Rangtasvirda rang - San'at - Referatlar

Rangtasvirda rang

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

153 KB

Ko'chirib olish

Rangtasvirda rang Reja: Kirish. 1 Asosiy qism. 2. Tasviriy san'atning tur va janrlari. 3. Rang tuslarining nomlari va ranglar gammasi xarakteristikasi: iliq va sovuq ranglar. 4. Rangtasvir asarlarini yaratishda, qalamtasvirning ahamiyati . Xulosa . Foydalanilgan adabiyotlar .

Kirish. Kadrlar tayyorlash uzoq davom etadigan jarayon bo`lib, u har birimizdan, takrorlayman, har birimizdan astoydil, betinim, izchil mehnatni talab etadi. I.A.Karimov 1997 yil 5 iyunda Toshkentda bo`lib o`tgan “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ni tuzish komissiyasining yig’ilishida Prezidentimiz “Kadrlar masalasini hal etmas ekanmiz sa`y xarakatlarimiz kutilgan natijalarni berishi hayotimiz, ma`naviyatimiz o`zgarishi qiyin kechadi. Demakki, zamonaviy ta`lim-tarbiya tuzilishini” isloh qilish, zamon talabiga mos kadrlar tayyorlash ishini yo`lga qo`yish faoliyatimizning bosh yo`nalishi bo`lmog’i darkor. CHunki, bizning xalqimiz talant va iqtidor jixatdan hech kimdan kam emas, unga ma`rifatning ravon yo`llari ochib berlsa jahonda o`ziga yarasha obro`li o`rinni egallay oladi. Ta`lim-tarbiya tuzilishini isloh qiilshda avvalo tarbiya beruvchilarning o`zini tarbiyalash vazifasi yotadi. Agar tarbiyachilarning bilim saviyasi zamon talablariga mos kelmasa isloxatlar mohiyatini teran anglab etmasa va yangi tafakkurga ega bo`lmasa qanday qilib ular yoshlarning barkamol o`sishiga mas`ul bo`ladilar. Zamonaviy bilimga milliy mafkura va istiqlol dunyoqarashga ega bo`lgan yoshlargina kelajagimizni belgilaydi. Binobarin bilimga chanqoq, iste`dodli yoshlarni topib, ularni vatanga fidoiy insonlar qilib tarbiyalash muqaddas vazifamizdir. (I.A.Karimov “Havfsizlik va barqarorlik taraqqiyot yo`lida” 266-bet) 2

Mamlakatimiz ilm fanini rivojlantirish, xalqimizning ma`naviy-ma`rifiy salohiyatini yuksaltirish, Kadrlar tayyorlash milliy dasturini muvaffaqiyatli amalga oshirish, yosh avlodni milliy umumbashariy qadriyatlarimiz ruhida tarbiyalash, yuqori malakali zamonaviy mutaxassislarni tayyorlash har bir pedagogning zimmasidagi muhim burchi hisoblanadi. Ta`lim tizimini tubdan yaxshilash va ijobiy o`sishida o`qitish metodlarini takomillashtirish, ilg’or texnologiyalarni amalda ko`proq bajarish zaruriyati davr talabidir. O`qituvchilar o`quvchilarni ijodiy saloxiyatini faollashtirish, ularni qobilyatini hamda qiziqishlarini hisobga olgan holda darslarni o`tish, dars turlari, maktabdan tashqari ta`limga qo`yilgan davlat standarti talablarini bajarish, an`anaviy dars o`tish usullari bularni barchasi o`quvchilarni aqliy, axloqiy, g’oyaviy-tarbiyaviy va jismoniy voyaga etkazish umummilliy vazifamiz hisoblanadi. O`quvchilarni tasviriy sa`nat bo`yicha badiiy didini tarbiyalashda, jamiyat quruvchilarini estetik tarbiyachisiga raxbarlik qilishda ham pedagoglar katta rol’ o`ynashlari muhim. Mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab Respublikamizda xalq ta`limining tubdan isloh qilish, uni jahonning rivojlangan mamlakatlari darajasiga olib chiqish masalasi kun tartibiga qo`yildi. SHu maqsadda 1992- yil iyulda “Ta`lim to`g’risida”gi qonun e`lon qilindi. Bu xujjatda ko`rsatilgan reja va tadbirlarni amaliyotga joriy etish davlat siyosatining ustuvor yo`nalishi deb qaraladi. Xalqimiz hayotida ro`y berayotgan o`zgarishlar, sanoat sohasida ham muayyan darajada o`z ta`sirini o`tkazmoqda. SHunday ekan, san`at hozirgi kunlarda inson hayotini yanada go`zal qilishi, unda ruhiy estetik ozuqa berishi darkor. Insonlarga mehnatga va yashashga ruhlantirishi ularning ichki dunyosini boyitishi lozim. 3

Insoniyat ma`naviyati doimo san`at mevalariga extiyoj sezadi. Binobarin, san`atsiz yashab bo`lmaydi. Realistik tasviriy san`atda qalam- tasvir asosiy o`rinlar birini egallaydi. U xar-xil ijodiy kechalarga qatnashib badiiy asarlar yaratishga asos hisoblanadi. Qalamtasvir badiiy oliy o`quv yurtlar, badiiy grafika, badiiy ta`lim maktablararo asosiy o`quv mashg’ulotlaridan biridir. U bizni o`rab turgan borliq dunyosini ko`z bilan ko`rib badiiy tasvirlash asosida his qilishni o`rgatadi. Qalam-tasvir, qalam- tasvir kompozitsiya, xaykaltaroshlik, amaliy san`at bilan uzviy bog’liqdir. Qalam tasvirda geometrik jismlar rasm chizishini o`rganish uchun eng qulay hisoblanadi. Buyumlar shaklini o`rganish soya-yorug’lik qoidalarini bilishi, uchun geometrik modellar natura sifatida juda qo`l keladi. Geometrik jismlar kontur-nuqtalari jihatidan oddiy shakl jihatidan qalamunarli. Ularda tekis yuzalariga tus berib bir tekislikni ajratish oson. Geometrik modellar bir hil oq nursiz qalamga ega. Model yuzasiga qalamadigan yorug’lik shu yuzani qanchalik yoritadi. Buni biz yorug’lik qalamib turidigan manbadan bilishimiz mumkin. YOrug’lik manbai naturaga qanchalik yaqin bo`lsa yuzalar shunchalik ko`p yorug’likka ega bo`ladi. Oq gipsli naturada eng to`q soya bu tuproq qalamga ega bo`lgan matoga qalamgan soyadir. Ko`pincha gips modellar qalami to`qroq, sidirg’a mato fonda ishlanadi. Hamda, alohida-alohida turgan buyumlar oralig’idagi soyadir Natryumort qo`yilmasi va kompozitsiyasi. Naturadan realistik tasvirlash atrofimizdagi voqea-xodisalar yoki narsalarning shakl va bo`yoqlarini xaqqoniy tasvirlash malakasini o`z ichiga oladi. Naturani xaqqoniy tasvirlash bu narsalarni konstruktiv va perspektiv qonunlari asosida qurish, ularning fazoviy joylashuvi, materialligi, hajm va nisbatlarini ifodalash, qalam tasvir yoki etyudni yaxlit bir butunlikka keltirish, tasvirlanayotgan ob`ektalr va narsalarni xarakterli xususiyatlari va nafis go`zalligini aniqlashdir. 4

Realistik tasvirlash savodini dastlabki ta`lim bosqichlarida o`quv natryumortlarni bajarish orqali o`zlashtirish mumkin. Savodli tasvirlash asoslarini o`rganishda natryumort qimmatli tasviriy ob`ekt bo`lib hisoblanadi. Masalan, N.Tenning “Natryumort” asari misol bo`la oladi. Natryumortni qalam tasvirning kamerli musiqasi deb atashadi. Unda maxoratli bo`yoq surtmasi, kolorit monandligi va shakl plastikasini kuzatish mumkin. Ular orqali qalam tasvirning asosiy qonuniyatlarini tez va qulay o`zlashtirish mumkin. Ya`ni, perspektiv va konstruktiv kurilish, shaklning soya yorug’ligi va qalamda tasvirlanish, tasvirlanayotgan narsalarning fazoviy uzoqlashishdagi xolati va materialligi, tus va qalam munosabatlari, manzara va interer, inson boshi va qomatini tasvirlashdagi birlik va uyg’unlik hisoblanadi. Badiiy Akademiyaning raisi T.Qo`ziev o`quv jarayonida natryumortni muxim ekanligini ta`kidlab: “Natryumort-shunday zaminki, unda badiiy maktab mustaxkam joylashgan bo`lishi kerak”-deydi. Natryumort xona ichida, ochiq havoda, soyada va quyoshda, tabiiy va su`niy yorug’lika tasvirlash lozim. Bu esa o`z navbatida o`quv va ijodiy vazifalarni samarali amalga oshirishga puxta zamin yaratadi. Natryumortni amaliy tasvirlashning dastlabki bosqichida biroz soddaroq, so`ngra esa narsa va buyumlarning bir guruhini tasvirlash kerak. Narsalarning bir guruh yig’ilganini tasvirlash uchun natryumort kompozitsiyasini to`g’ri tashkil etish muhimdir. U ikki jihat asosida tuziladi: natura qo`yilmasini tashkiliy qismi naturaga nisbatan qo`yilmasini tashkiliy nuqtasini aniqlash va qog’oz yuzasida qo`yilmani tasvirlash. O`quv natryumort qo`yilmasini tuzishda quyidagi qonun-qoidalarga rioya qilish kerak. Xar bir qo`uv natryumortining mazmuni qalamtasviry dasturida ko`rsatilgandek aniq maqsad va vazifaga ega bo`lishi kerak. Talabalarga natura qo`yilmasini tasvirlash jarayonida aynan qanday nazariy bilim va amaliy ko`nikmalarni o`zlashtirishlarini tasavvur eta olishimiz kerak. 5

O`quv vazifalaridan tashqari, natryumort estetik talablarga ham javob berishi kerak: buyum va narsalar aynan mavzuga oid bo`lishi, mazmuni jihatidan ma`noli va ta`sirchan bo`lishini va ma`lum g’oyani ilgari surishi kerak. O`quv natryumorti ijodiy natryumortdan vazifasi bilan farqlanadi: o`quv vazifa muvaffaqiyatli echim topishi uchun narslar saralanadi, guruhlashtiriladi va shunday yoritiladki, qo`yilma natijali yakunlanadi. O`quv natryumortida biroz bo`lsada shartli olinishiga imkon yaratiladi. Natryumort kompozitsiyasi ustida odatda narsalardan natura qo`yilmasini buzmasdan ilgari fikrlar yurgiziladi. O`quv yoki ijodiy vazifalar asosida rassom ongida bo`lajak natura qo`yilmasini xomaki obrazi xaqida tasavvur hosil bo`ladi. Masalan: N.Mashkov, “Nonlar” natryumortini tasvirlash uchun nonvoyga non maxsulotini tayyorlab berishga buyurtma bergan. Natryumortni tuzish mobaynida shakli mayda naqshlar bilan bezatilgan, konstruktsiyasi murakkab narsalardan yiroqda bo`lgan ma`qul. Murakkab buyumlarga burmali gazlamani kiritish mumkin. Natryumort qo`yilmasi xaddan tashqari murakkab shakli va qalam jixatdan qalam-baqalam bo`lishi qo`yilmadagi qalam munosabatlar mohiyatini qalamunishda qiyinchilik tug’diradi. Natryumort qo`yilmasini ufq sizig’iga nisbatan pastda joylashgani ma`qul, chunki stol ustida aniq ko`rinib turishi kerak. Agar narsalarning asosi bir chizig’ bo`yicha qo`yilsa, stol yuzining gorizantal tekisligi ko`rinmay qoladi, bu esa natryumortni fazoviy echimiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Natryumort tuzish vaqtida narsalarni balandligi, ularning surat tekisligida joylashuvchi, qalam bilan shaklini xam xisobga olish kerak. Narsalar guruxi bir tomonga yig’ilib, qolishi noto`g’ri. Yirik buyumlar qisman bo`lsada boshqa buyum bilan biroz to`silgan bo`lishi mumkin. Qo`yilmadagi narsalar shunday joylanishi kerakki, ularni bir qarashda har birini yaqqol ko`rish mumkin. 6

Natura qo`yilmasini narsalarning qalamlari ma`lum darajada bir-biriga yaqin va monand bo`lishi kerak. O`quv qo`yilmalardagi fon muhim ahamiyatga ega. U turli qalam va och to`qligi bo`yicha, barobar kontrast kuchi bilan narsalarni idrok etishga sezilarli ta`sir ko`rsatadi. Narsalarni yarim soya va soyali tomonlari och fonda sezilarli ko`rinib turadi. Qoramtir fonda narsalar o`zining yorug’lik sifatlarini ko`proq namoyish etadi. Fonning tusi och va to`q narsalar orasida o`rtacha bo`lishi, qalam jihatdan silliq va ko`zga uncha yaqqol ko`rinmasligi naturaning muvaffaqiyatli tasvirlanishiga yordam beradi. Masalan, to`q-qizil narsalarda fon neytral qizil tanlanadi., agarda narsalar to`yingan och yashil bo`lsa, fon kam to`yingan, choch yashil bo`lsa, fon kam to`yingan, to`q yashil bo`lgani ma`qul. Iloji boricha, natryumortning foni bilan tagligi tabiiy bo`lishi kerak. Xonaning devori, inte`rer kengligi, yog’och uyning tashqi devorlari yoki uzoqdagi manzara kengligi, yog’och uyning tashqi devorlari yoki uzoqdagi manzara kengligi ham fon o`rinda qo`llanishi mumkin. Nima bo`lganda ham u natura qo`yilmasida hayotiy haqiqatni aks ettira olishi kerak. O`quv natryumortning kompozitsiyasi turlicha echimga egadir. Biroq, badiiy pedagogika va realistik san`at tabiat bilan bayon etilgan asosiy talablar o`zgarmay qolmoqda: aniqlik, badiiy ifodalik, o`quv metodik vazifalarining mavjudligi. Ijodiy natryumort tuzish uchun hayotiy voqevlarga tayanish kerak. Bunday holda chiroyli va qiziqarli kompozitsiya tuzishda narsalar guruhini kundalik turmushda qo`llaniladigan narsa va buyumlardan olish maqqadga muvofiq. Qalam tasvirning asosiy vazifasi shundan iboratki, buyum va narsalarning hajmliligi, materiallik va qalamdorlik sifatlarini natura qo`yilmasidek aniq tasvirlash, hamda qo`yilmani yaxlit tusda yakunlash maqsadga muvofiq. 7

