тош ва мармар панжаралардан тош ўймакорлигининг ажойиб намуналарини кўриш мумкин. Айниқса, тош ва мармар ўймакорлик намуналари Хива архитекту ра ёдгорликларида кўп ишлатилган. Чунончи бу ерда пойустунларни тошдан ва мармардан ўйиб иш'ланган ажойиб намуналари кўп. Пойустун —аксарият, маҳаллий маъморчиликка хос архи тектура детали бўлиб, устун ўрнатиладиган асос, таг курси. У ёғоч устунларни чиришдан сақлайди ҳамда уларнинг баландлигини таъминлайди. Пойустун мармарни, тошни ўйиб ишланган нақшлар ислимий, геометрик, чиройли ёзувлар, нақш-нигоралар билан безатилган. Айниқса, Хивадаги Тошҳовлида кишига завқ бағишлайди ган пойустуннинг ажойиб намуналари бор. Бу эса тош ўймакорлик санъатининг юксак даражада ривожланганлигини намойиш этди. Нурота ва Ғозғон қишлоқларида мармардан идишлар, яъни лаган, пиёла ва бошқалар тайёрлаш авж олди.

1947 йил Навоий театри биносини қуришга киришилди. Уни ажойиб мармар ўймакорлик намуналари билан безалди. Қўқон, Хива ва Самарқанд шаҳарларидан мар- мар ўймакор усталари ҳам таклиф этилган эди. Хивалик мармар ўймакор усталар С. Ху дойберганов, X . Рахимов, Б. Давлатов, А. Бек жонов, К. Полвонов, 3. Аблубов ва К. Рўзматовлар бор эди. Самарқандлик усталардан ака-ука Жалол ва Болта Жўраевлар театрни безашда қатнашдилар. Улар икки асосий мармар зи-наларни, унинг тўсиқларини ва тагкурсиларини ажойиб ўйма ислимий ва геометрик нақшлар билан безадилар . Хива зали деворининг пастки қисми, яъни изораси 12 та ўйма мармар плита билан безатилди. Бу ўйма гулларни Хивалик А. Болтаев композициялари асосида ҳамшаҳарлари С. Худойберганов, X. Рахимов, А. Бекжонов ва бошқалар бажар дилар. Театрда юцори дид билан бажарилган санъат асарлари ҳозиргача ўз қимматини йўқот май кишиларни ҳайратга солмоқда. 1947 йили немис-фашистлари устидан қозонилган ғалабамиз шарафига Тошкентнинг марказига курант қурил ди. Курант ганч ўймакорлигини У. Ш. Муродов, мармар ишларини Самаркандлик ака-ука Жўра евлар бажардилар. 1960 иилдан бошлаб мармар билан биноларни безашга катта аҳамият берилди. Ҳамза номидаги театр, метростанциялар, музейларни ва бошқаларни ажойиб ўйма мармар билан безатилди. Ҳозирда бу қади мий тош ўймакорлик анъаналари билан замона вий биноларни безашда давом эттирилмоқда. Ота-боболарни ишини ҳавас ва ихлос билан давом эттираётган тош ўймакорлик санъатининг қийин чиликларига бўй бермай ишлаётган қобилиятли тош ўймакор усталардан бири Ғозғонлик Эркин Абдуллаевдир, Самарқанд вилоятидаги Ғозғон қишлоғи машҳур тоштарош усталар маконидир. У ерда Ҳайтмурод Йўлдошев, Абдулла Ҳайи т о в , Б а қ о К о м и л о в , Б о б о н а з а р Ж а б б о р о в , к а б и у с т а л а р ж у д а к ў п ш о г и р д л а р қ о л д и р ган. Бу ерда ҳар бир киши тош ўймакорлик касбига ихлос қўйган. Шунинг учун ҳам кўпчи ликнинг номига уста сўзи қўшиб

