Одам боши этюдини ишлаш - San'at - Referatlar

Одам боши этюдини ишлаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

449.5 KB

Ko'chirib olish

Одам боши этюдини ишлаш Режа: 1. Одам боши этюдини ишлаш 2. Одам қомати ҳайкалини ўзига қараб ишлаш

Ҳайкалтарошлик бўйича ўқув машғулотлари дастурида одам боши этюдини бажариш кўзда тутилган. Бунга қадар 1-ва 2-курс талабалари бошнинг гипс намуналарини, пластик анатомия курси бўйича эса-бошнинг калла суяги ва мускулларини ясаганлар. Гипсли намуналарида нусха яратишда талабалар бошнинг тайёр, ҳаракатсиз шаклларини кўриб ишлаганлар. Классик ҳайкаллар жуда кўп ижодий материалларга бой булиб, бу намуналардан нусха олишда талабалар нафақат амалий кўникмалар ўзлаштирадилар, балки инсон бошини фазовий ҳажмини тасвирлаш қонуниятлари билан ҳам танишиб борадилар. Аммо нусха олиш кўпроқ даражада механик хусусиятда бўлади. Ишга қизиқиб берилганда талабалар педагог раҳбарлигида деярли бир хил натижаларга эришадилар. Одам тирик бошининг нусхасини натурага караб, яратиш- ўқув жараёнининг анча қийин босқичидир. Тирик моделдан этюд ясаш тўлалигича ижодий жараён ҳисобланади. Кўп жиҳатдан бунда талабанинг индивидуаллиги, конструкция ва ҳайкалтарошлик тилининг ўзига хослигини англаб етиши билан аниқланади. Тирик модель устида ишлаш ижодий жараён эканлигини бир моделдан бир неча ҳайкалтарош-мутаҳассисларнинг бажарган асарлари яққол кўрсатиб беради, улар бир – биридан умуман фарқ қилади. Ҳар бир этюдда рассомнинг ўз индивидуаллиги, шаклни кўриш ва тушуниши, конструкцияни қай даражада тузиши кўриниб туради. Ўхшашликлари масаласини ҳар бири ўзича ҳал қилади: бир рассом ўхшашликни ташқи кўринишини берилиб кўрсатишга ҳаракат қилса, бошқалари унинг психологик ҳолатини чуқурроқ акс эттирадилар, учинчилари эса модельнинг конструктив характеристикаларига эътиборни қаратадилар. Бир ижодкор кенг, умумий тасвирлашга ҳаракат қилса, бошқаси бадиий мазмунга эришиш учун шаклни баатафсил ишлаб чиқиш ва нозиклик нафисликка эришишга ҳаракат қилади. Аммо уларнинг ҳаммаси ҳам яхши

натижаларга эришадилар. Ҳар бир ижодкор ўзининг услуби ва англаши билан ажралиб туради. Биринчи бор бош этюдини ясашга киришган талаба кўплаб қийинчиликларрга дуч келади. Тирик модель ҳаракаттланишидан ташқари эмоциональ ва психологик қийинчиликлар ҳам туғдиради. Инсон феъли, юз ифодаси, тирик шаклнинг таъсири шунчалик кучлики, талаба уларга берилиб кетиб ўхшатишга ҳаракат қилади, шу билан бирга бошнинг тузилиши,анатомияси нисбатлари ҳақида эсидан чиқариб қўяди. Бош этюди ҳайкалини яратиш гипс намунасидан бажарилса ҳам, тирик одам бошига қараб ясалса ҳам иш тартиби бир хил қолади. Бадиий-графика факультети талабаларига юкланадиган вазифа ва дастур талабларига биноан тирик одам бош хайкали этюдини яратиш жараёнининг баъзи бир томонларини кўриб чиқамиз. Иш асос ясашдан бошланади. Этюднинг катталиги ва композициясига қараб асослар турлича бўлади. 34, 35-расмда бошни бўйин билаан ва елка кенглиги билан ясаш учун каркаслар кўрсатилган. Каркас баландликдаги металл таёқча бўлиб, унинг учига симларда лойни ушлаб қолиш учун ёғоч булакчалари «+» шаклда маҳкамланган. Бюстларни ясашда елка кенглиги учун қўшимча таёқ маҳкамланади. Баъзан каркас ёғочдан ҳам булиши мумкин.. Худди рангтасвир, каламтасвир машғулотлари каби 16-18 кишидан иборат талабалар гуруҳига иккита модель, таклиф этилади. Намуна сифатида ёши каттароқ, юзи аниқ ифодали ва калла суяги тузилиши яққол кўринган бўлсин. Ҳар бир талаба намунани яққол кўра олиши учун керакли масофада тўғри жойлашиб олишлари керак.