Qalamtasvir mukammal qalamtasvirga asoslanadi. SHuning uchun qalamtasvir jarayoniga o`tishdan oldin natryumortning qalam tasvir kompozitsiyasini surat tekisligida tasvirlash xususiyatlariga qisqacha to`xtalib o`tamiz. Ma`lum bir ko`rinish nuqtasidan qaraydi va u ko`z qarashga qat`iy ravishda kuzatish perspektivasi qonuniyatining o`zaro bog’liqligi bilan namoyon bo`ladi. Bundan tashqari, naturadagi narsalar o`zaro yoritilganligi va bir-biriga bog’langan bo`lib, ular oralig’ida reflekslar, yarim soyalar va yorug’liklar taqsimoti ma`lum bir tartibda bo`ladi. Maboda ko`rish nuqtasi o`zaro joylushuvi va yoritilganligi yangi ko`rinishda namoyon bo`ladi. Ko`rish nuqtasi yorug’likka qarama-qarshi bo`lganda tasvirni siluet tarzida ko`rish mukin. Natryumortni tasvirlash jarayonida quyidagi barcha narsalar, ularning o`zaro joylashuvi, soya-yorug’ va tus munosabatlarini obrazli ko`rinishga bo`ysundiriladi va idrok qilinadi. Natryumort kompozitsiyasini shunday tuzish kerakki, uni qaysi nuqtadan kuzatganda ham u yaxlit bir butun ko`rinishga erishmoq zarur. Natryumort kompozitsiyasini qurilishida dastlab qog’oz yuzasida tasvirlanayotgan narsalarni puxta joylashuvi, qog’oz o`lchamiga nisbatan tasvirning katta-kichikligini aniqlashdan iborat. Har bir natura qo`yilmasi muayyan o`lchamdagi qog’ozni talab qiladi. Tasvirda asosiy e`tiborni o`ziga jalb etuvchi buyum-kompozitsiya markazini, qolganlari esa unga tobe bo`lib xizmat qiladi. Dastlab oddiy natura qo`yilmalaridan, keyin esa geometrik shakllarga yaqin bo`lgan maishiy buyumlardan tuzilgan natryumortlarni ishlash, so`ngra turli qalamdagi, materiallikdagi buyumlardan tuzilgan qo`yilmalarni tasvirlash mumkin. Natryumort qo`yilmasini tasvirlashda ishni alohida-alohida buyumlardan boshlab so`ngra boshqalariga o`tish aslo mumkin emas. Narsalar guruxini qog’ozga to`g’ri joylashtirishda nisbat, oraliq masofalar, fazoviy joylashuvda xatolikka yo`l qo`ymaslik muhimdir. Buning uchun 8

narsalar to`plamini engil chiziqlar bilan belgilab chiqish zarur. Tasvirlashda narsa va buyumlarning perspektiv qisqarishlarini nuqta bajarish o`ta muhim. Qalam bilan ishlash jarayonida shakllarning xarakteriga aniqlik kiritib berish zarur. Natryumort ishlashda nisbatlar munosabatlar. Tasviriy sa`ant asarlari ko`rish uchun mo`ljallangan san`atkordir va uni tomosha qilish, ko`rish orqaligina tomoshabin zavq olishi mumkin. Tasviriy san`at asarlarini kuzganimizda undagi har bir obrazning psixologik kechinmalari qanday ochilganligini, ularni tevarak-atrofga bo`lgan munosabatini to`g’ri ko`rsatib bera olish muhim ahamiyatga ega ekanligini qalamunamiz. Shuning uchun musavvir ishlangan qalamlar jilosiga ham bo`layotgan voqeaning tasvirlanishiga ham ishlash mahorati har bir shakl xarakteriga e`tibor berishi zarur. S h undagina tasviriy san`at asarlarning asl mohiyatini qalamunib etish va ularni o`rganish hamda asarlardan zavq olish mumkin. Tasviriy san`atda birorta kuzatuvchi ya`ni tomoshabinlar asarlardan tasvirlangan tarixiy xamda zamonaviy voqealarni, persanajlarning kechinmalarini, xarakterlarni, shuningdek butun borliqni, ona tabiatni go`zalliklarini chuqur idrok etadilar. Asar yaratuvchi ijodkor qalamlar bilan tasvirlarni o`am, aks ettirilgan voqealarni ham va uni ishlanish mao`oratiga hamda asar nima uchun shunday tasvirlanishiga javob topishga xarakat qilishi zarur. Tasviriy san`at ya`ni umumiy madaniyatning-mehnat madaniyati, turmush madaniyati, xis tuyg’ular madaniyatining o`sishi va ravnaqi uchun ham muhimdir. S h u tarzda tasviry san`at asarlarning tub ma`nosini anglab borish va ularni ko`rish, tomosha qilish orqaligina estetik hamda ma`naviy ozuqa olishni o`rganishi mumkin. 9

Shuning uchun har bir tomoshabin asarni mohiyatini, qanday voqea tasvirlanishini ko`ra bilishi o`z fikri bilan tahlil qila olishi kerak. Jismlarning yorug’ligi, qalami va ularga bog’liq bo`lgan materiallik bizning ongimizda agar jismlarning tus farqlari tasvir tekisligida qo`yilma bilan teng ravishda mutanosib bo`lsa xaqqoniy qabul qilinadi. Bunga misollar keltiramiz. Kun mobaynida yorug’lik keskin o`zgaradi, ammo har qanday sharoitda ham ma`lum sirtning yorug’likni qabul qilishi deyarli o`zgarmasdir. Bir varoq qog’ozni biz kunduz kuni ham, kechqurun ham, ochiq kunda ham, havo bulut paytda ham deyarli oppoq qalamda ko`ramiz. Agarda neytral muhitga uch xil diskka oq, kul qalam va qora qalamlarni o`rnatsak va ularga kuchli yoki kuchsiz yorug’lik yo`naltirsak, biz bu aromatik qalamlarning farqlarini o`zgarmas holatdagi ko`rinishini guvohi bo`lamiz. Ana endi faqat kulqalam diskni o`ta kuchli yorug’lik bilan yoritamiz va uni oq qalamdan farqlash ancha mushkul. Bu xodisaning sababi shundaki, jismning qalamlari o`zining yorug’ligi bilan o`zgarayotgan yoritilishiga bog’lanmagan holda, agarda yorug’lik kuchining ko`payishi yoki kamayishi hamma jismlar uchun bir maromda va bir xil bo`lsa, sodir bo`ladi. Boshqacha so`z bilan aytganda sirtlarining yorug’lik kuchini kuchaytirish yoki susaytirish mumkin, agarda bu bilan birga teng ravishda tus munosabatlari saqlanib qolsa, ularning ko`rinishi o`zgarmaydi. S h unday qilib, bizning ko`rish taasurotimiz aniqlik munosabatlari bilan belgilanadi. Agar qalamtasvir va qalamlarda aniqlik munosabatlari saqlanib qolsa, yaratilgan asar betakror va xaqqoniy ko`rinadi. Buyumlarning materialligi ham va fazoviy yiroqlashishi ham aks ettiriladi. Ko`rishning bu qonuniyati tusli yoki qalamli xususiyatlarining xaqqoniyligi, agarda ularning tusli farqlari qo`yilmaga nisbatan mutanosiblikda tasvirlangan bo`lsa, tasviriy tekislikda ishlash jarayonida 10

tasvirlanayotgan jismlarning tekislikda yorug’likning asta to`qlanishiga o`tishning shunday tasvirlash kerakki, qo`yilmadagi eng oraliq och yarim to`q tuslar esa ikki tomonlama bir xil bo`lmog’i lozim. “Agarda sen chizishni puxta egallamoqchi bo`lsang-deb yozgan Leonardo da Vinchi- unda asta sekinlik bilan tasvirlay borib, qalam bilan yorug’lik orasidagi munosabatlarni to`g’ri baholay bil, shu yo`sinda soyaning eng to`q va ochroq joylarini farqlay ol...” Munosabatlar qonuni-bu rassomlarning kashfiyoti emas. Munosabat qonuni bu atrof borliqning shakli, qalami va materialligini ko`rish orqali idrok qilishning fiziologik va psixologik qonunidir. Ular mos ravishda nafaqat naturadan idrok etishda, balki qalamtasvirning tusli va qalamli tasvirlarida namoyon bo`ladi. Bizni atrofimizda qurshab turgan buyumlar faqat konstruktiv buzilishi bilangina emas, asossiysi o`zlarining nisbatlari bilan ham xarakterlanadi. Nisbatlar-bu o`lchamlar munosabatidir. Biz “Osmono`par uy” yoki “pastqam qurilish”, “Ozg’in odam” yoki “semiz odam” deganda ularning nisbalari xususiyatini nazarda tutgan bo`lamiz. Mana ikkita shisha idishni olsak: biri sut idishi, biri esa ma`danli suv idishi. Agarda ularni solishtirsak farqi juda turlicha ekanini ko`ramiz. Balandligi va kengligi, idishning bosh qismi va chuqurligi xar-xil. Ularning nisbatlarini to`g’ri aniqlamay turib ko`rinishini haqqoniy tasvirlash mumkin emas. Xuddi shu kabi boshqa buyumlar ham: stol, va kursi, tarvuz va oshqovoq, kuchuk va mushuk o`ziga xos shaklga aniq nisbatlari va qurilishiga ega. Baland chiroyli qayin va shoh butalari tarqoq yoyilgan tolning o`lchamlaridagi o`zaro munosabatlarini aniqlamay turib, ularning xususiyatlarini ko`rsatib bo`lmaydi. Nisbat xaraktersiz natryumort, manzara, portret, inson qomatini haqqoniy va ifodali tasvirlash mumkin emas. Hammamizga ma`lum, rassom buyumlarni o`zining haqiqiy kattaligida tasvirlashi shart emas. Tasvirda o`lchamlarda mos, mutanosib tasvirlashni o`zi 11

kifoya. Natryumortda narsalarning o`lchamini 2-3 marotaba kattalashtirish yoki 20-30 marotaba kichiklashtirish mumkin, ammo mutanosiblik saqlanib qoladi va tasvirning xaqqoniyligi yo`qolib hamma narsa bir necha marta kichiklashtirilgan, kinoteatrlarda esa bir necha marta kattalashtirilgan, biroq u holda ham, bu holatda ham tasvir haqiqiyligi qabul qilinadi. Zangori ekrandagi odamlar bizga pakana va qinoteatrlarda esa-xaddan ziyod yirik baxaybat bo`lib tuyuladi. Agar biz borliqni va jismlarni odatdagi haqiqiy kattaligini buzib tasvirlasak, u holda haqqoniy tasvirga ega bo`lmaymiz. Yuqorida bildirilgan fikrlardan shunday xulosa qilish mumkinki, qo`yilmadagi jismni chizayotganda uning haqiqiy kattaligida tasvirlash shart emas, faqatgina uning o`lchamlarining nisbatlarini to`g’ri ifodalanishini o`zi kifoya. Odatda qo`yilmadagi jismlarni chizayotganda o`zining xaqiqiy o`lchamidan kichikroq qilib tasvirlanadi. Demak, guruhdagi narsalarni barchasini, yagona masshtabdagi o`lchamda ikki barobar yoki uch barobar kichiklashtirib tasvirlash muhimdir. Predmetlarning alohida bo`laklari ham umumiy masshtabni chegarasidagi hamma qismlarining bir butunliklaridagi mosligini haqqoniy ifoda etishdir. Faqat shundagina tasvir to`g’ri va haqqoniy bo`lib chiqadi. Teng nisbatlardagi mutanosiblikni qabul qilish qonuni faqatgina qalamtasvirdagi nisbatlar mutanosiblariga xos bo`lmay, balki yorug’-soya va qalamtasvirli ifodalanishga ham tegishlidir. Tus qalamtasvirning ajralmas qismi bo`lib, u qalam bilan birgalikda tasvirlanadi. Tartibsiz rassomlar o`zlarining dastlabki ishlarida faqat qalam bilan ovora bo`lib qo`yilmadagi tus yaxlitligini yoddan chiqaradilar. Natijada, ish sifati buziladi. Tus munosabatlarini eng to`q narsalardan yoki chuqur ichki soyalardan boshlab ko`rsatishi to`g’riroqdir. Har bir narsalarning tus kuchini bir-biri bilan 12

solishtirish zarur, narsalarning o`zaro och joylarini, soyani-sollar bilan, yarim tusni yarim tuslar bilan taqqoslash zarur, narsalarning o`zaro och joylarini, soyani soyalar bilan, yarim tusni yarim tuslar bilan taqqoslash zarur. Tusli tasvirlash mobaynida tasvirlovchidan narsalarning uzoqligini xisobga olish zarur bo`ladi. Narsalarning xajmi shakliga puxta ishlov berilgandan so`ng, ularni umumlashtirishga o`tish zarur. Xar bir narsani tasvirlash jarayonida alohida mayda bo`laklarni, ularni yorug’ soyasini maromiga etkazib ishlash lozim. Narsalar guruhini yaxlit bir butun tasvirlash uchun, xammasini bir vaqtda kuzatib, xar birining yorug’ va soya joylarini barchasiga nisbatan taqqoslash kerak. Naturadan realistik tasvirlash atrofimizdagi voqea xodisalar yoki narsalarning shakl va bo`yoqlarini xaqqoniy tasvirlash malakasini o`z ichiga oladi. Naturani xaqqoniy tasvirlash bu narsalarni konstruktiv va perspektiva qonunlari asosida qurish, ularning fazoviy joylashuvi, materialligi xajm va nisbatlarni ifodalash tasvirlanayotgan obektlar va narsalarni xarakterli xususiyatlari va nafis go`zalligini aniqlashdir. Realistik tasvirlash savodini dastlabki ta`lim bosqichlarida o`quv natyurmortlarini bajarish orqal o`zlashtirish mumkin. Darxaqiqat savodli tasvirlash asosini o`rganishda natyurmort qimmatli tasviri obekt bo`lib xisoblanadi. Natyurmortni xona ichida ochiq xavoda soyada va quyoshda tabbiy va sun`iy yoruqlikda tasvirlash lozim. Bu esa o`z navbatida o`quv va ijodiy vazivalarni samarali amalga oshirishga puxta zamin yaratadi. Natyurmortni amaliy tasvirlashni dastlabki bosqichida bir oz soddaroq so`ngra esa narsa va buyumlarning bir guruxini tasvirlash uchun naturan kompazitsiyasini to`g’ri tasvirlash muximdir. Bu ikki jixat asosida tuziladi: natura quyilmasini tashkiliy qismi (narsalarni tanlay bilish va ularni 13

kompazitsion chiroyli joylashtirish) naturaga nisbatan ko`rish nuqtasini aniqlash va qog’oz yuzasida qo`yilmaga tasvirlash. Natyurmort qo`yilmasini tuzishda quydagi qonun-qoidalarga rioya qilish kerak. Xar bir o`quv natyurmortini mazmuni qalam tasvir dasturida ko`rsatilgandek aniq maqsad va vazifalariga ega bo`lishi kerak. O`quvchilar natura qo`yilmasini tasvirlash jarayonida aynan qanday nazari bilim va amali ko`nikmalarni o`zlashtirishlarini tasavvur eta olishimiz kerak. O`quv vazifalardan tashqari natyurmort estetik talablariga xam javob berishi kerak: buyum va narsalar aynan mavzuga oid bo`lishi, mazmun jixatidan ma`noli va ta`sirchan bo`lishi va ma`lum g’oyani ilgari surishi kerak. O`quv natyurmorti ijodiy natyurmortdan vazifasi bilan farqlanadi: o`quv natyurmortining vazifasi muvoffaqiyatli echim topishi uchun narsalar saralanadi, guruxlashtiriladi. Ular shunday yoritiladiki, qo`yilma natijali yakunlanadi. O`quv natyurmortida biroz bo`lsada shartli olinishga imkon yaratiladi. Natyurmort kompasitsiyasi ustida odatda narsalardan natura qo`yilmasini tuzmasdan ilgari fikrlar yurgiziladi. Natyurmortni tuzish mobaynida shakli mayda naqshlar bilan bezatilgan, konstruktsiyasi murakkab narsalardan yiroqroq bo`lgani ma`qul. Murakkab shakllik va qalam jixatdan qalam baqalam bo`lishi qo`yilmadagi qalam munosabatlar moxiyatini qalamunishga qiyinchilik tug’diradi. Natyurmort qo`yilmasini ufq chizig’iga nisbatan pastda joylashgani ma`qul, chunki buyum va narsalarning ostki qismi (ularning asosi) stol ustida aniq ko`rinib turishi kerak. Agar narsalarning asosi bir chiziq bo`yicha qo`yilsa stol yuzining gorizantal tekkisligi ko`rinmay qoladi, bu esa natyurmortni fazoviy echimiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Natyurmort tuzish vaqtida narsalarni balandligi ularning surat tekisligiga joylashuvi, qalam bilan shaklini xam xisobga olish kerak. 14