айтилади. Шундай ўсталардан бири, ота-боболари ишини ихлос ва ҳавас билан давом эттираётганлардан Эркин Абдуллаевдир. У тоштарошлик санъати нинг энг қобилиятли усталаридан биридир. Унинг бобоси Ҳайитмурод Йўлдошев қишлоқ даги энг катта сангтарош уста ҳамда ажойиб шоирлардан бири бўлган. Бобоси Санчкан тахал луси билан шеърлар ёзган. У ишлаган ўйма лаганларининг нақш-нигоралари орасига ўзининг шеърларидан намуналар айрим байтларни мармарда ёзиб қолдирган. Мактаб устахонасида болалар ишлари кўр газмаси ташкил этилган. Шу кўргазмада уста нинг кўпгина ишлари: Алишер Навоий ҳамда Ғафур Ғуломнинг қора мармардан ишлаган порт рети ҳам бор. Бу портретларда улуғ сиймо ларнинг поэтик ва руҳий олами акс эттирилган. Уларнинг қиёфаларидан тафаккур қудрати ёғилиб туради. Умар Ҳайёмнинг фалсафий рубоийлари битил ган ҳамда унинг асарлари асосида ажойиб ми ниатюралар лаганларда ишланган бўлиб, киши нигоҳини ўзига ром этади. Унинг ажойиб ишла- ридан бири «Ёшлик нафосати» деб номланган асаридир. Бу асари қиз горельефи ишланган бўлиб, ёш қиз қалбининг ҳаётига ташналиги, у н д а г и и л к м у ҳ а б б а т н и н г и ш он ч и в а у м и д и ёниб туради. Унинг ёниб турган кўзлари аллақан дай беғубор, маҳзун. Устанинг ижодини ўзига хос томонларидан бири шундаки, ҳар бир ишида авторнинг нусхасини ифодаловчи жиҳати бўлади. 1984 йилда Халқ Хўжалиги ютуқлари кўргазмасида уста Абу Али Ибн Сино, Ал Хоразмий портретлари ҳамда нақшли лаганлар билан қатнашди. У бу кўргазмада бронза медали билан тақдирланди. Ғозғонлик уста Эркин Абдуллаевнинг асарлари Самарқанддаги Акмал Икромов номидаги музей да, Тошкентдаги Абулқосим мадрасасида таш кил этилган музейда, Навоий шаҳридаги «Фар ҳод» маданият саройида, Нурота район халқ музейи кабиларда намойиш қилинган. Уста Болта Жўраев Самарқанд мармар ўйма корлик усталаридан бири. Б. Жўраев 1898 йили ҳунарманд оилада дунёга келди. Отаси Уста Жўрадан меъморлик сирларини ўрганди. 1905 йилда бтасининг вафотидан сўнг

мармар ўймакор уста Раҳим Обидов қўлида шогирд бўлиб ишлади. Болта Жўраев Самарқанд ва Тошкентдаги биноларни безашда қатнашди. У Тошкент вокзали, куранти, ҳозирги Баҳор концерт зали, Самарқанддаги хиёбонда инқилоб қурбонлари ёдгорлиги ва бошқаларда қатнашди. Болта Жўраев Тошкентда кўп йиллар давомида ғишт терувчи уста бўлиб юрди. 1945—47 йиллари ўз акаси уста Жалол Жўраев билан Алишер Навоий номидаги театри мармар барельефи, зина, зина тўсиқлари ва таг курси ларини ҳамда Хива залининг деворлари пастки қисмининг изорасини 12 та ўйма, мармар плита билан бажарди. Ўйма турлари Ўймакорликда ўймалар ўзининг характерига кўра олти турга бўлинади: чизиқли, занжира ясси, чуқур, панжарасимон ва ҳажмли ўймалар. Чизиқли ўйма — энг қадимги ва энг оддий ўйма тури ҳисобланади. Чизиқли ўйма буюмга ўткир асбоб билан тирнаш асосида чизилади. Чуқурроқ чизиқ гравюрани эслатади, шунинг учун ҳам усталар уни гравюра деб атайдилар Еғоч ўймакорлигида нақшларни ёки бирор тасвирни мебель, қутича, қаламдон ва бошқа нарсаларни безашда қўлланилади. Тош ўймакорлигида кичик нарсаларни нақш ва бирор тасвир билан безашда жуда кенг фойдаланилади. Ганчкорликда чизма пардоз деб юритилади. Суяк ўймакорлигида ва кандакорликда чизиқли ўйма жуда кўп қўллани лади. Занжира ўйма — қадимдан ишлатилиб кели наётган ўйма тури, Бу заминсиз ўйма ҳисоб ланади. Тош, ёғоч, металл ўймакорлигида занжи ра ўйма тури кенг ишлатилади. Тош ўймакор лигида намоён, лаган ва бошқа нарсаларни четига занжира ўйма ишлатилади. Ганч ўймакорлигида эшик, намоён, дераза, изора ва бошқаларнинг четига кўпинча занжира ўйма бажарилади. Занжира содда бўлсада жозибали кўринишга эга. Геометрик шакллар ўйилганда соя, ёруғ ва ярим соялар ўзига хос нафис кўринишга эга бўлиб, кишида ажойиб таассурот қолдиради. Занжира ўйма узоцдан