Ўқ ув дастурига ажратилган вакт давомида талабалар иккитадан этюд ясаши керак : асосий этюд 12 соат давомида ва бош қ а моделдан қ ис қ а ва қ тлисини 4 соатда бажарадилар . Турли моделлардан этюд яратиш алоҳида одамлар тузилиш шакллари ва характерини чуқурроқ ўрганиб олишга ёрдам беради . Вазифани осонлаштириш учун ҳайкални ҳақиқий катталикда , тў ғ ри қараган вазиятда ясаш тавсия этилади . Ишни бошлашдан аввал ҳамма нарсани тайёрлаб олиш , иш шароитини яратиш керак . Кўпинча талабалар каркасга лойни тартибсиз , тў ғ ри келганча ёпиштириб ташлайдиларки , шундан сўнг каркасни ҳам , моделни ҳам ил ғ аб бўлмайди . Бу нотў ғ ри , лойни қўлга олишдан олдин натуранинг характери ҳақида аниқ тасаввурга 1-расм. 2-расм.

эга бўлиш , уни диққат билан ўрганиб чиқиш , турлича ёру ғ ликда ҳар томондан кузатиш керак. Бошнинг турини аниқлаб олиш зарур. Олд томондан қараганда бошнинг тўртта асосий шакли бўлади 36-расм. Тўғри тўртбурчак шаклида, чакка, юқори ва пастки жағлар чекка нуқталари айтайлик бир вертикал, тўғри чизиқда жойлашган. 1. Қийшиқ тўртбурчак шаклида. 2. Учи пастга йўналган конуссимон. 3. Учи юқорига йўналган конуссимон. Шундан сўнг юзнинг бурчаги аниқланади. Уни икки кесишувчи текислик билан олинади: бири қоши устидан дўнглик ва буруннинг жағ билан бирлашган нуқтааларидан тўғри чизиқ ўтқазиб, иккинчиси эса- буруннинг пастки нуқтаси ва қулоқ учидан ўтқазилади. Шунингдек унинг бурчаги бош мия ва юз қисмлари ўзаро жойлашишлари билан аниқланади. Юз қисми ичкарига кирган, ташқарига туртиб чиққан бўлиши мумкин. Юзнинг бурчаги тўғри, ўткир ва ўтмас бўлиши мумкин 37- расм. Намунани бошқа томондан ҳам ўрганиб чиқиш керак. Айнан ана шу индивидга хосликларни кўриб олиш, бошнинг алоҳида қисмлари ички нисбатларини аниқлаб олиш керак. (ёши, соч тузилиши ва бошқ.) 3-расм

Моделни ўрганиш учун бир машғулот ўтиб кетиши мумкин. Бу вақтни бекорга кетган деб ҳисоблаш керак эмас: фақатгина жиддий ўйлаб ва англаб етиб бошланган ишгина яхши натижа беради. 4-расм. Юз бурчаклари (а-т´²ри, б-´ткир, в- т´мто³).