Narsalar guruxi bir tomonga yig’ilib qolishi noto`g’ri. Yirik buyumlar qisman bo`lsada boshqa buyum bilan bir oz to`silgan bo`lishi mumkin. Qo`yilmadagi narsalar shunday joylashishi kerakki, ularni bir qarashda xar birini yaqqol ko`rish mumkin bo`lsin. Natura qo`yilmasidagi narsalarning qalamlari ma`lum darajada bir- biriga yaqin va monand bo`lishi kerak. Natyurmort qo`yilmalaridagi fon (zamin) muxim axamiyatga ega. U turli qalam va och to`qligi bo`yicha, barobar kontrast kuchi bilan narsalarni idrok etishga sezilarli ta`sir ko`rsatadi. Narsalarning yarim soya va soyali tomonlari och fonda sezilarli ko`rinib turadi. Qoramtir fonda narsalar o`zining yorug’lik sfatlarini ko`proq namoyish etadi. Fonning tusi och va to`q narsalar orasida o`rtacha bo`lishi qalam jixatdan silliq va ko`zga yaqqol ko`rinmasligi naturaning muvaffaqiyatli tasvirlanishiga yordam beradi. Masalan: to`q qizil narsalar to`yingan och yashil bo`lsa, fon kam to`yingan och yashil bo`lgani ma`qul. I loji boricha n atyurmort ning foni bilan tagligi ( stolning gorizantal tekkisligi) tabi i y bo`lishi kerak. Xonaning devori interer kengligi yog’och uyining tabiiy devorlari yoki uzoqdagi manzara kengligi xam fon o`rnida qo`llanilishi mumkin. Nima bo`lganda xam u natura qo`yilmasida xayotiy xaqiqatni aks ettira olishi kerak. O`quv natyurmortining kompazitsiyasi turlicha echimga egadir. Biroq badiiy pedagogik va realistik san`at tabiat bilan bayon etilgan asosiy talablar o`zgarmay qolmoqda: aniqlik badiiy ifodalik, uquv metodik vazifalarning mavjudligi. Ijodiy natyurmortni tuzish uchun xayotiy voqealarga tayanish kerak. Bunday xolda chiroyli va qiziqarli kompozitsiya tuzishda narsalar guruxini kundalik turmushda qo`llaniladigan narsa va buyumlardan olish maqsadga muvofiqdir. 15

Qalam tasvirning asosiy vazifasi shundan iboratki, buyum va narsalarning xajmliligi materiallik va qalamdorlik sifatlarini natura qo`yilmasidan aniq tasvirlash xamda qo`yilmani yaxlit tusda yakunlash maqsadga muvofiqdir. Qalam tasvir mukammal qalam tasvirga asoslanadi. SHuning uchun qalam tasvir jarayoniga o`tishdan oldin natyurmortning qalam tasvir kompazitsiyasini surat tekisligida tasvirlash xususiyatlariga qisqacha to`xtalib o`tamiz. Tasvirlovchi narsalar to`plamiga ma`lum bir ko`rish nuqtasidan qaraydi va u ko`z qarashiga qat`iy ravishda kuzatish perspektivasi qonuniyatining o`zaro bog’liqligi bilan namoyon bo`ladi. Bundan tashqari naturadagi narsalar o`zaro yoritilganligi va bir-biriga bog’langan bo`lib, ular oralig’ida rflekslar, yarim soyalar, soyalar va yorug’liklar taqsimoti ma`lum bir tartibda bo`ladi. Mabodo ko`rish nuqtasi o`zgartirilsa naturaning o`zaro joylashuvi va yoritilganligi yangi ko`rinishda namoyon bo`ladi. Ko`rish nuqtasi yorug’likka qarama-qarshi bo`lganda tasvirni siluet tarzida ko`rish mumkin. Natyurmortning tasvirlash jarayonida to`planadigan barcha narsalar ularning o`zaro joylashuvi soya-yorug’ va tus munosabatlarini obrazli ko`rinishiga bo`ysundiriladi va idrok qilinadi. Naturaga nisbatan qiziqarli ko`rish nuqtasini toptab olgan qog’oz varag’i yoki mato qanday ko`rinishda bo`lishligini aniqlash zarur. Qog’oz varag’ida ifodalanidigan natyurmort qo`yilmasini naturadan to`g’ri aniqlab tasvirlay olishi kerak. Tajribasiz rassomlardan mato yoki qog’oz varag’i tekkisligida tasvirlashlaridagi asosiy kamchilik. Shundan iboratki, ulardan plastikali tasvirlash, izlanish jarayoni mukammal emas. Shuning uchun tasvirlash mobaynida aniq metodik ketma-ketlikka rioya qilish samarali natija garovidir. Tasvirda tomoshabinning nazari ana shu markazga yo`naltirilgan bo`lishi kerak. O`lchamini aniqlab olagach asosiy ishini asosiy ishini 16

boshlashdan oldin kichik o`lchamdagi qog’oz bo`lagida bo`lajak natura qo`yilmasini xomaki varyantlari tayyorlanadi. SHundan so`ng asosiy ishga o`tish maqsadga muvofiqdir. Dastlabki oddiy natura qo`yilmalaridan keyin esa geometrik shakllarga yaqin bo`lgan maishiy buyumlaridan tuzilgan natyurmortlarni ishlash, so`ngra turli qalamdagi materiallikdagi buyumlardan tuzilgan qo`yilmalarni tasvirlash mumkin. Natyurmort qo`yilmasini tasvirlashda ishni aloxida-aloxida buyumlardan boshlab so`ngra boshqalariga o`tish aslo mumkin emas. Narsalar guruxini qog’ozga to`g’ri joylashtirishda nisbat, oraliq masofalar, fazoviy joylashuvda xatolikka yo`l qo`ymaslik muximdir. Buning uchun narsalar to`plamini engil chiziqlar bilan belgilab chiqish zarur. Tasvirlashda narsa va buyumlarning perspektiv qisqarishlarini puxta bajarish o`ta muxim. Qalam tasvir uchun dastlabki qalamtasvir ishlarini bajarayotganda yoki rassomlar narsa va buyumlarinig tekkislikdagi fazoviy joylashuvi, nisbatlari, xajmi buyumlarning konstruktiv qurilish kabi vazifalarini to`liq bajarishmaydi. Bularning diqqat e`tibori narsalarning kontur chiziqlarini tasvirlashga qaratilgan bo`ladi. Ularning fikricha narsalarning sirtqi ko`rinishi chizilsa, shakl xam to`g’ri tasvirlanadi deb xisoblaydilar. Buyumning tashqi ko`rinishini tasvirlayotib, uning konstruktiv qurilishi, nisbat kabi xususiyatlari nazarda qolib ketishi mumkin. Narsalarning o`zaro joylashuvi istagan qirrasini yo`naligi naturada osongina aniqlanadi. Naturaning yo`naltiruvchi va vertikal, gorizontal’ chiziqlari yordamida tasvir qog’ozda engil quriladi. Uzun qalam yordamida perspektiv burchaklari qirra nisbatlarini, stol tekkisligida o`zaro turgan joylarini tekshirish mumkin. Buning uchun qalamni cho`zilgan qo`lda vertikal gorizontal’, yoki burchak ostida ushlab qirralarining perspektiv yo`nalishini tekshirish mumkin. Natryumortda qalam bilan ishlash. 17

Agar talaba qo`yilmasidagi jismlarning qalamlarni va yorug’ soyalarini aniq ko`ra bilsa, demak u qalamlavxani to`g’ri va moxirlik bilan bajara oladi deb bo`lmaydi. U bemalol alohida jismlarning yorug’-soyalarini, xajmlarini ham yuzaki ko`r-ko`rona ko`chirib tasvirlashi mumkin, ammo aks ettirishda eng muhim sifatlarini, ya`ni materiallikni, fazo va yoritilish holati kabilarni mukammal ko`rsata olmaydi. Xaqqoniy qalamtasvirning sir-asrorlarini chuqur egallash uchun , badiiy ta`limning boshidanoq uning asosiy ikkita xususiyatidagi maqsad va ma`nosini qalamunib etishi zarurdir. Faqat shundagina yoki rassom ta`lim yo`liga to`g’ri qalama oladi, uning har bir yaratgan yangi mashq ishi qalamtasvir sifatlari bo`yicha mukammallika erishadi. Birinchi xususiyat shundan iboratki, natryumortdan qalamtasvirni savodli tasvirlash, uning xajmdorlik, fazoviy va materiallik sifatlarini ko`rsatish, tabiatdagi qalam munosabatlarini ko`rib idrok qilish orqali palitradagi chegaralangan bo`yoqlarga mutanosiblikda o`tkazishi metodiga asoslanadi. Qalamlavhadagi munosabatlai mazmuni rassom nigoxi bilan qabul qilingan munosabablar mohiyatidan kelib chiqadi. Biroq, qalamlavhadagi qalam munosabatlari qurilishi yoritilishining umumiy tusi va qalamgli holatini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Munosabatlar bilan ishlash, natryumort ishlashda qalamtasvir savodxonligini asosiy qonunidir. Rassom shunday insonki, u nafaqat nisbatlarni kuchli his etish qobilyatiga, balki qalam munosabatlarini ham sezishga qodir. Ikkinchi xususiyat shundan iboratki, natryumort qo`yilmasidagi narsalarning qalam munosabatlarini idrok etish yaxlit taqqoslash bilan aniqlanadi. Aynan shu ikki kasbiy maxorat xususiyatlarni mukammal egallash natijasida etuk, hissiy ta`sirchan tasvir natryumortni yaratish mumkin. Ta`lim olishning ilk davridayoq munosabatlar bilan ishlash zarur. Har bir qalamni 18

“huddi o`ziday” va boshqalardan alohida qilib nusha ko`chirish mumkin emas. Bunday nomaqbul nusxa ko`chirish natijasida qalamlarning bir-biriga bog’liqligini, ularning o`zaro farqlarini aniqlab bo`lmaydi. SHu tariqa nusha ko`chirish davom etaversa, qarashning jonli taasurotidan yirov tasvir paydo bo`ladi. Huddi qalamtasvir barcha katta-kichik o`lchamlarining nisbati bir- biriga mos va mutanosib holda tasvirlangani kabi, qalamlavhadagi hamma bo`yoqlar ham bir-biriga nisbatan bir-biriga mos va mutanosib holda tasvirlangai kabi, qalamlavhadagi hamma bo`yoqlar bir-biriga nisbati to`g’ri olinishi zarur. Qalamtasvirdagi qalamni ham faqat uni atrofda o`rab turgan qalamlar bilan solishtirib mutanosiblik munosabatlarini hisobga olgan holda tasvirlash lozim. Taniqli rassomlar doimo ta`kidlab shunday hoyani ilgari surganlar:faqatgina munosabatlar bilan ishlab qalamtasvir sirlarini qoidali, savodli egallash mumkin. Rassom va pedagog N.T.Karimov shunday degan: “Qalam qalamtasvir munosabatlarining mosligi bilan paydo bo`ladi. Agar qalamtasvirda munosabatlar noto`g’ri bo`lsa, eng toza va yorqin qalamlar ham chalkash va qalamunarsiz bo`lib ko`rinadi.” Taniqli qalamtasvirchi B.V.Ioganson munosabatlar metodi haqida shunday degan: “YOrug’lik va qalam munosabati hamda tuslarini aniq ko`rsata olish qalamtasvirning asosisni tashkil qiladi.” Qalamli tasvirni savodli ifoda etish uchun natryumortning qo`yilmasda nafaqat tusli bilan balki buyumlarni qalamli farqlarini kuzatish vaqtida qanday qabul qilinsa tasvirlash jarayonida ham shuncha erishish lozim. Qalamli munosabatlarni holati buyumlar bilan atrof-muhitning bir-biriga bog’liqligini aks ettiradi, shuning uchun tasvirlanayotgan buyumning tusli va qalamli munosabatlarining birligi, maromiga etgan, koloritli echimiga kelishga imkon yaratadi. 19