умумий рамка кўрини- шига эга бўлиб, яқиндан эса нақш билан занжира ўйма қўшилиб жуда бой кўриниш беради. Ясси ўйма — энг кўп қўлланиладиган ўйма туридир. Бу ўйма тахминан 1—1,5 см чуқур- ликда бўлиб, унинг рельефига ҳар хил пардоз берилади. Тош, ёғоч, мис ва бошқа ўймакор ликда ясси ўйма жуда кам қўлланилади. Чуқур ўйма — нақш ёки бирор тасвир жуда чуцур ўйилади. Ўйма худди ҳажмли кўриниш бериб, замини қорамтир, рельеф эса оқ бўлиб контраст кўринишга эга бўлади. Тош ўймакор лигида бинолар ўйма паннолар билан безатилади. Масалан, Тошкентдаги А. Навоий номли опера ва балет катта театри биносида ажойиб чуқур тош ўймакорлиги намуналари бор. Панжарасимон ўйма — жуда қадимдан ривож ланиб келаётган ўйма турларидан бири. Бу бошқа ўйма турларидан фарқ қилиб ўйилаётган ганч тахтани иккинчи томонидан тешиб ўйиб ўзига хос пардоз тури берилади. Панжарасимон ўйма қадимдан қўлланилиб уни Варахша (VIII) биноларида, Шохи-Зинда комплексидаги (XIX аср), Мир Араб, Абдуллохон (XVI аср) Гўри Амир мақбарасидаги ўйма мармардан ишланган геометрик панжара ва бошқалар мисол бўла олади. Ҳозир замонавий биноларда панжарали ўйма Халқ амалий санъати музейида, Ойбек ном ли Ўзбекистон тарих музейида, мовий гумбаз кафесида, метростанцияларда қўлланиляпти. Кандакорликда мис офтоба, дастшў, чойнак, иси риқдон, самовар ва бошқаларда ўйма панжара лар қўлланилган. Еғоч ўймакорлигида, тош ўйма корлигида ажойиб панжаралар ўйиб ишланмоқда. Ҳажмли ўйма — ҳайкалсимон, яъни ҳажмли ўйилган бирор нарса. Ҳажмли ўйма қадимдан иш латилиб келинаётган ўйма турларидан бири бў- либ, тош, суяк, ёғоч ва бошқа материллардан ўйиб ишланган ҳажмли нарсадир. Бухоро яқинидаги Ситораи Моҳи-Хосадаги икки шер ҳайкали мармардан ўйиб ишланган ҳажмли ўйма дир. Тошдан ишланган ҳар хил