Моделни ўрганиш учун бир машғулот ўтиб кетиши мумкин. Бу вақтни бекорга кетган деб ҳисоблаш керак эмас: фақатгина жиддий ўйлаб ва англаб етиб бошланган ишгина яхши натижа беради. Бошни бўйин билан ясашда иш плинтдан бошланади. У ҳар қандай ҳайкал учун асос, унинг таги ҳисобланади. Бошни ҳақиқий катталигида ясаш учун плинтни 15х15 см ва 2-3 см қалинликда олиш мумкин. Каркаснинг устуни атрофига бўйин қалинлигида лой ёпиштириб чиқилади. Бунда устун ўртада туриши керак ва кейинги ишларни бажараётганда ташқарига чиқиб қолмаслиги керак. Лой қатлами устун ички қисмини камида икки сантиметр қоплаб туриши лозим. Бўйиннинг лойли асосида тухумсимон шаклда бош ясалиб, унинг юзи ва орқа томонлари шакллантирилади. Юз томони плинтнинг олд томон текислигига тўғри олинади. Бу босқич бошнинг умумий ҳажмини яратиш босқичидир. Тажрибали ҳайкалтарошлар ҳақиқий катталикдаги портрет устида ишлаганларида ҳаво ва фазони ҳам ҳисобга олиб уни бир оз каттароқ ясайдилар, яъни асл катталигидан 1,25 миқдорда. Шунда уни 3-4 метр масофадан кузатганда ҳайкал асл катталигида ясалгандек таассурот уйғотади. Бошни ясаш бошланганда бўйин узунлиги юз узунлиги билан бир хилда бўлади, яъни даҳандан бурун бошланиш юқори нуқтасигача масофа олиниб бу бутун бошнинг баландлиги ярмини ташкил этади. Ишнинг кейинги босқичи- бошнинг тахминий геометрик шаклини яратишдир, яъни асосий кўринишлари ва нисбатларини. Шунингдек модель хусусиятларини кўрсатувчи бошнинг тахминий шакли 4да ясалади. Бу босқични шаклнинг кўринишини ҳосил қилиш деб аташ мумкин. Вазифани талаба қанчалик яхши бажара олса, ишнинг ҳаққоний чиқишига асос солинган бўлади. Шаклни ҳосил қилишда талабадан бошнинг тузилишини ҳисобга олишганини тақазо этади. Бу босқичнинг қийин томони шундан иборатки, илгари ўрганилган юзнинг ўн тўрт кўриниши билан бошни кесиб кўрсатилиши бўлимлари билимларига таяниб талабанинг иш юритишидир. Турли моделларда фақатгина кўринишлар шаклларигина ўзгаради, лекин

уларнинг чегаралари ва сони ўзгармайди. Кўринишлар «ҳаққоний» бўлиши керак, яъни маълум нисбатларда ва ўзаро боғлиқликда. Масалан, пешона ўртаси кўринишини олиб қараймиз. Пешона дўнглиги кенг жойлашган одамда у кенг бўлади. Чуқур кириб борувчи кўз кўринишлари кўзнинг чуқур жойлашганини билдиради,керакли кўринишлардан бўлган бурун баландлиги ва кенглигини, ёноқ суяклари чуқурлиги аниқлаб олинади. Ишларни илгари аниқлаб олинган бош қисмларининг конструктив боғлиқликлари асосида, тури хусусиятларига, юз бурчаги қулоқлар жойлашишига қараб олиб борилади. Жағ айланаси хусусиятини эътиборга олиб иш давом эттирилади. Соч тузилиши ҳам схематик ясалади. Фазовий-ҳажмли кўринишини яратаётиб бошнинг алоҳида қисмлари, нисбатларини ҳам эсда тутиш керак. Ҳайкалтарошликда ҳажм ва оғирлик, нисбатлар асосий тушунчалардир, улар бир-бирини тўлдириб боради ва ҳайкалтарошга пластик тузилиши ва бошнинг архитектоникасига чуқурроқ кириб боришга ёрдам беради. Модельнинг ўзига хослик хусусиятларини сақлаб қолишга энг аввал ушбу намунага ҳос бўлган бошнинг тўғри олинган нисбатлари ва нисбатлари билан эришилади. Тўғри ишланган кўринишлар ва ҳажмларнинг ўзидаёқ ўхшашлик белгилари билан моделнинг пластик характеристикалари пайдо бўлади. Бизга маълумки, узоқ масофадан юзини яхши ажратиб кўра олмай туриб ҳам умумий кўринишддан бизга маълум одамни таниб оламиз. Ҳайкал ишлашда ҳам тўғри топилган бўлаклар асосида моделнинг инсон бошини ясаш ишлари тартиби лойни натижа, мақсадсиз бир еридан иккинчи жойга ёпиштиравериш, унинг тузилишини ҳадеб ўзгартиравермай талабадан фикрлаб ишлашни талаб этади. Бу эса кейинги мураккароқ ишларни бажаришда ёрдам беради, вақтни тежайди. Бошнинг геометрик кўринишини кўриб бўлгач кейинги босқичга: пластик анатомияга асосланган ҳолда бош суягини аниқлашга ўтиш мумкин. Инсон бошинини умумий шаклини кузатиб биз унда суяк тузилиши ва юпқа қопламини кўрамиз. Юзнинг юмшоқ қопламида ёши ўтиши билан турли ўзгаришлар бўлади, бошнинг калла қисми эса, ўз кўринишини бир оз