Natryumortda har bir buyumni shaklini qalamli munosabatlarini to`g’ri tasvirlash uchun birinchi navbatda uning qalamli tusini, ikkinchidan bu qalamlarning yorug’lik munosabatlaridagi farqlari ya`ni, qanchalar bir-biriga nisbatan ochroq yoki to`qroqligi, uchinchidan, har-bir buyumdagi qalamlarning boshqalarga nisbatan yorqinligi va to`yinganligini angiqlash zarur. Ish jarayonida shuni doimo yodda tutish kerakkki, har bir qalam yorug’likda, soyada, yarim soyada faqat o`zi emas, balki boshqa qalamlarga bog’liqligi bilan muhimdir. Muhimi, uning umumi qalamlar qatoriga ishtirok etib, boshqalardan ajratib turishdir. Rassomni faqat qalamlar farqi va munosabatlari qiziqtirishi zarur. SHuning uchun qalamtasvir jarayoni-bu naturali qo`yilmadagi buyumlarning doimiy solishtiruv, taqqoslash, ya`ni munosabatlar bilan ishlash jarayoni hisoblanadi. Natryumortdagi qalamlar munosabatini xuddi tabiiy holatdagi kuchi bo`yicha tasvirlash shart emas. Ammo, belgilab olingan tus bo`yicha eng och qismidan eng to`qqa qarab borish jarayonidagi mutanosiblikni saqlab qolishi juda muhimdir. Aks holda qalamtasvir yaxlit bir butun garmonik taassurot qoldirmaydi va bunga xech qanday shubxa bilan qarash mumkin emas. Qalam tasvir jarayonining natryumort ishlashdagi o`rni. Naturadan qalamda tasvirlash harakati o`z qonun-qoidalariga ega. Ishninsh boshlanish qismda masalalarni hal etish va oxirlab qolganda uni qanday yakunlash kerakligini bilish zarurdir. Qalamtasvirda quyidagi asosiy masalalarni hal etish zarur: umumiy tus va qalam holatlari va natura bo`yoqlarining bir-biriga yaqinligidagi tus va qalam munosabatlarini topa bilish, katta qalam-tuslarning “cho`zilishi”, alohida buyumlarni hajmli shakllarining batafsil qalamli qayta ishlanishi, 20

butun tasvirning umumiyligi, yaxlitligi hamda kompozitsiya markazini ko`rsata bilish. Bu masalalarning har biri nima bilan yakunlanishini ketma-ketlikda ko`rib chiqamiz. Tasvirlashning to`liq qalamtasvirli qurilishi, naturaning asosiy qismlari oralig’idagi tus va qalamlar munosabatining aniq va to`g’ri ko`rsatilishi bilan aniqlanadi. Natryumortda ular-fon, natura qo`yilmasidagi stol yuzasi va buyumlar hisoblanadi. Agarda bu asosiy qalam-tuslar munosabati, “etyud”da noto`g’ri tasvirlansa, natryumortdagi ob`ektlar yoki buyumlar shaklidagi qalam tuslari, reflekslar va jism bo`laklari ustida har qancha berilib ishlanmasin, yuqori sa`yili mukammal qalamtasvirga erishib bo`lmaydi. Qalamtasvirni ishlashda ham taxliliy masala bajariladi. Dastlab buyumning “konstruktiv”-ichki qurilishi, nisbatlari, yaxlit umumiy shakli topiladi. Rassom shunday sharoitda aslo bu masaladan chekinmaydi, naturani umumiy va yaxlit ko`radi. N.N.Ge bejiz rassomlarni ogohlantirmagan: “Naturadagi bosh qismlarni belgilab, nisbatlarni berkitish uchun darxol asosiy soya va yorug’likni umumiy sinchiklab o`rganib chiqing va har doim, har vaqt tasvirni boshidan oxirigacha umumlashtirgan holda chizing hamda mayda bo`laklarga ohista kirishing. Mana sizlarga chizishning siri..” Qalamtasvirda ham, ish boshlashdan avval naturadagi umumiy qalam munosabatlarini diqqat bilan o`rganib chiqish kerak. SHuning uchun bu masalalaga 5-10 minut vaqt sarflab, naturani umumiy qalam munosabatlarini qalamunish kerak: eng och va eng to`q dog’ qaerda, tusi va qalami kuchi bo`yicha asosiy farqlar qanday ekanligini topish kerak. Masalan:natryumortdagi sariq olmalar fondagi sariq mato bilan solishtirisa, olmalar matodan ochroq, ularning sariq tusi sariq matoga nisbatan yorqinroq ko`rinadi. Qalamning uch hil o`ziga xosligi bo`yicha natura qo`yilmasidagi buyumlarining asosiy qalam xususiyatliligi mavjud. Ob`ektdagi umumiylikni topilishi rassomni natryumortdagi ikkinchi darajali belgilar, uning mayda 21

bo`laklariga, koloritli masalaga mustasno holda e`tibor berilishidan, umumiy tus va qalam munosabatlarini paydo qilishdan chalg’itishga harakat qiladi. SHunday qilib naturaning qalamlar qonuniyatlarida ham, asosiyga erishiladi, etyudning keyingi mayda detalli ishlariga poydevor yaratiladi. Qalam munosabatlarini avvalo och va inteksiv qalamlarni qidirishdan boshlash kerak, so`ng eng to`qini topib, qolganlarini esa shularga nisbatan aniqlash ma`qul. Keyingi tuslarga biroz to`qroq va biroz inteksiv bo`lganlar va boshqalar kiradi. Murakkab kulqalam tuslar oxirida beriladi. Dastlabki va yakunlovchi tuslarni har doim ham eng och va eng to`q hamda tqyingan qilib olinmaydi. Qo`yilmadagi eng och joy har doim ham och bo`lmaydi. eng to`q joy esa qora bo`lmaydi. Kuchli to`yingan yorqin qalamlar ham kamdan-kam uchraydi. Natryumortdagi qizil pomidorni odatda yorqinligi bo`yicha toza qirmizi qalamda emas, balki uni 50%ga sustroq tusda berish ma`qul. Hattoki bahorgi o`t-o`lanlarni tasvirlashda juda ehtiyotkor bo`lish lozim. Uning yorqinligini shunday kuchaytirib tasvirlash mumkinki, natijada u tabiiy ko`rinishdan boshqacha bo`lib chiqib qoladi. Shuning uchun ishga kirishishdan avval , umumiy tus va qalamlar kuchini aniqlab olish kerak: munosabatlaroni qanday bo`yoqlar yig’indisida bajarish-och yoki to`q, yorqinlikning qanday chegarasida bo`lishini ham aniqlash muhim. Qisqa qilib aytganda naturaning umumiy tus va qalam holatini bilish kerak. Bunday holatni saqlab qolish uchun balki qalamlar munosabatini chegaralagan bo`yoqlarda tasvirlashga to`g’ri keladi. Ishni eng och va to`q yorqin tuslardan boshlaganda palitradagi barcha qalamlardan, shu bilan birga eng yorqin va keskin bo`yoqlardan foydalanish shart emas. Yorug’ soya va qalam munosabatlarini aniqlashda umumiydan xususiyga qarab borish lozim. Avvalo asosiy ob`ekt oralig’idagi tus farqlarini topish muhim: natryumortda, masalan, stol yuzasi va fon oralig’ida ko`za, choynak va ko`zaga qalamayotgan yorug’lik va boshqalar. 22

Rassomlarning amaliy tajribasida shunday bir jumlalar mavjud: “katta yorug’lik”, “katta soya”, “katta shakl”, “katta qalamlar munosabati”. Bulardan maqsad natryumort ob`ektini yaxlit ko`rish va ularni barqaror qilib tasvirlashdir. Naturani yaxlit idrok etganda, yorug’lik tikka ta`sir etayotgan joydagi narsalar yagona bir qismini tashkil etadi va undagi dog’lar kuchliligi bo`yicha soya qismidagiga teng kela olmaydi. Xuddi shularni shaxsiy va qalamayotgan soyalarga moslash mumkin: ular tus bo`yicha yarim soya bilan yaxlit chiqishadi, yarim soya esa tasvirning yorug’lik qismlaridagi kuchga teng kelolmaydi. Soyadagi refleks yarim soyadan och bo`la olmaydi, ammo shaxsiy soyaning umumiy tusiga bo`ysunadi. Ob`ektdagi ushbu katta shakllar yoki buyumlar guruxi tusi va qalamining to`g’ri bo`lishiga turtki bo`ladi. Umumiy qalamlar munosabati va navbatdagi ishning davomi naturaga hos koloritga hisobga olgan holda borishi kerak. Naturadan kam ishlangan, tajribasiz rassom u yoki bu natryumort qalamlavxa etyudni, manzarani yoki portretnitasvirlayotganda har doim ham undagi yaxlitlik va bo`yoqlar birligini muvaffaqiyatli bajara olishmaydi. Natura ishlash jarayonida har bir aniq holatda koloritni qalamunib etish, tusli va qalamli holat xususiyatini ko`rsata bilish zarur. Hamma gap natryumort bo`yoqlaridagi ummuiy tus, qalam holati va kolorit birligini ko`rish va qalamunib etishdadir. Yirik plandagi tus munosabatlarini aniqlab olgandan so`ng, yorug’ soyasi, yarim soya, shaxsiy hamda qalamayotgan soyalarni topgan holda hajmli shaklni qalam-baqalam qilib tasvirlashga o`tish mumkin. Shuni yoddda tutish kerakki, buyumlarning ustki qismi ham qalam tusi bo`yicha, ham yorug’ligi bo`yicha, ham bo`yinlanganligi bo`yicha qalamayotgan yorug’lik nurining oraliq masofasiga, sinish burchagiga hamda atrofni o`rab turgan buyumlarning reflekslariga va kontrast munosabatlariga bohliq holda o`zgaradi. YOrug’likka, yarim soyaga yoki 23

soyada yonma-yon turgan qandaydir ikkita yuza jismlaridagi narsalarda bir hil yoritilishi sharoiti mavjud emas. Buyumni barcha qismini palitrada topilgan qalam bilan undagi och yoki to`q qalamni qo`shib ishlash mumkin emas. Buyumning har bir bo`lagi uchun yangi va yaqinligi bo`yoq qorishmalarini topish kerak. Odatda lokal qalami yarim soyada sezilarliroq, chunki yarim soya yorug’lik manbaining asosiy va aks etayotgan tomonaridan ancha sust ta`sir etadi. Buyumning xajmi shaklini jozibadorligi va natura qo`yilmasining yaxlitligini to`g’ri anglash uchun, issiq tuslar bilan yonma-yon aralash kontrast kuchida inson ko`zi sovuq qalamni ko`radi, bir qalam boshqasiga qo`shimcha bo`lgan qalamni his qiladi. Buning natijasida naturadagi sovuq qalamlarga issiq qalamlar hamisha yo`ldoshdir. Agar biz buyumning sirtida zarhaldoq qalamni ko`rsak, yonida esa albatta havo qalamni sezamiz. Issiq va sovuq tuslar tasvir oxangdorligini oshiradi, natryumortdagi tabiiy ko`rinishni namoyon etadi. Qalamtasvir ishlash jarayonida qalamlar munosabatini to`g’ri aniqlash bilan birga, shuni yoddan chiqarmaslik kerakki, biz faqat oddiy qalam dog’lari bilan emas, balki aniq bir shakl ustida ham ish olib boryapmiz. Qalamlar munosabatini izlashdan maqsad, to`g’ri topilgan qalam tuslari bilan naturani, uning xajmini, shaklini to`g’ri topish demakdir. Agar qalam buyumning fazoviy joylashuvi, materiallagini va aniq shaklini ifoda etmas ekan, u tasvirda o`z ma`nosini yo`qotadi. Och va to`q, qalamli va qalamsiz bo`yoq surmalari ma`lum bir buyum shakliga va ob`ektga tegishli bo`lsagina, materiallik, qalamlar uyg’unligi va koloritni yaratadi. Umumlashtirish bosqichida naturaga yaxlitligiga qarash, hamma narsani birdaniga ko`rish, ya`ni “tikilib qarash” kerak. YAxlitligicha ko`rish qobilyati, ishni umumiydan xususiyga qarab va undan yana umumlashtirishga tomon boriladi. Ish jarayonida yaxlit ko`rish - qalamtasvir ishlash 24

mahoratining asosidir. Faqat shu malakaga ega rassom naturani to`g’ri ifoda etishi mumkin. Qo`yilmani turli qalamlarda bajarishni mas`uliyatli vazifalardir. CH unki qalam tasvirda qalam va tus munosabatlari yaxlit bir butunlikka asoslanadi. SHakl xajmini tasvirlashda tusning o`rnini to`ғri qalamunmaslik turli chalkashliklarga olib keladi. Demak eng muximi qalam tasvirda ishni tus jixatdan yaxlit bir butunlikda yakunlash xisoblanadi. Bu esa o`z navbatida qalam tasvirga qulay imkon yaratadi. Dastlabki amaliy vazifa qalamlarni uchta xususiyati bilan tanishtirishga baғishlanadi. Bu degani bir buyumning ikkinchisidan qalam farqlanishi quydagicha: qalam tusi, och-to`qligi va to`yinganligi. Narsalarning qalamlarini faqatgina biror belgi orqali och-to`qligi, qalam tuslarini yoki to`yinganligidan yoki bo`lmasa xar ikkila va uchchala xususiyatlari bilan xam ajratishlari mumkin. Qalamtasvir- tasvirlanayotgan kartinadagi barcha bo`laklar orasidagi munosabatlarni, ularni yoruғlik kuchini va xar bir bo`laklarni o`zaro taqqoslash natijasida bo`yoqlar va nozik farqlar kuchini uzoq vaqt kuzatish orqali borliqlarni to`la qonli ifodalash mumkin. Qalamni kuchi (to`yinganligi) farqlarini qalam nafisligi yoki och to`qligi bo`yicha aniqlashdan mushkilroqdir. YOsh rassomlar dastlab qalamlarning to`yinganligi bo`yicha farqlarini qalamunmaydilar. SHu sababli ular tasvirlash mobaynida masalan: yashil qalamdagi daraxtlar o`t o`lanlarni ifodalayotganda ayrim qiyinchiliklarga duch keladilar. Ular daraxtlarni barglarini bo`rttirib nixoyatda yorqin tasvirlaydilar. Qalamlar to`yinganlik jixatdan munosabati aniq berilmagan etyudlardagi yoruғlik muxim ta`siriga bo`ysunmaganligi yaqqol ko`rinadi va u xaqqoniy qalam tasvirga o`xshamaydi. Qalam munosabatlarini to`ғri aniqlash uchun qalamlarni uchta belgisi bo`yicha buyumlarni bir-biri bilan bir vaqtda taqqoslash lozim. Bu bilan qo`yilmaning och-to`qligi va to`yinganlik farqlarini qayta qabul 25

qilishda asosiy o`rin kalorit vazifalari echimiga boғliq. Manzara etyudlaridan masalan: osmon va suvni tasvirlashda asosan qalamlarning och va to`qligi, to`yinganligi orqali munosabatlarni ko`rsatishga erishiladi. Turli- tuman boshqa faoliyatlarda (portret natyurmortda) tus va qalamlar kuchining aniq munosabati xaqqoniy tus munosabatlar ko`rilishini aniqlaydi. Qalamning asosiy xususiyatlarini amaliy jixatdan bilish uchun ularni turli buyumlarda sinab ko`rish kerak (turli to`yinganliklardagi mevalar, savzavotlar qalamli dlalerovkalar). Qalami va tusi to`yinganligi jixatdan turlicha bo`lgan buyumlarni puxta o`rganish va taqqoslashdan so`ng, talabalarga turli qalamlar ( qizil, ko`k, yashil) uchun to`yinganlik shqalasini aloxida doғ yoki surtma sifatida (moy bo`yoq politrosida yoki qoғoz yuzasida) bajarish lozim, ularning to`yinganligi eng yorqinlikdan boshlab deyarli kul qalam neytral qalam bilan asta sekin pasayib boradi. To`yinganlik bu- kul qalamdan qalamlarning nozik farqlanish darajasi yoki uning sof spektr qalamlariga yaqinlashuv darajasi qalamlarni turli kuchdagi nozik farqlarini amaliy tuzishda asosiy bo`yoqlarni neytral kul qalam bilan qo`shish natijasida xosil qilish mumkin. Kul qalam bo`yoғi qanchalik ko`p qo`shilsa, masalan yashil bo`yoqqa u ko`proq neytlar to`yingansizroq bo`ladi. Keyingi mashqlarda masofadagi farqlanishini uchta qalam xususiyati bo`yicha naturadagiga xos xolda ko`rsatib, narsalar qalamini naturaning o`zidan ko`chirib olish lozim. Buning uchun stol ustiga (oq qoғoz fonida) qalam jixatdan och-to`qligi va to`yinganligi bo`yicha bir- biridan farq qiladigan 3-5 narsalarni bir qatoga tizib qo`yish kerak. Bu narsalarni old tomonidan yoritib ularda imkoniyat qadar soya va yoruғ gradatsiyasi bo`lmasdan yassi ko`rinishdagi narsalarni qalamtasviri faqatgina siluet tarzida belgilanadi. Ularning shakildagi nozik farqlariga e`tibor bermasdan faqatgina qalam farqlarini doғ ko`rinishida ko`rsatish bilan chegaralanish mumkin. 26