эсдалик совға буюмлари, кўза, лаган ва бошқалар ҳам ҳажмли ўймага киради. Тош ўймакорлигида ишлатиладиган материаллар Тош — тош ўймакор усталарнинг асосий иш материалидир. У мустаҳкам, узоққа чидайдиган ва чиройли бўлиши керак. Тошдан қурилган нарсалар бир қанча асрлар давомида яшамоқда. Уни қайта ишлаш ва ундан бирор нарса ясаш қийин, кишидан сабр-тоқат талаб қилади . Археологик топилмалар ва архитектура ёдгор ликларини безашда қадимдан ишлатилиб кели-наётганлигининг далилидир. Тош ўймакорлигида ишлатиладиган тошлар ўрни, мақсади ҳамда вазифасига қараб юмшоқ, ўртача қаттиқликдаги ва қаттиқ бўлади. Юмшоқ тошларга — гипстош, талькохлорит, оҳактош ва бошқалар; ўртача қаттиқликдаги тош ларга — оникс, порфир, оҳакли мармар ва қат т и қ т о ш л а р г а э с а — л а з у р и т , а м а з о н т о ш и , агат (халцедон), малахит, жадент, нефрит, яшма ва бошқалар киради. Бу материаллардан қозон, кўза, лаганлар ясалиб унга ажойиб ўйма нақш лар билан жило берилган. Мармар — тоғ жинси бўлиб оҳактошнинг алоҳида нафис туридир. Мармар йўл-йўл, пушти, сариқ, зич, ярим шаффоф, ялтироқ ҳам бўлади. Мармар қадимдан қимматбаҳо ҳамда нафис тош ҳисобланиб Закавказьеда ҳамда Эронда мармардан зебзийнат буюмлари ишланган. Ўрта Осиёда имматбаҳо материал бўлиб, қурилишларда кенг иш латилган. Самарқанддаги Амир Темир мақбараси нинг ички деворлари, қабр тошлари ўйма нақш мармардан ишланган. Мармардан турли зеб-зийнат буюмлари, тақинчоқлар ясалади. Мармар дан ҳар хил панжара, лаган, совға буюмлари, пойустунлар, намоёнлар ажойиб мармардан ўйиб нақшлар билан жилоланган. Ғозғон мармари — дунёга машҳур мармар лардан бири ҳисобланади. Унинг ранги нафис ва хилма-хилдир. Ғазғон мармари

тўқ кулранг, " қизғиш, тутун ранг, оч қизғиш, кўкимтир, баъзан оқ ҳам бўлади. Унинг ранги тарам-тарам ( бўлиб биридан иккинчисига аста секин ўтади. Расмлари турли туман 20 йил хизмат қилади. Ғозғон мармари чиннисимон, музлашга бардошли нафис қизғиш рангда, айниқса унинг денгиз манзараларини эслатадиган табиий турлари ўзига хос гўзалдир. Ғозғон мармари қадимдан маълум бўлиб, Бухорода, Самарқанддаги мачит ҳамда биноларни безашда ишлатилиб келинган. Айниқса, нақшлар ўйиб ишланган мармар ўзига хос табиий гўзал кўриниши билан кишини ҳайрат га солади. Францияда ўтказилган бутун дунё кўргазмасида Ғозғон рангдор мармари биринчи ўринни олган. Яш ма — яр им ю м шо қ т ош ту ри га к ир иб , жуда чиройли ҳар хил рангли, расмли, жуда зич бўлади. Қип-қизил ёки очиқ яшил ранглиси ҳам бўлади. Унинг расмлари тўлқинсимон, тўғри, доғлар ҳолида ва бир текис бўялган бўлмайди. Мураккаб расмли ва мураккаб рангли яшма худди чалмани эслатади. Фантастик расм ва нақшлар кўринишига эга бўлиб, ўзига хос ҳар хил иш ланган расмларни эслатади. Малахит — ойнадан бирмунча юмшоқ, табиат да куртаксимон ҳолда учраб, уни кесганда қизиқарли овал шаклидаги, лентасимон, тўқ яшил юзаларни қора контур чизиқли бўлиб, ажойиб тасвирни беради. Тўқ яшил, очиқ яшил ва ҳаво- ранг малахитлар ҳам бўлади. Малахитдан заргар ликда ва тош ўймакорлигида жуда кенг фойда ланилади. Уни қайта ишлаш жуда қийин бўлишига қарамасдан архитектура безагида кенг қўлла нилади. Нефрнт — жуда қаттиқ тош. Қадимда бу тошни олтин баҳосида ҳисоблаганлар. У асосан кулранг-яшил баъзан сутсимон, сариқ, қизил ва қора ранглилари ҳам учрайди. Хитойда нефритдан ҳар хил чолғу асбоблари ва ҳар хил тақин чоқлар тайёрлашда кенг фойдаланишган. Нефрит дан архитектура безагида ва тош ўймакорли гида ҳар хил ўйма лаганлар, кўзалар ҳар хил намоёнлар ва бошқа нарсалар ишланади.