ўзгартирса ҳам бош шаклини ташкил этувчи асос, қаттиқ конструкциялигича қолади. Бошнинг суяк асоси мускуллар ва тери-ёғ қоплами қалинлигига қараб турли қисмларида ҳар-ҳил даражада кўриниб, сезилиб туради. 38-расмда бошнинг юз қисми суякларининг чиқиб турган дўнг жойлар схемаси кўрсатилган. Бош суягининг ҳамма қисмлари асосан жуфт ва уларни иложи борича бир вақтда ясаш керак. Шунингдек уларни бошнинг ўрта чизиғи, симметрик ўқини сақлаш керак. Кесиб ишлаш усули билан бошнинг асосий кўриниши шаклини кўриб олиб , кейин калла суяги тузилиши ва характерини аниқлаб бўлиб бошнинг юмшоқ қопламларини ясашга ўтиш мумкин. Шу ерда айтиб ўтиш керакки бош намунасининг суяк асоси тери қопламларини ҳисобга олиб моделлаштириш амалга оширилиб бўлинган. Кейинги ишларнинг қийинчилиги шундан иборатки, юзнинг мимика ва бошқа ифода этиш мускуллари жуда ҳам кўп ҳаракатчанлиги сабабли 5-расм. Бош суягидаги б´ртиб турган ну³талар.

инсоннинг психологик ҳолатига қараб бошнинг юмшоқ қоплами ҳар дақиқа сайин ўзгариб туради. Кўпгина юзларнинг симметрияси бузилади, лекин симметрия ҳам унчалик кўп бўлмайди ва бошни қуриш унга кўпам боғлиқ бўлмайди. Бошнинг ҳажмини жуфт бўлган дўнглик ва ичкарига чўккан юзаликлар ташкил этиб уларни ҳайкалда кўрсатиб бериш мухимдир. Ўқув этюдининг ижодийдан фарқли томони шундаки, бунда намунанинг психологик хусусиятларини очиб бериш мақсад қилиб олинмайди. Бу етук мутахассиснинг вазифаси. Талабалардан бошнинг умумий кўриниши, ортиқча майда деталларсиз кўринишда ясаш талаб этилади. Аммо бу вазифани соддалаштириш деганини англатмайди. Умумлаштириш катта конструктив шакллларни, уларни бир-бирига боғлаб ишлашни кўзда тутади. Бунда унинг бўлакларини кўрсатишга ҳаракат қилиш шарт эмас. Инсон боши индивидуал фарқ қилишига қарамай умумий анатомик тузилишга эга. Бошнинг анатомиясини талабалар 2-курсда батафсил ўрганганлар. Бу анатомик билимларини талабалар энди бош этюдини қуришда қўллашлари керак. Ишни бир вақтда икки йўналишда олиб боришга тўғри келади:бир томондан бошнинг бутун тузилишини яхлитлиги фазовий ҳажмини ва унинг пластик тузилишини аниқлаб бориш, иккинчи томондан- анатомик билимлар асосида моделнинг ичига чуқур кириб, шаклни пластик ва функционал мазмун билан тўлдириш, мускуллар ва тери ёғ қопламини аниқлаб бориш. Бу икки вазифа бир-бирига боғланади ва намунадан тўғри иш олиб бориш ҳамда англаб етишга бу катта ёрдам беради. Бош суягини қай бир даражада қоплаб турган ва уни шаклини такрорловчи тери-мимика мускуллари билан бир қаторда жағ ва чакка мускулларини алохида айтиб ўтиш зарур. Улар юзнинг пластикасига катта таъсир кўрсатади. Шунингдек юзнинг индивидуаллиги кўз, бурун, лаблар, бўйин шакллари билан ҳам белгиланади, улар бошнинг бадиий-анатомик элементларига тааллуқлидир.