Bu mashqlardan tashqari YAna unga murakkab bo`lmagan neytlar och kul qalam fonda qalamtasviri chizilgan natura qo`yilmasini 3ta narsadan tashkil topgan natyurmort bajarish lozim .YOruғlikning old tomonidan deraza orqali berilishi oldingi xolatda qoladi .bu mashqning asosiy vazifasi shundan iboratki deyarli bir xil doғ sifatida narsalar orasidagi munosabatlarni uchta qalam xususiyatlari orqali ko`rsatishdir. Qalamlarning tabiatda qanday xosil bo`lishi va tarqalishi muammosi qadimdan olim va rassomlarning diqqatini tortgan. Mashxur olimlar N’yuton, Lomonosov, Geyangoslar qalamlarning moxiyatini ilmiy asosda tekshirganlar. M.V Lomonosov fanda birinchi bo`lib asosiy qalamlarni kash etgan. Isaaq N’yuton qator tajribalar o`tkazib, oq yoruғlikni ko`p qalamli ekanligini aniqlagan. ekranda spektr qalamlarini xosil qilgan. Buning uchun N’yuton quyosh nurini qorda pardaning kichik tiriqishidan o`tkazib uning yo`liga uch pardali prizma qo`ygan natijada ekranda xar-xil qalamlardan iborat keng yoruғlik yiғindisi xosil bo`lgan. ekranda epektr qalamlari paydo bo`lib, ular quydagicha joylashgan: qizil, sariq, zarғaldoq , yashil, zangori, xavoqalam va binafsha qalamlar. N’yuton qalamlarni fizika fani nuqtai nazaridan o`rgangan bo`lsa nemis shoiri va san`atshunosi I.V. Gyotening qalamlarni kishi organizmiga ko`rsatadigan ta`siri ko`proq qiziqtirgan. U “ qalamlar xaqidagi ta`limot” nomli asarida qalamlarni iliq va sovuq tuslarga ajratgan. Iliq (sarғish, qizil) qalamlar kishida kayfichoғlik tuyғusini sovuq (xavoqalam, yashil) esa mayuslik tuyғusini uyғotish xaqida yozgan. XIX asrda tabiatshunos olim G.L. Gelmogols qalamshunoslik nazariyasida muxim yangilik yaratgan. Ko`p yillik tajribalar asosida xramatik qalamlarni uchta asosiy alomati-qalam tusi qalamining och-to`qligi va to`yinganlik asosida turkimlash zarurligini ko`rsatgan. Ilmiy izlanishlar va amaliyot jarayonida qator qonun qoida ishlab chiqilgan bo`lib, o`quvchi o`zining o`quv 27

jarayonida va ijodiy ishida ularga amal qilishi shart. Tabiatdagi qalamlar o`z xususiyatlariga ko`ra ikki turga: axramatik (qalamsiz) va xramatik (qalamli) xillarga bo`linadi. Axromatik qalamlar oq, kul qalam va qora qalamlar kiradi. Boshqa qalamlar esa xramatik qalamlarni tashkil etadi. Ular o`zaro aralashtirilganda esa yana bir qancha tusdagi qalamlarni xosil qiladi. Biror xramatik qalama ochroq kul qalam qo`shsa uning jozibaliligi kamayib nursizlanadi. Bu xol qalamning kam to`yinganligidan, yani uning tarkibida bo`yoqning kamayganligidan darak beradi. Demak qalamning to`yinganligi yoki to`yinmaganligi deganda kul qalam nisbatan qalamdorlik darajasi tozaligini qalamunish kerak. Qalam doirasi ikki teng bo`lakka bo`linsa birinchi yarmida qizil zarғaldoq, sarғish, sariq qalamlar ikkinchi yarmida esa xavoqalam, zangori ko`k, binafsha qalamlar joylashadi. Doiraning birinchi yarmidagilar iliq qalamlar, ikkinchi yarmidagilar esa sovuq qalamlardir. Ikkita spektr qalami ustma-ust qalamirilsa, qalamlar bir-biriga qo`shilib murakkab qalamlar xosil bo`ladi. Qizil qalam, xavo qalam, va binafsha qalamlar bilan qo`shilganda chiroyli tusdagi pushti to`q qizil, sapsariq qalamlarni xosil qiladi. Bo`yoqlarning qo`shilishi bilan spektr o viy qalamlarning qo`shilishi orasida farq bor. Uchta asosiy spektraviy qalam: qizil, yashil va xavo qalam qo`shilganda oq qalam xosil bo`ladi. Asosiy qizil, sariq va xavoqalam bo`yoqlari qo`shilishidan esa qora qalam xosil bo`ladi. Spektroviyning sariq va xavoqalamlari qo`shilishi natijasida oq qalam xosil qiladigan qalamlar bo`ladi. Spektroviyning sariq va xavoqalamlarni aralashtirsak yashil qalam xosil bo`ladi. Demak ikkita qalamni optik aralashtirish natijasida oq yoki unga yaqin nim kul qalam xosil qiladigan ranlar o`zaro to`ldiruvchi xisoblanadi. Masalan: to`q qizil va yashil, zangori va zarғaldoq, qizil, sariq, xavoqalam, sarғish, yashil va binafsha qalamlar o`zaro to`ldiruvchidir. Kundalik turmushimizda xayotiy tajriba asosida ma`lum buyum va narsalarning o`ziga xosligi, qalamlari ongimizga singib boradi. Bu qalamlar 28

buyum va narsalarning shaxsiy qalami xisoblanadi. Ammo buyum va narsalardagi shaxsiy qalam turli yoruғlik ta`sirida o`zaro o`zgaruvchan bo`ladi. Qarama-qarshi qalamlarning ta`sirida buyumning ko`kimtir yashil tusga kiradi, yashil muxitda pushtisimon sariqda esa-ko`kimtir bo`ladi. Qizil qoғozdan doira shaklini qirqib olib, kulqalam qoғoz ustiga qo`yilsa kulqalam qoғoz engil yashilsimon qalamda bo`lib ko`rinadi. Agar qizil doiraning o`rniga yashilni qo`yilsa kulqalam qoғozda qizғish tus oladi. Xar bir xolatda xam qarama-qarshi qalamlarni tuslari xosil bo`ladi. SHu sababli xam tabiatda “xira” neytral qalamlar mavjud emas. Xatto bumdagi soyalar xam nozik engil qalamlar o`zining yorqinligi kuchaytiradi. Buyumlar qalami kuzatuvchidan uzoqlashgan sari xam o`zgaradi. (xavo perspektivasi) YUqorida sanab o`tilgan ta`sirlar natijasida buyumning qalamining tusi bo`yicha xam, yoruғlik bo`yicha xam, to`yinganlik bo`yicha xam uchchala xususiyatlar bir vaqtda o`zgarishi mumkin. Bunday o`zgargan qalam endi buyumning shaxsiy qalami emas balki shartlidir. Xavaskor rassomlar odatda yuqorida ko`rsatilan shartli o`zgarishlarni sezishmaydi. Ular turli xollarda xam buyum o`zining qalamini ko`rishadi. Sun`iy elektr yoruғligi qalamayotgan oq qoғozni xuddi tabiiy xolatdagidek oq deb atashadi, aslida esa sun`iy yoruғlikda u sariq yoki olov qalam tusda ko`rinadi. Istiroxat boғlaridagi old va orqa ko`rinishdagi turli daraxtlar ularga bir xil yashildek tuyuladi, ammo orqa ko`rinishdagi daraxtlar qalami tus bo`yicha xam, yoruғlik bo`yicha xam, to`yinganlik bo`yicha xam o`zgaradi. Yana bir misol Tajribasiz rassom sariq qalama qarasa uning to`qroq joyini xam xuddi yoruғ joyi kabi sariq qalamda ko`radi. Biroq yoruғli va tusi bo`yicha soya joyda olmaning qalami o`zgaradi. Yana shuni takidlab o`tish joyizki, xavaskor rassom nafaqat qalamlarni, balki buyum shaklining perspektiv o`zgarishlarini xam sezmaydi. Yosh bolalar chizgan rasmlarga razm solsak ular perspektiv o`zgarishlarni sezmay uylarni to`ғri burchakli qilib, uzoq masofadagi buyumlarni kichraytirib tasvirlaydilar. Buyumlarning shakl va 29

qalamlarini xaqiqiy va tabiiy xolatda ko`rish va qabul qilish odatini ruxshunoslar odatiy ko`rish deb atashadi. Insonlar buyumlarni ko`rishda va qabul qilishda nafaqat turli kattalik va qalam doғlarni ko`rishadi. Balki narsalarni xaqiqiy konstruktiv tuzilishi va qalamini xam shu qarorida qabul qilishadi. Odatiy ko`rish natijastda xavaskor rassomlar qator “kolorit” xarakatirdagi xatolarga qo`yishadi. Ular xavo bulut kunlari erdagi qorni tasvirlashda oq qalamdan boshqa qalamni ko`rmaydilar. Natryumort ishlashda tasir va qalamlarning yaxlitligi. Shakllari puxta ishlangan va tasviri yaxlit saqlangan etyudni yakuniga etkazish o`ta mushkul masaladir. Bunday vazifani yosh rassom darhol hal eta olmaydi. Odatda tajribasiz rassom mashqida buyumlarning hamma bo`laklari ularning qalam va tus dog’lari turli fazoviy ko`rinishlarda joylashtirilgan va bir hil urg’u kuchlanishda tasvirlanadi. Birinchi va undan keyingi qatorlardagi buyumlar ko`zga birdaniga tashlanib qalamlavhani maydalashtirib yuboradi. Bularning hammasiga sababchi naturani bir butun umumlashtirib ko`ra bilmaslik, hamda kompozitsiya markazini ajrata olmaslikdir. Tasvirning yaxlitligi va birligi bu nafaqat yaxlit ko`rishining, balki asosiysi, ya`ni, kompozitsiya markazini aniqlash hamdir. Qalamli tasvirni kompozitsiyasining yaxlitligini asosiy va ikkinchi darajali o`zaro munosabatdagi barcha unsurlarni birlashtirib yagona asar holiga keltirishiga bog’liq. Asosiysi, odatda surat tekisligini etuk markazi yaqinda joylashgan bo`ladi. Uni ajratib ko`rsatishda rassom detallarni umumlashtirishni kompozitsiya markazidan uzoqlashayotgan buyumlardagi tus va qalam kuchini suslashtirishni, barcha tus va qalam munosabatlarini asosiyga bo`ysundirishi lozim. Bularning hammasi tomoshabin diqqatini kartinaning asosiy 30

kompozitsion markaziga yo`naltirishga imkon beradi. Tajribali rassomlarning asarlari hamisha yahlit ko`rinadi. Bunday asosiy, ya`ni kompozitsiya markaziga bo`ysunishni natryumortda ham kuzatish mumkin. Agarda tasvir bir maromdagi tuslar va qalamlarni yig’indisini o`z ichiga olgan bo`lsa, u tomoshabin diqqatini o`ziga tortmaydi. Ma`lumki, kuzatilayotgan ob`ektni obrazli ko`rinishni tanlash va umumlashtirish natijasida paydo bo`ladi. Inson buyumlar guruhiga nazar tashlasa, doimo ko`z nimanidir ajratib, alohida yaqqol ko`radi, nimanidir esa yaxshi ilg’amaydi, an shu ko`rish markaziga bo`ysunadi. Ko`rish obrazining bu markaziy qismi eng kuchli yorug’lik va qalamlar kontrastiga egadir. Ko`rish maydonining chekka joylarida detallarning aniqligi, yorug’- soya qalamning kontrasti kamayib boradi. Rassom ko`rish qobilyatining bu xususiyatlarini hisobga olib va unga moslashtirgan holda butun tasvirni umumlashtirishiga va kompozitsiya markazini ajratishga harkat qiladi. Bir butunlik, yaxlitlik jismlarining barchasini asosiysiga bo`ysunishi mavjud bo`lgan natryumortga “Kuz sahovati” natryumorti misol bo`ladi. Natryumortning barcha bo`lakchalari juda nafosatli, mayin ishlangan bo`lib asosiysiga, kompozitsiya markaziga bo`ysungan holda tasvirlangan. Natryumortning umumiy tus holati juda to`q, sust yoritilgan bo`yoqlar hammasida aks ettirilgan. Mavzu-voqeali asarlarining yahlitligi ham, tasvirlanayotgan barcha buyumlar va ob`ektlarning kompozitsiya markaziga bo`ysundirilish bilan yaratiladi. Sodir bo`layotgan harakatlar mantiq, personajlarning ruhiy holatlarini o`zaro harakatlari, tasvirning umumiy yahlitligini yaratishda ishtirok etadi. Bularga kompozitsiya qurilishining hamma elemetnlari kiradi. Naturani tasvirlashda kuzatishning tartibsizligidan xalos bo`lishi uchun, kompozitsion markaziy ajratish masalasiga mos ravishda tasvirni mazmunli tashkil qilishga erishish uchun, natura qo`yilmasini uch hil variantda bajirilishini tavsiya etadi, ular 3-5 jismdan iborat bo`lganni ma`qul. Birinchi 31

qalamlavha ko`rish markazining bir joyga yo`naltirilishi kerak. Keyingi etyudlarni ishlashda diqqatni navbatma-navbat boshqa jismlarga ham yo`naltirish mumkin. Qalamtasvirda xuddi qo`shiq san`atida ovoz sozlash kabi, mohirona ko`z qarash ham muhimdir. Rassomga o`ta zarur bo`lgan bu malaka negizini ko`rib chiqamiz. Qalamtasvir etyudni ishlashda qalamlar munosabatini naturadagi buyumlarning qalamlarini uch hil hususiyatini solishtirish usuli orqali aniqlanadi: qalamlar tusi, yoritilishi va to`yinganligi. Bu uch hil alomat har qanday qalamning to`liq tavsifi uchun asosiy hisoblanadi. Biroq, naturadagi buyumlarning qalamlar munosabatini aniqlash, ularni galma-gal ko`rish xususiyati bilan mukullashadi va shu bilan birga qarash, nazar yo`naltirilgan buyumga nisbatan “aniqlikka” moslashadi. Ko`z qorachig’i shunday tuzilganki, u buyumdagi ingichka va yo`g’on chiziqlarini, tusini va kontrastlarini yaqqol ko`rinadi. Masalan:buyumlar guruhining ikki ko`rinishida joylashtirib, diqqat bilan birinchi ko`rinishidagi buyumlarga razm solsak, ikkinchi ko`rinishidagi buyumlar noaniq va xiraroq, yoki aksincha, agar ikkinchi ko`rinishga diqqat bilan qarasak ulardagi qalam, yorug’-soya kontrasti hamda mayda bo`laklari aniqroq ko`rinadi. Natura qo`yimasidagi tus va qalamlar munosabatini haqqoniy tasvirlash uchun naturadagi hamma jismlarga barobar qarashni bilish muhimdir. Agar ochiq deraza oldida turgan guldastani tasvirlamoqchi bo`lsak, bir vaqtning o`zida ham gullarni, ham deraza pardasini va deraza ortidagi shahar ko`rinishini kuzata bilishimiz zarur. Bo`laklar ustida ish olib borilayotgan jarayonda, predmetlar guruxini yoki butun predmetni yaxlit ko`rish zarur. Naturani alohida qismlarini yaxlit ko`rmasdan turib, yakka ko`rish mumkin emas. Naturadagi qalam munosabatini faqat bir butun ko`rish orqali ularni matoda to`g’ri ifoda etish 32