Темур нинг Гўри-Амир мақбарасида ажойиб нақшларни ўйиб тошлар ишланган. Темурнинг қабри усти даги тўқ яшил рангли нефрит диққатни ўзига жалб этади. Улуғбек 1425 йилда мўғуллар устидан ғалаба қозонганидан сўнг ўлжалар ичида катта икки бўлак нефрит тоши ҳам бўлади. Бу нефритни яхшилаб ишлаб, бир-бирига улаб Темур қабри устига қўядилар. Гипстош — уни баъзан ангидрид деб ҳам юри тадилар, чунки ангидрид қаттиқроқ бўлиб, ман зарали кўринишга эга эмас. Гипстош ярим ялти роқсимон ҳар хил доғли, худди илон терисига ўхшашроқ бўлади. Унинг юмшоқроқ тури иш латилади. Ундан тош ўймакорлигида ҳар хил ёдгорликлар, ҳайкаллар, ўйма нақшли намоён, лаган, кўза ва бошқа нарсалар ясалади. Архи тектурада кенг фойдаланилади. Агат — халцедон қаттиқ тош турига кириб, ўзининг ранг-баранглиги ва жуда чиройли кўри ниши билан ажралиб туради. Унинг ранги сутсим он, оч ҳаворанг, кулранг, тилларанг, пушти ва бошқа рангларда бўлади. У ялти роқсимон хусусиятга эга бўлиб, ундан кичик заргарлик буюмлари, кичик совға буюмлари, ажойиб ўйма нақшлар ишланади. Архитектурада кенг фойдаланилади. Ундан ўзбек усталари кўпинча ўйма нақшлар, лаганлар, кўзалар, ҳар хил намоён лар тайёрлайдилар. Тош ўймакорлигида кенг ишлатилади. Тош ўймакорлигида ишлатиладиган асбоблар Тош ўймакорлигида ёғоч ўймакорлигидагига ўхшаш асбоблар ишлатилади. Усталар, катта бол ға, кичик болға, зубила, қалам исканалар, арра, пичоқ, парма ва бошқаларни ишлатадилар. Бу , асбоблар азалдан темирчи усталарга буюртма I бериб тайёрлатилган. Ҳозир ҳам махсус темирчи усталарга буюртма бериб тайёрлатиш мумкин. Агарда бундай темирчи усталарни топишга қий налсангиз, ўзингиз ўқув хонада ясаб олишингиз мумкин. Бу асбоблар пўлатдан ясалади. Тайёр асбобни албатта тоблатиш керак. Асбобни ишчи қисмини тўқ қизил ёки қизил ранг