Бош этюди намунасини қуришда унинг бўлакларини алоҳида эмас яхлит қисмлар сифатида тасвирлашга тўғри келади. Бу элементлар ҳамма одамларда ҳам бир хил анатомик тузилишда бўлса ҳам, аммо уларнинг шакли ҳар хил бўлади, шунинг учун уларни ҳайкалда батафсил кўрсатишга тўғри келади. Улар қуйидагилардан иборат: Бурун юзнинг энг ифодали қисмидир. Унинг шакли ҳамма одамда турлича. У учбурчак пирамидадан ташкил топиб, унинг пастки қисмини бурун қанотлари ва катаклари ташкил этади, юқори қисми эса бурун-пешона чуқурлиги билан тўғри келади. Бурун шакли суяк асоси юқори қисми, пастда эса-бир гурух бурун кемирчаклари билан белгиланади. Бурун шаклининг тўғридан ва ёнидан нисбатлари ва асосий кўринишларини аниқлаб олингандан кейин, юзнинг ўрта чизиғидан бошни пастдан кузатиб буруннинг пастки уч қисми шакли тасвирланади. Бу эса бурун қаноларини бурун катаклари шакли ва кўринишини тўғри аниқлаш имконини беради. Бу кўринишлар буруннинг хусусиятларини кўрсатиб бериши керак.(қирра бурун, пучуқ бурун ва шу кабилар) Биринчи босқичда буруннинг катакларини тўла кўрсатиш керак эмас. Кўпинча талабалар бошни умумий кўринишда бажарган бўлиб, бурунни эса охирга етказиб бўладилар. Бу эса методик жиҳатдан нотўғри. Бошни ён томонидан кузатилганда буруннинг юқори жағдан чиқиб туриши катталигига ва қанотларига ҳамда бу катталикларнинг бир бирига нисбатларига этиборни қаратиш керак. Ён томондан қараганда буруннинг хусусиялари ҳам яхши кўринади, (бурун, пешона чуқурлиги). Эркакларда у анча аниқроқ бўлади, аёлларда кўпинча текисроқ бўлади. Буруннинг учи ҳам турлича бўлади, шунинг учун айлана радиусини аниқлаш керак бўлади. Буруннинг тузилишини янада аниқлаб бориб, унинг шаклларини ифода этиш учун турли воситалар излаш керак: у аниқ, қирралари билан тасвирланади, тўқима бўғин қатламлари эса-анча текис ва юмшоқ. Бурунни