mumkin. Naturani yaxlit idrok etish to`g’risida ingliz rassomi D.Reynol’de shunday degan: “Agar rassom predmetlarga yaxlitlikka qarashni odat qilmas ekan, u qalam tasvirda ham, qalamda o`am, yuksak darajaga hech qachon erisha olmaydi.” “Odatda biz qalam deb ataganimiz-deb qalamuntiradi R.Fal’k-predmet bo`yog’idan o`zga narsa emas, u bizning yaxlit ko`rish sharoitidagi narsa ham emas. Shu tariqa biz uchun yangi qalamlardan, yangi shakl va munosabatlardan tashkil topgan yangi bir dunyo paydo bo`ladi. Qarshingizda turgan natryumort, biz uchun bir asar bo`lib ko`rinishi kerak. Asarning kuchi-uning bir butunligida, qalam-baqalam oxangdorligida, ya`ni xuddi turli, asboblar ishtirokidagi orkestr kabidir.” Y a xlit ko`rish va naturaning hamma bo`laklarni barobar solishtirish qobilyatini shakllantirish-bu qalamtasvir ta`limida muhim masala. Naturaga keng va umumiy qaray olish uchun rassomlar bir necha amaliy usullarni ishlab chiqishgan. Ulardan biri: hamma narsani birdek saqlash: naturani kuzatish jarayonida ko`zni biroz “qisib” qarashdan iboratdir. Ko`zni qisib qaraganda unga qalamayotgan yorug’lik miqdori pasayadi, buning natijasida huddi oqshom payti kabi naturadagi ikkinchi darajali detallar xiraroq ko`rinadi. Qalamlar munosabatini to`g’ri baholash uchun oddiy ramani kuzatishdan foydalanish mumkin. Naturaning ko`rinayotgan qismini ramkaning ichiga joylab uni yaxlit ko`rish oson. Agar ir buyumlar guruhini oddiy qarashda kuzatgan bo`lsak, endi esa ular bo`yoqlari bo`yicha oxangdor, bamisoli qimmatbaho toshlar mozankasiga aylanadi. SHu tariqa naturadagi asosiy qalamlar munosabatining antiqa yaxlit qalamtasvir obrazi, hosil bo`ladi. Odatda talaba rasm chizishdan avval kompozitsion echimni topishdan boshlash kerak. Qog’oz betiga chizilayotgan buyumni joylashtirish ustida o`ylash zarur. “Kompozitsiya” so`zi lotincha so`z bo`lib, tuzish yoki italyancha ko`rish, tuzish ma`nolarini anglatadi. Kompozitsiya keng ma`noga ega bo`lib, 33

bo`laklarni birlashtirish, ularti tartibga keltirish va xakoza. Umumiy ma`nosi bo`laklar birligi demak. e.A.Kebrik kompozitsiya haqidagi maqolalar to`plami. Turli davrlarda yashab ijod etgan rassomlarda kompozitsiya ustida ishlashning umumiylik qoidasi bormi? Kompozitsiyani o`rgatish yoki bo`lmasa kompozitsiyasi xar bir rassomga berilgan ta`lant, qobilyat, zavq, ijod ruxini degan savollar tug’iladi. Albatta, xar bir rassomning uzoq yillar ijod qilishi, ishlashi natijasida uni ijodda o`ziga xoslik va yoki o`zining ishlash uslubi paydo bo`ladi. Xar bir ijodkor rassom o`zi yaratgan “ijod tiliga” ega bo`la boshlaydi. Endi yosh talabalarga kelsak, ularning kompozissiya xaqidagi bilmlari xar bir mashg’ulotta boyilib borish lozim. Maxsus topshiriqlar berib unda kampozitsiya qonun – qoidalariga etibor berishini talab qilish darkor. O`quv mashg’ulotlarning boshlanishdan bu ishni yaxshi yo`lga qo`yish ijobiy natijalar beradi. Talaba chizayotgan xar qanday ( xomaki) rasmlarni xam qog’oz betiga to`g’ri joylashtirishdan boshlash kerak. Kompozitsiya faqat kompozitsiya mashg’uloti payitida emas balki qalam – tasvir, qalam – tasvir dekarativ bezak ishlari mashg’ulotlarda xam o`rganilishi shart. Kompozitsion tuzilishda chizayotgan yuzasidan to`g’ri foydalanish, kompozitsiyani butunlik tarzda sezish kabi uslublarni tarbiyalash kompozitsiya markazi dioganal echimi kabi uslub yo`llarini ham qalamuntirish zarur. Kompozitsiyaning bo`linmaslik qoidalari simmetriya assimmetriyani bilish talabalar uchun kelgusi ijodiy ishlariga zarurdir. Kompozitsiya haqidagi qonun-qoidalarni qalamunish va bilish qalam- tasvir asarlarini yaratilishida ya`ni haykaltaroshlikda, plakatda, grafika, dekorativ bezak ishlarida ijodiy yo`l-yo`riqlar ko`rsatadi. Talabalar uchun kompozitsiyaning qonuni hisoblangan “Oltin bog’lanish” bilib amlda qo`llanish juda foydalidir. Lautev A.M. 34

“Kompozitsiyaning bu qonuni klassik san`atda allaqachonlar ma`lum, o`lchov nisabati tahminan (6:4) bo`lib, bu nisbat bizning ko`rishi va qabul qilishimizga mos, go`zalikka yaqin. SHuning uchun tez-tez qo`llanadi.” Lautev A.M. kompozitsiyaning ba`zi bir masalalari, kompozitsiya to`g’risida maqolalar to`plami. Bir necha mualliflar uyushmasi (M 1959). Tasvir tekislikdagi ko`zga ko`proq tashlanib turadigan ko`rish maydonini taxminan aniqlang (vertikal-tik) 6:4 nisbatda bo`ladi. Agar rasmning pastki qismi 6, yuqori qismi 4, bo`lsachi, bu hol simmetriyaga olib keladi. Lekin, klassik san`atda tasvirni tekislik maydonining o`rtasiga qabul qilinmagan. SHuning uchun tasvir chizilayotganda maydonning o`ngroqqa yoki chaproqqa joylashishi kerak. Agar kalla (Oltin bog’lanish) qoidasiga asosan vertikal holda 6:4 da chizilsa to`rt tasvir tekisligining o`rtasida emas balki, markazdan sal o`ngga yoki chaproqqa joylanadi. Bu erda kallaning shakliga harakatiga ham e`tibor berish zarur. Agar kalla chap tomonga qaragan bo`lsa tasvir tekisligining o`ngroq tomonda ko`proq joy bo`lishi kerak. CHunki, kalla qaysi tomonga qarasa o`sha tomonda ko`proq bo`shliq bo`lishi kerak. Kompozitsiyani to`g’ri echimini topish uchun tasvir maydonini ikkinchi darajali buyumlar bilan to`ldirish mumkin. Misol uchun fon vazifasini bajarayotgan matoning misol uchun bir qismi ham kompozitsiyani to`ldiradi. Kompozitsiyada simmetriya asimmetriya degan terminlar mavjud. Agar rasm tekisligining o`rtasida bo`lsa bu badiiylikdan uzoqlashgan hisoblanadi. SHuning uchun har bir talaba rasm kompozitsiyasini to`g’ri hal qilib kompozitsiya talablariga to`la-to`kis javob beradigan darajaga etishishi kerak. Natryumort ishlashda kompozitsiya vositalaridan foydalanish. 35

San`at asarlarini tahlil qilganimizda, kompozitsiya qoida va usullari o`z mohiyatini asta-sekin yo`qotib, yangi kompozitsiya qoidalari paydo bo`la boshlaydi. Badiiy asar yaratishda rassomlar tabiiy va ongli ravishda kompozitsiya qonunlariga rioya qilishadi. Chiziq, shtrix, qalamli va tusli dog’, soya-yorug’, qalam, chiziqli xavo, va qalam perespektivlari kompozitsiyaning vositalaridir. C h iziqni esa tasviriy san`atning asosiy vositalaridan biri deyish mumkin. Ulardan uzoq muddatli, qisqa muddatli kompozitsiya eskizlaridan foydalaniladi. Rassom qog’oz yuzasida predmet shaklini ochroq, to`qroq chiziqlar orqali ifodalashi mumkin. Kompozitsiya amalda dastlab qalamtasvirda bajariladi. Keyingi bosqichda shtrix chiziqlarini qalinligi orqali predmetlarni soya, yorug’ joylarga shakl berib, chuqurlik, masofani ifodalashga beradi. Qalam va tus kompozitsiya tuzishda muhim rol’ o`ynaydi. Asarda plastik xajm, chiziqli, havoyi, qalamli perspektivlarni roli kattadir. YUqorida biz kompozitsiyaning asosiy vositalarini qayd qilib o`tdik. Kompozitsiya kursining asosiy vazifasi talabalarda ijodiy fikrlashni, san`atni idrok etishni va taxlil qilishni, hayotni kuzatish va obrazli tasavvur etishi, badiiy estetik did va madaniyatni shakllantirish, ularni badiiy-pedagogik faoliyatiga tadbiq qilishdir. Kompozitsiya amaliy hamda nazariy qismdan iborat. Nazariy ma`ruzalar auditoriyadagi amaliy vazifalarni ongli ravishda bajarashni talab qiladi. Amaliy mashg’ulotlarda kompozitsiya eskizini mazmun g’oyasini maqsad va vazifalarini ongli ravishda idrok etish muhimdir. Tasviriy san`at turlarining har biri ijodkor tanlagan voqeylikni, mavzuni o`ziga xos vositalarda, badiiy tilda tasvirlaydi. Bu san`at turlari ichida eng keng tarqalgan nafis tasvir san`atidir. 36

Nafis tasviriy san`at beshta elementlardan iboratdir. Bu elementlar buyum shaklini, qalamini, qalamayotgan yorug’ni, yasalgan materialni, tasvirlanayotgan predmetni qanday sharoitda va muhitda ekanini tasvirlashda namoyon bo`ladi. Tasviriy san`atda bir necha janrlar mavjud: tarihiy, jang manzalarini aks ettiruvchi janr, mantiqiy janr, natryumort, manzara natryumortdir. Har qanday sa`nat asari negizini kompozitsiya tashkil etadi. Natryumort tuzilishi bu ijodiy jarayon. Unda rassomning didi, layoqati, kompozitsion mahorati, bilim saviyasi namoyon bo`ladi. Natryumort haqida gapirganda odatda sabzavot, mevalar, gullar qotirilgan ilvasinlar: uy-ro`zg’or buyumlarini tasvirlashni ko`zda tutadilar. Natryumortda jonsiz tabiat tasvirlanganiga qaramay, matodan jami xayot nafasini sezamiz. Natryumort kompozitsiyasini ta`sirchan chiqishi uchun yana mavzudagi bir-biriga munosib va mos narsalar tabiiy mos narsalar bog’lanishida qo`yilishi kerak. Qo`yilgan natryumort kishida qiziqish va rasm chizishga havas hisini uyg’otadigan bo`lishi va albatta kompozitsiya talablariga javob beradigan bo`lishi lozim. Natryumort tarkibiga kiradigan narsalar estetik ta`sirchanlik talablariga javob beradigan shakl, xajmi, materiali, sirti qalam va och-to`qligi bilan bir- biridan farq qilishi kerak. Masalan katta chelak yoniga ko`yilgan gugurt qutichasini ko`z ilg’amaydi chunki ular o`rtasida uzviy bog’lanish sezilmaydi. Tanlab olingan narsalarni predmet tekisligida bir-biriga nisbatan kanday joylashtirilishi natryumortni qiziqarli chiqishiga ta`sir etadi. Sharden, Surbaran, Kalf, Snaybers, Karovin, I.Mashkov, P.Kaichalovskiy va boshqa natryumort nafis rassomlar asarlarida xayotiy haqiqatni matoda joylangan tabiatni ko`ramiz. Natryumortning kompozitsion muayyanligi uni tabiiyligidir. Shuning uchun natryumort tuzish, uni o`rnatish, vaqtida yaxlilikka e`tibor berib, nihoyasiga etkazishga harakat qilish lozim. 37