ҳолатида қ и з а р и б ў ш а з а ҳ о т и х о н а ҳ а р о р а т и г а м о с бўлган сувга ботириш керак. Сариқ ёки пушти ранггача қиздириб бўлмайди. Чунки қиздиришни оддий ёғоч оловида қиздирган маъқул. Агар тош ли олов бўлса тоблашни ишдан чиқаради. Хулоса қилиб айтганда, тош ўйм акорлиги санъати гуллаб- яшнамоқда, қўли гул усталаримиз Р аҳ им О би до з, А. Бо лт ае в, С. Ху до йб ер га но в, X. Раҳимов, Б. Давлатов, А. Бекжонов, К. Полво нов, 3. Абдулов, К. Рўзметов, Жалол Жўраев. Р а ҳ и м О б и д о в , А б д у р а ҳ м о н Т у р д и е в , Б а қ о Камолов, Бобоназар Жабборов, Абдулла Ҳайитов, Салимжон Ҳамидов ва бошқалар яратган асар лари халққа хизмат қилмоқда. Тош ўймакорлик санъати ноёб санъат тури бўлиб, янги замон н а ф а с и б и л а н я н г и ч а ж и л о ҳ ам д а г ў з а л л и к касб этиши шубҳасиздир. Ҳозир ўлмас санъат сирлари ишончли, талантли қўлларда. СУЯК ЎЙМАКОРЛИГИ Ўзбекистонхалқ ам алий безак санъати ичида суяк ўймакорлиги ҳам санъатнинг бошқа турлари каби тез суръатлар билан ривож ланмоқда. Суяк ўймакорлиги Ўзбекистонда санъатнинг энг ёш туридир. Суяк ўймакорлиги Ҳиндистон, Ёқутистон, Африка, Хитой умуман шарқ мамлакатларида юксак даражада ривож ланган. Ўрта Осиёда суяк ўймакорлиги географик ша роити туфайли ривожланмаган. Аммо халқ ама лий санъатининг бошқа турларида (пичоқчиликда) қўлланилган. Булар оддий суяклардан (қорамолнинг, эчкининг шохларидан) иш ланган. Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими Ортиқ Файзуллаевдир. Ўймакор кунданкунга яшнаётган Тошкентда қурилаётган энг йирик маъмурий биноларнинг деярли барчасида ўз ижоди билан қатнашган, десак хато қилмаймиз. Асарлари эл таҳсинига сазовор бўлган, юксак маҳоратли Ортиқ Файзуллаев П. Беньков номли жумҳурият рассомчилик билим юртида ўқитувчи лик қилиб юрган вақтида ўз санъатининг сирларини ёшларга

ситқидилдан ўргатди. Ортиқ Файзуллаевнинг ижоди 50-йилларнинг иккинчи ярмида П. Беньков номидаги Бадиий мактабни битириш арафасида бошланган. 1957 йили у Ўзбекистон ёшлари фестивали муносабати билан очилган кўргазмада қатнашди. Ортиқ Файзуллаев фақат ёғоч ўймакорлиги билангина шуғулланмай, ўзбек ўймакорлари ора сида биринчи бўлиб суяк ўймакорлигини ҳам чуқур ўрганди. У Москва, Киев музейлари ва фабр икаларига бориб, суяк ўймакорлигини ўрганиб «келди. Суяк ўймакорлигида,— дейди Ортиқ Файзуллаев,—«Мамонт тиши», «Морж тиши», «фил суяги», «мол суяги» ва шохлари, отнинг суяги ва бошқа ҳайвон суяклари ишлатилади. Суяк ўймакорлигида парма, аррача, эгов ҳам да ўзига хос мукаммал механик асбоблар ишла- тилади. Суяк ўймакорлиги технологияси қуйида гилардан иборатдир. Зарур материалга мос кела диган суяк тури ва бўлаги танланади. Суякнинг ортиқча бўлакларини арралаб олиб ташланади. Ғадир-будир жойлари эговда текисланади. Суякка қалам билан гул чизилади ва ўша чизиқ бўйича нақш ишланади ҳамда йўнғир тош билан жило берилади. Иш сўнггида тайёр бўлган буюмни бўр ва спирт билан яхшилаб артиб чиқилади. Ижодкор юқорида айтиб ўтилган технология бўйича ажойиб асарлар яратди. Кейинроқ санъатнинг бу турида яратган асарлари билан Халқ хўжалиги ютуқлари кўргазмасида қатнашди. Кўргазмага «Чўпон», «Лазги ўйини», «Яккама-якка», «Курант», «Навоий ҳайкали» асарлари тақдим этилди. «Пахта ўйини» деб ном ланган асарда рақс тушиб турган қизнинг нозик ҳаракатлари санъаткорона тасвирланган . Унинг атрофига пахта ва турли нақшлар ишланганлиги раққоса рақсининг музмунини чуқурлаштиради, пахта ва гулларга бой фаровон Ўзбекистоннинг рамзий образи намоён бўлади. «Чўпон» деб аталган суяк ўймакорлиги ҳадл таъсирли чиққан. Қўзилар к е н г д а л а д а ў т л а ш и б ю р и ш и б д и . У з о қ д а н баланд тоғлар кўринади, чўпон ўз боласини аллалаётган онадек найда ёқимли куй чалмоқда. Санъаткор суякни шу қадар эҳтирос ва моҳир лик билан ишлаганки, уни томоша қилган