Buning uchun esa klassik namunalarni ko`plab tahlil qilib, u yoki bu asar insonga nima uchun shunchalik ta`sir etadi, zavqini keltiradi, degan savollarga javob izlash foydalidir. Natryumortning manzara yoki inter`erga nisbatan afzalligi yana shundaki, uni qo`yib olgandan keyin bir necha kun joyidan qo`zg’atmasdan har-xil qarash nuqtalaridan qayta-qayta tasvirlash mumkin. O`quv natryumortining kompozitsiyasi bir tomondan estetik talablariga, ikkinchi tomondan didaktik talablariga javob berishi kerak. Natryumort qo`yilmasi puxta va uzoq vaqt o`ylab, mulohaza qilib tashkil etiladi. Ungi ko`p narsa kiritilmasada predmetlarning shakl va qalamlari har-hil bo`lishiga e`tibor berish kerak. Silliq yaltiroq sirtli idishni, sirtli jilvasiz narsa bilan, qirrali buyumni dumaloq shakl bilan yonma-yon qo`yilsa, ularni taqqoslash va sinchiklab o`rganish uchun imkoniyat tug’iladi. Natryumortning asosiy talablaridan biri o`lcham, rano va ton jihatdan ajralib turishi, hamda surat tekisligining markaziga yaqin joyga qo`ya bilishdir. Bu surat mazmunini ochishda, so`zboshlovchi vazifasini o`taydi, kompozitsiyaning markazini bo`rttirib ko`rsatib beradi. Ko`pincha rassomlar asosiy predmetni ataylab markazdan sal siljitib qo`yadilarda muvozanatni saqlash uchun qarama-qarshi tomonga qalam va och to`qligi unga zid bo`lgan predmet oladilar. Atoqli natryumort nafislar Sezan, SHardan, Xrutsskiylar bu usuldan unumli foydalanganlar. O`quv natryumortining muhim tomonlaridan yana biri shundaki tasvirlanayotgan narsalarning fazoviy joylanishidir. Qo`yilmaga kiradigan narsalardan kattasi orqaroqda, maydalari oldinroqda, biri ikkinchisini va asosiy narsani bir oz berkitib turadigan qilib qo`yiladi. Natryumortdagi narsalarni mazmunan bir-biriga bog’lash maqsadida unga cho`zinchoq shakldagi narsa kiritiladi. Surat tekisligining asosidan 38

kompozitsiya markaziga qaratib qo`yilgan pichoq, qoshiq, qog’oz o`rami, mo`yqalam va xokazolar surat mazmunini ochishdga yordam beradigan “kalit” bo`lib, tomoshabin nigohini kompozitsiya markaziga yo`naltiradi. Natryumortning fazoviy holatini yaqqolroq tasvirlash uchun birinchi galda uncha katta bo`lmagan, ammo yorqin narsa qo`yiladi. Vazifa natryumortdagi narsalarning asl qalamlarini aniqlashdan iborat bo`lganda, u deraza ro`parasidagi devor yoniga qo`yiladi. Bunda natryumortga nurlar old tomondan qalamadi, soya va reflekslar unchalik ko`p bo`lmaydi va predmetlarning o`z qalamini yaqqol, ochiq-oydin ko`rinadi. Keyinchalik natryumortga kompozitsiyaning tarkibiy qismlaridan biri sifatida buramali matolar kiritiladi. Gazlama devoridagi bitta nuqtaga biriktirib qo`yiladi va u pastga erkin osilib qalamadi va tabiiy shakldagi burma hosil qiladi. Natryumort postonovkasini qo`yish jiddiy va mas`uliyatli ishdir. YAxshi qo`yilgan natryumortda ortiqcha tasodifiy narsalar bo`lmaydi, uni old yoki yon tomonidagi qarash nuqtalaridan kuzatilganda, mazmunli yaxlit guruh bo`lib ko`zga yaqqol tashalanadi turadi. O`quv natryumortdan ijodiy natryumortni farqi shundaki, u hayotga yaqin bo`ladi hamda ko`p ma`noni anglatadi. SHunday qilib, natryumort tuzilishi uchun quyidagi omillar zarur: A) mavzu tanlash: B) natryumort mavzusiga mos keladigan jihozlar, predmetlar, gazlamalar topish: V) narsalarning shakli, tuzilishi, tusi va qalamlarini hisobga olib joylashtirish: G) predmetlarning hajmdorligini yaqqol ko`rinadigan tarzda yoritishi zarur ekan. SHularning hammasi birgalikda olinganda natryumort kompozitsiyasi deb yuritiladi. 39

Natryumortning kompozitsion muayyanligi uni tabiiyligidadir. SHuning uchun natryumort tuzish, uni o`rnatish, vaqtida yaxlitlikka e`tibor berib, nihoyasiga etkazishga harkat qilish lozim. Buning uchun esa klassik namunalarni ko`plab tahlil qilib, u yoki bu asar insonga nima uchun shunchalik ta`sir etadi degan savolga javob izlash foydalidir. Materiallik-surat tekkisligida tasvirlanayotgan jismlarning materialliligi dastlab yorug’- soya xususiyati bilan ko`rsatiladi. Turli materiallardan tashkil topgan buyumlar o`ziga xos yarim-soya xususiyatiga ega. TSilindr shaklidagi gipsli jism yorug’ligi yarim soya, soya refleksga o`ta nafslik va ravonlik bilan o`tib boradi. TSilindr shaklidagi yashil idish yorug’-soyaning chegarasiga ega emas. Uning shaklini faqatgina “blik” – shula va “refleks” lar aniqlab beradi. Bu narsa metal jismlarga xam aloqadordir. Agarda qalamtasivr yoki qalam tasvirda yorug’-soyani ana shu o`ziga xos qoidasiga qat`iy amal qilsa jismlarning qanday ashyodan jonligini aniq bilish, ko`rish mumkin. Bundan tashqari yanada muximroq shartlardan biri, qalamtasvir yoki qalam tasvirda jismlarni satxi ashyo xususiyatini xaqqoniy tasvirlashda qo`yilmaga mos ravishda qalamlar va tus munosabatlarini bera olishidir. Qalamtasvir yoki qalam tasvirdagi tus va qalamlarni farqlari qo`yilmadagi munosabatlarga mos bo`lmog’i darkor. Atrof muxitdagi jismlarni materiallik sifatlarini ko`rishda bizning ongimiz faqatgina uning qalami va soyasini xarakterigagina emas, balki tus va qalam munosabatlarini xam sezish qobiliyatiga ega. Agarda soya-yorug’ xolati qalam va tus munosabati qo`yilmaning obrazli ko`rinishiga mos bo`lsa, biz natyurmortdagi buyumlar yoki manzara ob`ektlaridagi ko`rinishlaridagi materiallik xususiyatlarini xaqqoniy ko`rsata olamiz. Xavaskor rassom shuni yoddan chiqarmasligi kerakki, ijoddagi moxirlikning negizi bu tus va qalam munosabatlari bilan tinmay ishlay bilishdadir. Yosh rassomlar dastlabki ta`lim bosqichlarida odatda chizayotgan narsani yuzaki xuddi o`ziday ko`chirishga 40

xarakat qiladi. Ular diqqt bilan oldinma – ketin narsalarga tikilib qarashadi, so`ngra xar bir mayda bo`laklarni va ularning qalamini aloxida – aloxida bo`yashadi. Natijada tasvir maydalangan va bir butun ko`rinishda bo`lmaydi. Bundan kamchilikdar qo`yilmaning predmetlar orasidagi katta qalam munosabatlarini etyutda ko`rsata olmaslikdan kelib chiqadi. Inson kallasini tasvirlashda xam masalan, yuzining mayda bo`laklaridan bo`lib bo`lmaydi, faqat xarakatdagi nisbatlarda umumiylik va yaxlitlikdan boshlashi, qalamtasvirda esa xam turli natura obektlari yoki narsalarning asosiy yoki umumlashtirilgan dog’lar orasidagi qalamlar munosabatini aniqlashni o`rganib olish kerak. Natura obektining yaxlit ko`rish va katta asosiy qalamlar dog’ini aniqlay bilish muxim kasbiy maxorat, u esa dastlabki qalamtasvir ta`limida shakllangan bo`lishi kerak. Faqat shundan so`ng uzoq muddatli ishlarga manzara obektlari yoki natyurmortdagi buyumalarning xajmli shakllarini puxta ishlov berishga o`tish mumkin. Ochiq xavoda kichkina etyudlarni qalamda ishlashda avvalo asosiy qalam munosabatlarini topa olish muximdir. Rassomning uzluksiz mashqlari natijasida qalamlardagi nozik o`zgarishlarni farqlashga, kuzatuvchanlikka, rivojlantirishga qalam – baqalamlikka sezishga, xamda tasviriy vositalarni moxirona egallashga zamin yaratadi. Tajribali rassomlarning etyudlarini kuzatganda ularning nixoyatda nafis va jozibali tasvirlanganligiga xavas bilan qaraymiz. Naturaning qalamdor koloritli xolatini moxirona tasvirlash maxoratni uzluksiz amaliy ishlan natijasida erishiladi. Shunday qilib, naturaning asosiy obektlari orasidagi umumiy va katta qalamlar munosabatini ma`lum tus va qalamlar ko`lamida saqlanganligi qalam tasvirning asosidir. SHular asosida obektlarning keyingi qalamlarda ishlashning o`rta jarayoni amalga oshiriladiki, bu tabiatni diqqat bilan kuzatish uni jonli xis etish natijasidir. Buning ustiga qalamli tasvir 41

natyurmortining aloxida buyumlari yoki obektlarini yuzasini yuzaki ko`rish orqali yaratilmaydi, u buyumlarning qalam munosabatlari va ularning fazoviy kenglik bilan birga o`zaro bog’liq xolda yaxlit obraz asosida rassosning idrok etishi natijasida quriladi. Xar qanday natura quyilmasini yaxlit obraz sifatida qabul qilishi lozim. Natyurmortning turli narsalardan tuzilganligi masalan: qumg’on, olma, piyola: manzarada esa alohida osmon, o`rmon va yiroqdagi ko`kimtir tog’larni ma`lum vaqtga yoddan chiqarish kerak. Naturaga bunday qarash orqali buyumlarning shaxsiy qalamini qo`yish mumkin, bu qalamli kartinaning bir qismi xolos. Qalamlarning jaqalamdorligi uning yaxlitligini tasvirlash mobaynida namoyon bo`ladi. Qalam jixatdan ba`zi narsalar naturada zich va to`qroq boshqalari esa ochroq ko`rinadi. Ayrim narsalarda shaxsiy soya to`qroq va ziyaroq “og’ir” boshqalarida esa soyalar ancha ochiqroq “nozik” ko`rinadi. Bu tusli farqlarni qalamtasvirda xam teng ravishda mutanosiblikda ifodalash kerak. Bu chog’da narsalar orqasidagi fanni xam xisobga olish zarur. Natura ko`yilmasidagi barcha narsalarni tusga nisbatan fonning och- to`qligi munosabatlarning to`g’ri olinayotganligi kenglikni ko`rsatishga imkon tug’diradi. Tus munosabatlarini eng to`q narsalardan yoki chuqur ichki soyalardan boshlab ko`rsatishi to`g’ridir. Xar bir narsalarning o`zaro och joylashishi soyani-soyalar bilan yarim tusni, yarim tuslar bilan taqqoslash zarur. Qandaydir to`q idishda shaxsiy soya undan qalamuvchi soyaga nisbatan to`qroqdir. Mevalardagi yorug’lik eng yorug’ joyiga qaratganda to`qroq bo`lishi mumkin. Tasvirda va naturadagi narsalarni bir-biri bilan doimiy taqqoslash orqali ular orasidagi farqlarni namoyishiga erishish zarur. eng to`q narsalar yoki uning soyasi-bu qora baxmalda yoki ko`mir qalamda esda tutish kerak. Qora buyumlar va ularning soyalarini ancha yumshoqroq, lekin shunda xam to`q qora tusda ishlash kerak emas. Xattoki qora baxmalni tasvirlashda qalam xam yoki qora bo`yoqni bor kuchidan foydalanish 42

noto`g’ri, aks xolda qog’ozda yoki matoda qora teshik paydo bo`ladi. Shuning naturadagi juda oq narsalarni toza oq bo`yoqlar bilan tasvirlashning iloji yo`q, chunki u oq bo`yoqqa nisbatan ancha to`qroq bo`ladi. Ishning birinchi bosqichida asosiy munosabatlarni aniqlash kerak. Naturadagi asosiy obektlarni yorug’ soya munosabatlari: fonning och-to`qligi narsalarning sirtidagi och-to`qligi va ular o`zaro bir-biriga nisbatan aniqlanadi. Avvalo qo`yilmadagi narsalar umumiy tusi bir sidra qoplanadi. Agar umumiy aniqligi keyingi aloxida narsalarning xajmli shakllarida xar yorug’ soya xam, tasvir aniqligi va xaqqoniyligini materiallik va kengligini ko`rsata olmaymiz. Ishni soyadan yorug’likka qarab yurish kerak, buning ustida soya joylarga imkon boricha bo`yoq kattaligini yupqa va nozik berish, yorug’likni esa ularga nisbatan quyuq bo`yoqda ancha to`qroq qatlamli va aniq surtmalar bilan qoplash zarur. G rizoid texnikasida soya refleks lar ni birdaniga kerakli tusda mos bo`yoqlar bilan qoplash. Bo`yoq surtmalarini shakl yo`nalishi bo`yicha xarakatlantirish kerak. Masalan, tsilindrsimon shaklga ega bo`lgan narsala turli tasodifiy yo`nalishdan surinmalar berilsa, ushbu shaklning aylanaligini ko`rsatish mumkindir. Naturadan tasvirlanayotib narsalarning munosabatlarini nafaqat tus kuchi bo`yicha balki uning aniqligi xam narsalar sitrlarini kontrastli chegaralarini xam kuzatishimiz kerak. Xar bir narsaning ko`rinib turgan tashqi ko`rinishi o`zining ko`lamida turlicha: qandaydir narsaning yoritilgan chap tomoni yorug’lik ishi bo`yicha fonga nisbatan yaqinroq bo`lishi mumkin. SHu narsaning o`n tomonidagi chegarasi tus jixatdan fon bilan deyarli qo`shib uning yuqori qirrasi fonda yaqqol ajralib turadi. Asosiy narsalar va ularning sirtlari orasidagi tus munosabatlarni to`g’ri ko`rsatishdan tashqari xar bir narsaning xajmli shaklini soya-yorug’ bilan xam puxta ishlash kerak. Jipsli narsalarning sharsimon va tsilindrsimon shakllari yuzani xar bir millimetri asta-sekin to`qlashtiriladi, buning ustiga shaxsiy soyaning eng to`q joyi soya tomonidag narsa chegarasida emas, 43

aksincha bir oz ichkari tomonida bo`ladi. Tashqi ko`rinishining o`ng tomonidagi soyasi refleks tufayli yoritiladi. Tekisliklar bilan chegaralangan narsalarning yorug’ soyalarini bir-bosqichdan ikkinchi bosqichga o`tish izchilligining xususiyati shundan iboratki, xar bir tekislikka boshqa tekislik tusidan farqlanib o`zining ma`lum tusiga ega bo`ladi. Bunday narsalarning xajmi xamma tomonlari tekislik bilan chegaralangan kenglikdir. YOrug’likka qaratilgan tekisliklardagi yoyilib qalamayotgan tekisliklarga nisbatan yorug’lik ravshan yoritilgan bo`ladi. SHakllarni turlicha tusli tekisliklar bilan yasashning bunday tartibi katta qismlarga xam kichik shakllarga xam tegishlidir. Tusli tasvirlash mobaynida tasvirlovchidan narsalarning uzoqligini xisobga olish zarur bo`ladi. Agarda biror qatorga bir xil naralarni turli masofada joylashtirsak, yaqindagi narsalarning mayda bo`laklari va materiallik fakturasi ancha aniqroq ko`rinadi. Uzoqlashgan sari bu aniqligi yo`qolib xiralashib boradi. Uzoqdagi obektlar siluetli va tekis bo`lib ko`rinadi. Old ko`rinishdagi buyumlarning soya – yorug’ qismlari olisdagidan ravshan va aniqroq ko`rinadi. Narsalarning xajmi shakliga puxta ishlov berilgandan so`ng ularni umumlashtirishga o`tish zarur. Xar bir narsani tasvirlash jarayonida aloxida mayda bo`laklarni ularni yorug’ soyasini maromiga etkazib ishlash lozim. Narsalar guruxini yaxlit bir butun tasvirlash uchun xammasini bir vaqtda kuzatib, xar birining yorug’ va soya joylarini barchasiga nisbatan taqqoslash kerak. Narsalar guruxni yaxlitligini saqlash xaqqoniy tasvirlashning asosiy shartidir. Akvarel bo`yog’ida dastlabki mashqlarni bajarish uchun 3-5 tadan narsadan iborat, qalam va tus munosabatlari bir – biridan farq qiladigan shakl bo`yicha uncha murakkab bo`lmagan buyumalar bo`lishi kerak. Sodda qo`yilmalarni astoydil ishlab, ijobiy natijalarga erishmasdan turib murakkab natura qo`yilmalarini bajarishga o`tish noto`g’ri. Akvarel bo`yog’ida mashqlarni muntazam ravishda bajarish va ularni asta sekin murakkablashtirib borish maqsadga muvofiqdir. 44

Uzoq vaqtga mo`ljallangan xar qanday vazifa oldidan dastlabki qisqa muddatli etyudlarni bajarish muximdir. Shu tariqa bajarilgan qalam lavxalar tasvirlanayotgan naturani katta xajmga ega bo`lgan matoda yoki qog’ozdagi kompozitsiyasini to`g’ri topishga ko`maklashadi. Ishlash jarayonida naturadagi dastlabki taassurotlarni aniq etkazishda va uning qalam munosabatlariga xos xususiyatlarini aniq ko`rsatishda bo`ladi. Natyurmortni akvarel bo`yoqlari bilan qalamda ishlash jarayonini amaliy namoyish etish uchun bir oz murakkab bo`lgan meva – sabzavodlar va maishiy narsalardan tuzilgan natura qo`yilmasini olamiz. Qo`yilmadagi sopol idish yaltiroq yuzaga ega shuningdek ravshan ifodalangan shulasi mavjud xamma narsalar stol ustiga joylashtirilgan orqada yorqin kul qalamdagi devor foni va sidirg’a matolar. Mevalarda aniq beligilangan shaxsiy qalamuvchi va yarimsoyalar aniq ko`rinib turibdi. Sopol idishda iliq va sovuq reflekslar mavjud. Bunday tuzilgan natyurmortning qalam tasviri qiyinchilik tug’dirmaydi. Ammo qalamlarda tasvirlash bir oz murakkabroqdur, chunki mevalarning aniq qalamini tasvirlash uchun qalam munosabatlariga qat`iy amal qilish zarur. Bu yoqni dastlabki qatlamini qo`yishdan boshlab qalam munosabatlaridagi mutanosibligini saqlab borish kerak. Akvarel’ bo`yoqlari qurigach biroz oqaradi. Shuning uchun xam ularni qalam jixatdan xam to`qroq olish mumkin. Akvarel’ bo`yoqlari bilan tasvirlash jarayonida narsa va buyumdagi yorug’ bo`lib turgan qismlarini bo`yamaslikka xarakat qilish kerak. Malaka ortib borgan sari kerak bo`lgan tuslarni tezda xosil qilish mumkin, qog’oz yuziga qanchalik ortiqcha bo`yoq qatlami surtilsa, narsalarning qalami xira bo`ladi. Modomiki qalamlarni birdaniga olib kerakli joyga surtilsa, uning yonidagi tuslarini xam topish engil ko`chadi. Birdaniga tanlab qo`yilgan qalamlar naturadan bevosita birinchi taassurotlarni anchagina to`g’ri etkazadi. Tasvirlovchi xamma narsaning xajmdor shaklini soya yorug’ining o`zgarishi bilan bog’liq bo`lgan uning qalam o`zgarishlarini xam e`tibor bilan kuzatib 45

borishi kerak. Jigar qalam idish yarim soyada va yorug’likda xilma – xil qalam turiga ega. Fondan qalamayotgan reflekslar jigar qalam emas, balki siyoxqalamdir. Undan tashqari mevalar soyasida reflekslar mavjud, ular o`zaro och – to`qligi, qalam – baqalamligi va to`yinganligini taqqoslagan xolda qalam bilan bo`yash kerak. Demak narsalarni yakka kuzatmasdan aksincha, to`plamni yaxlit ko`rishga xarakat qilish lozim. Y o nma – yon turgan ikkita narsaning qalam farqlarini taqqoslash qiyin emas. Agarda oldimizda o`nta narsadan tashkil topgan natyurmort bo`lsa, xar bir narsaning qalamini yaqqol xolda shuningdek xammasi bilan birgalikda yaxlit taqqoslash zarur ya`ni xuddi orkestrda bo`lgani kabi. Qalamtasvirda xam xuddi shunday faqat yaxlit idrok etish natijasida narsalar guruxining qalam munosabatlarini to`g’ri aniqlashga imkon beradi. Xar bir narsaning xajmdor shakliga ishlov berishda undagi mavjud iliq va sovuq qalam turlarini diqqat e`tibor bilan kuzatish lozim. SHu bilan birga eng muxim umumiy tus va qalamlar chashmasini nazardan chiqarmaslik kerak. Narsalarning shulalarini tasvirlash mobaynida ularning jozibali qalamlarini unutib faqatgina yorqinligiga erishish bilan chegaralanishi kerak emas. Xar bir narsaning och – to`qligi va qalamdorligi fon bilan atrofdagi narsalar qalami va och – to`qligiga bog’liq bo`lsa, unda narsa qalamini (va och - to`qligi) atrofdagilari bo`ylamaguncha to`g’ri ifodalash mumkin emas. Agarda bitta narsaning qalami o`zgarilsa, bu bilan birga ularning yonidagilar bo`laklarni xam o`zgartirish kerak. Soyalar to`qlashtarilsa, yorug’ va yanada yorqinlashadi. Ammo fonni qoraytirsak, unda narsalardagi yorug’ aniq ajralib, soyalarning kontrastligi yo`qoladi. Narsalarning old va orqa ko`rinishlari orasidagi kenglikni ko`rsatishga xam e`tiborni qaratish lozim. Natyurmortdagi narsalar bir – biridan turli masofada joylashadi, yaqindagi narsalar yorqinroq ko`rinadi. Agarda uzoqda turgan narsalarning qalamlarini engilroq va xiraroq olinmasa, oldingi qatorga chiqib ketadi. Natyurmortni tasvirlash vaqtida xavoiy perspektivaning qalamini tasvirini xar doim xam naturada engil sezish 46

qiyin. SHunga qaramay buni xar bir doim yodda tutib qalam bilan tasvirlashda bitta narsani yaqinroq joylashtirib, boshqasini esa, uzoqlashtirib tasvirlash kerak. Agarda bo`yoq mo`yqalam va suv bilan yaxshilab eritgan bo`lsa, qog’oz yuzasida yorqin tasvir xosil bo`ladi. Mabodo aksi bo`lsa, u xolda qog’oz satxida mo`yqalam izlari qoladi, ish esa sifatsiz chiqadi. Akvarel’da tinmay vazifalar bajarish, turli usul va uslublardan astoydil ishlash orqali ko`nikma va malaka ortib boradi. “YOrqin” yozish texnikasi narsaning materialliligini aniq ko`rsatishda va chuqur soya joylarini shaffof bo`lishga imkoniyat beradi. Agarda ish jarayonida ikkala uslubdan samarali foydalanilsa, barcha soya joylarini va reflekslarini faqat “yorqin” uslubda yorug’lik va yarim soyalarni esa “quruq” usulda ishlash yaxshi natija beradi. “YOrqin” uslubda ishlash “quruq” ishlashdan ustun bo`lishi kerak. Narsalarning yoritilgan joylari aniq tashqi ko`rinishga ega soya va uzoq ko`rinishdagi tus va qalam konstrastlari sustroq shakllari esa, yaqqol tashqi ko`rinishga ega emas. Soya va orqa ko`rinishdagi narsalarning tasviri umulashtirilgan xolda bo`lishi lozim. Aynan shu joyda kamligicha ishlash usulini qo`llash ma`qul. Ishlashdan oldin qog’ozni toza suv bilan yumshoq latta yoki katta mo`yqalam yordamida bir sidra qo`llaniladi. Ikki, uch daqiqadan so`ng qog’oz yuzida yoyilib, bir – biri bilan qo`shilib mayin va nozik o`tishlar xosil qiladi. Agarda biror bir joyni ajratish lozim bo`lsa, qog’ozni quritib, kerakli bo`yoq surtmasa beriladi, yoki (bo`yoq) yoki “quruq” mo`yqalamda aniq qalamli chegarani talab etilgan joylarni to`qlashtiriladi. Namliga ishlash usuli tasvirni nixoyatda nozik va jozibali ko`rsatishga imkon tug’diradi. Akvarel’ bo`yoqlari bilan ishlash jarayonida soya yorug’dagi nozik o`tishlarni silliqlab borish kerak emas. Quruq qog’ozdagi kuchni namlangan bo`yoq dog’i qurigandan so`ng juda xam yaqqol kontur paydo qiladi. SHuning uchun bunday dog’larni chekka qirralarini qurimasdan yumshatish lozim. Tasvirlanayotgan etyud 47

muvaffaqiyatsiz chiqsa, t’uslari xira bo`lsa, isho` jarayonini to`xtatib katta mo`yqalam, paralon yoki momiq paxta yordamida ishni yuvib tashlash kerak. So`ngra ishni akvarel’ bo`yog’ida ishlash maqsadga muvofiqdir. Juda namlangan qog’oz odatda bo`rtadi, ammo qurigan paytda yana tortilib uning yuzida ishni davom ettirish mumkin. 48

Xulosa. Men bu mavzuni yoritishda ko`plab adabiyotlar, reproduktsiyalar, chizgichlar bilan tanishib chiqdim. Moy bo`yoqda natryumort ishlash usullari xususida fikr yuritar ekanman, bugungi kunda ushbu mavzuning nechog’lik ahamiyati borligi va umumiy chizgilarning hayotimizdagi o`rni haqida ham batafsil so`z yuritishga harakat qildim. Natryumort janri atrofimizdagi mavjud olamdagi narsalarni o`rganish vositalaridan biri hisoblanadi. U uzoq taraqqiyot yo`lini bosib qtgan qalam tasvirdagi natryumort janriga xozirgi kunda yuzlab yillar bo`lganligini e`tirof etish darkordir. C h izgilar insonning amaliy faoliyati-uy-ro`zg’or buyumlarida o`z aksini topgan. Inson shu tariqa o`ziga ya`ni hayotiga kerakli bo`lgan uy- ro`zg’or buyumlarini tasvirlashga muvaffaq bo`lgan. Inson ularni tuzilishini, shaklini, qalamini, asosiy qalam munosabatlarini idrok eitsh va tasvirlashga harkat qilgan. Qadimgi sharq mamlakatlarida, shu jumladan O`rta Osiyo X-XIV asrlarda A.Navoiy bobomizdek shoirlar, yozuvchilar, davlat arboblari kabi mutafakkirlar etishib chiqqan va madaniyatimiz rivojiga xissa qo`shishgan. O`rta Osiyo miniatyura san`atini gullab rivojlanishi XV asrda boshlanadi. XV asrni ikkinchi yarmida Xirotda Xusayn Bayqaro saltanatida ulug’ o`zbek shoiri Alisher Navoiy rahnamoligida taraqqiy etgan madaniyat o`chog’iga aylanadi. Xirot adabiyot va san`at namoyondalari ichida Kamoliddin Behzod rassom sifatida yorqin yulduz bo`lib yarqiradi. Ulug’ miniatyurachi musavvir o`z zamondoshlari: Sulton Xusayn Bayqaro, SHayboniyxon shoirlar Jomiy kabilarni ajoyib portretlarini chizib, bizlarga meros qilib qoldirgan. Uning asarlari ichida natryumort janriga xos bo`lgan chizgilar ham mavjud. Har qanday san`at turi insonga o`z ta`sirini o`tkazib, unda dunyoqarashni shakllantiradi. Tasviriy san`at insonda, xayotda ko`rsatgan 49

jasoratini, fikr va ichki xissiyotlarini aks ettiradi. O`zbek tasviriy san`atini dastlabki rivojlanish bosiqchlarida rassomlar haqiqatni yarim manzara shaklida tasvirlashdi. XXI asrga sobitqadamlik bilan kirib kelgan O`zbekiston Respublikasining kelajagi-ilm fan, ta`lim-tarbiya taraqqiyoti bilan bevosta bog’liqdir. 1997 yilda qabul qilingan “Ta`lim to`g’risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” asosida jamiyatimizda ta`limni tubdan islox qilish tadbirlari amalga oshirilmoqda. endilikda har qaysi millat, birinchi navbatda o`zining yuksak madaniyat va ma`naviyati bilan kuchlidir. “Kuch-bilim va tafakurdadir” -deydi Prezidentimiz I.A.Karimov Jamiyatga etuk va barkamol yosh avlodlarni tayyorlab berish va tarbiyalab berish biz bo`lg’usi pedagoglarning zimmasidagi vazifadir. Xozirgi davr talabiga javob bera oladigan o`qituvchi barcha mutaxassislik fanlarni mukammal egallagan bo`lishdari kerak. Davlat satandarti asosida tuzilgan fan dasturi va namunaviy dasturlarga binoan ish rejalarini mavzularini o`rganib chiqib xar bir darsga tayyorgarlik ko`riladi. O`quvchilarni tarbiyalash va o`qitishda maqsad bitta, ularni inson fazilatlariga xos bo`lgan barcha xislatlarni rivojlantirish va kelajak davomchisi etuk mutaxassislar qilib tayyorlash. 50

Foydalanilgan adabiyotlar. 1. Karimov I.A. «Ozod va obod Vatan, erkin va farovon xayot pirovard maksadimiz» asarlar tuplami-Toshkent.:Uzbekiston 2. Karimov I.A. «YUksak ma`naviyat-engilmas kuch» Toshkent.: «Ma`naviyat» 2008 yil 3. Karimov I.A. «YAngicha fikralsh va ishlash davr talabi» asarlar tuplami-Toshkent.:Uzbekiston 1997 yil. 4. Karimov I.A. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», «Barkamol avlod- Uzbekiston tarakkiyotining poydevori» Toshkent.: SHark 1997 yil. 5. Abdullaev N. U. “San’at tarixi”- Toshkent, O`qituvchi, 1986 y. 6. Azimova B.V. Natryumort tuzish va tasvirlash metodikasi. Toshkent O`qituvchi, 1984 y 7. Egamov X.Bo`yoqlar bilan ishlash Toshkent. O`qituvchi.1981 y. 8. SHoropov E.V.Osnov’ qompozitsii. 1976 g. 9. Smirnov G.B. Izobrazitel’noe isqusstvo. M. Prosveshenie. 1977 g. 10. e gamberdiev A. “Jairovaya jivopis’ Uzbekistana” Izd. G’ofur G’ulam. 1989 y. 11. Boymatov B. Qalamtasvir o`qitishning ilmiy asoslari. Metodik tavsiyalar. Toshkent , 1995 y. 12. Quzin V.S. Nabroski i zarisovki.M. 1970 y 13. Barsh L.O. Nabroski izarisovki Moskva 1970 y 1 4 . O`zbekiston umumtalim maktablarida o`quvchilarni sanat vositasida estetik ruxda tarbiyalash. Maqollar to`plami. Masul muxarrir R. Xasanov.- Toshkent. O`z PFIFI 1983. 1 5 . YAngi O`zbekiston san’ati San’at 1999. 16. Xasanov R, egamov X 1-sinfda tasviriy san’at darslari o`qituvchilar uchun 6o`llanma. Toshkent. O`qituvchi 1986. 51

O'xshashlar

Rangtasvirda rang

Rang. Qorishmalar

Rangtasvir - rang san'ati

“Rаngtаsvirdа kоmpоzitsiya”

Mashhur rassomlarning rangtasvir texnologiyasi