кишига чўпон найининг овози, қўй-қўзиларнинг маъраши эшитилгандек туюлади. Мазкур асарлар учун Ортиқ Файзуллаев кўргазманинг кумуш медали ва диплом билан тақдирланди. Ортиқ Файзул лаев ҳозирги вақтда суяк ўймакорлигининг жумҳуриятимиздаги ягона усталаридан. У халқ санъатининг қайси турига мурожаат қилмасин, доимо янгиликка интилади, бу жанрни ҳам шак- лан, ҳам музмунан бойитади. Санъаткор ижодига хос бу фазилат унинг Тошкентдаги «Совға» фабрикасида бош рассом бўлиб ишлаб юрган кезларида айниқса камол топди. У яратган ўн лаб совға буюмлар турли конкурсларда катта муваффақият қозонди. Бу совға буюмларига ишланган анвойи безаклар текис ва қабариқ сиртларга хос композиция туфайли гўё нақшлар жонланиб ҳаракатга келгандай туюлади. Кези келганда, шуни айтиш керакки, жумҳуриятимиз туристлар ўлкаси. Шундай экан, миллий нақшлар б ил ан бе за ти лг ан к ич ик ҳа ж м д аг и х ,а р х ил совға буюмлари ишлаб чиқаришни кўпайтириш лозим. Чунки, кўпгина совға буюмларини фақат кўргазмаларда ва музейларда кўриш мумкин, холос. Аксинча, бундай ёдгорлик буюмларига эга бўлишни ҳар бир хонадон соҳиби жон дили дан исташи шубҳасиз. Ортиқ Файзуллаевнинг нозик диди, қалб қўри, чидам ва м атонати туфайли майдонга келган санъат дурдоналари, маданият кошоналари, истироҳат масканларининг ҳуснига ҳусн қўшмоқда, қадимий халқ санъати бизнинг даврим изда ҳам обрў ва эътибор қозониши мумкинлигини исботламоқда. Санъаткор яратган оригинал ва нафис асарлар фақатгина жумҳурият ва мамлакатимиз музей ларидагина эмас, балки Япония, Германия, Поль ша, Туркия, Финландия каби чет эллардаги халқаро кўргазмаларда намойиш қилинган. Ўйма кор Ўзбекистон, Бутуниттифоқ жаҳон китоб кўр газмаларини бадиий безашда қатнашди. О. Фай зуллаев ҳозиргача ҳаммаси бўлиб 100 га яқин жумҳурият Бутуниттифоқ ва халқаро кўргазма ларда иштирок этганлиги унинг тинмай изла наётганлигидан далолат бериб турибди.

Фойдаланилган адабиётлар. 1. С.Булатов «Узбек халк Амалий безак санъати»Тошкекнт «Мехнат»1991йил. 2. Г.В.Беда.Основы изобретательной грамоты. Москва. «Моладая гвардия», 1987г. 3. М.А.Бикажанова. Одежда узбечек Ташкента В.кн «Костюм народов средней Азии» М,1979г. 4. П.А.Гончаров Золотошвейное искусство Бухары.Изд.лит и искусства им.Г.Гуляма.1986й. 5. Н.С.Гражданкина. Архитектурно-строительные материалы Средней Азии.Т. Узбекистон, 1989г.

O'xshashlar

Ёғоч ўймакорлиги

Ёғоч ўймакорлик санъати

Ўзбекистонда ганч ўймакорлиги санъатининг ривожланиши

Ўзбекистонда ганч ўймакорлиги санъатининг ривожланиши

Маҳсулот ишлаб чиқариш технологияси