ясашда бошқа анатомик пластик кўринишларни, уларни моделлари ўзига хослигини ифода этиб бориш керак. Кўзни тасвирлашга ўтишда у талаба учун жуда хам қийин масала эканини айтиб ўтиш керак. Бошнинг биринчи ўқув этоюдини бажаришда фақатгина кўзнинг тузлиши шакли конструктив хусусиятларини кўрсатиб беришга интилиш керак. Кўзни тасвирлаб беришда яна бир қийинчилик шундан иборатки, улар жуфт шакл бўлиб биргаликда ҳаракатланиб туради. Шунинг учун фақатгина ҳажми ва анатомик масаллалардан ташқари талаба симметрия ва ҳажм масалаларини ҳам ечишга тўғри келади. Кўзнинг шар шакли бош суягининг кўзлар косасида жойлашади. Диққат билан қараганда кўз косаси суяклари ҳар бир одамда аниқ кўринади: ориқ одамда анча аниқроқ, тўла одамда кўз косаси суяклари пастки қисми айлана мускуллари анча бўртгандир. Илгари айтиб ўтилганидек, турли чуқурликлар шакли ва катталигини аниқлашга катта эътибор бериш керак. Кўз косасининг қирралари кўзни қуриш учун асос ҳисобланади. Ўзининг ярим шари билан кўз олмаси кўз косасидан озгина ташқарига чиқиб туради. Бу эса бошни қимирлатилмай туриб 180 0 ни кўришга имкон беради. Кўз устки томонида уни ҳимояловчи, мустаҳкам, кўз косасининг соябони бўлган, пешона суягининг қирраси чиқиб туради. Кўзнинг баланд пастга қимирлаши унга уланган, кўзнинг айлана мускуллари деб аталувчи мускуллар билан амалга оширилади. Кўз юқоридан ва пастдан кўз қовоқлари билан беркитилади, улар кўзнинг айлана мускулларининг анча қаттиқ қисми ҳисобланади. Юқори ва пастки қовоқлар кўз ёши чиқариш чуқурчаларидан бошланиб кўзнинг ташқи чеккасида бирлашадилар. Ташқи бурчаклари ҳар доим ички ёш чиқариш бурчакларидан баландда ва узоқда жойлашади. Кўзни қуришга бошлаганда энг аввал кўз косасида кўз олмасини жойлаштириш керак, унинг ҳақиқий катталиги тахминан 2 см. ни ташкил этади. Кўзнинг олмасини чиқиб

туришини тўғри кўрсатиш учун унга ёнидан ва пастдан қараш керак бўлади. Иккинчи кўзни ҳам худди шундай ўрганилади, чунки уларнинг бир хиллигини таъминлаш керак. Кўзнинг ёш чиқариш чуқурчалари ўртаситдан масофани аниқлаб олиб ва унинг бош суяги бошқа қисмларига нисбатан чуқурлигини белгилаб қовоқларини ясашга киришиш мумкин. Олдин юқоридагиси кейин эса пастдаги шакллантирилади. Юқори қовоқ ўртаси четидан кўра кенгроқ. Кўзнинг ташқи айланасида қовоқ пасткисидан узунроқ ва уни ёпиб туради. Кўз қорачиғи кўз олмасининг марказида жойлашади ва энг ташқарига чиқиб турган нуқтаси ҳисобланади. Бошнинг биринчи этюдида асосий эътиборни фақатгина ҳалкалтарошлик масалаларига қаратиб, бадиий услубдан фарқли равишда кўз қорачиғини ифодалашда кўзнинг шар кўринишидаги ҳажмли шакл билан яхлитлигини ҳал этамиз. Кўз қовоқлари ва кўз олмаси ҳаракатлари ёрдамида кўзнинг айлана мускуллари инсоннинг турли психологик ҳолатини ифода этиб беради. Юқори қовоқнинг ишлаши ва ҳаракатлари унинг пластикасига ҳам таъсир кўрсатади. Кўз очиқ ҳолатда турганида юқори қовоқлар тахланади ва пешона суяги тагига кириб кетади, бу эса рассомга юқори қовоқни пасткисига нисбатан анча баланд-пастликлари билан тасвирлашга асос бўлади. Агарда унинг чети киприклар билан қопланганлигини ҳисобга олсак, унда юқори қовоқнинг пластикасини кучайтириброқ берилиши зарурлигини тушунамиз. Бундай қовоқнинг кўз олмасига тушадиган сояси кўзни янада ёрқин ва жонли кўрсатади. Пастки қовоқллар қалинлигини тасвирлашга диққат билан қараш керак. У юқоридан ёритилганлиги учун ярим айлана бўлиб, яхши кўринади. Оғизнинг шакли юқори ва пастки жағлар, юқори ва пастки қатор тишлар билан белгиланади. Жағлар ҳам пастки ва юқори лаблар билан қопланади, унинг асосида оғиз мускуллари жойлашган. У оғизни ўраб туради ва

лабларга шакл беради. Лабларнинг шакли ва тузилиши бевосита тишлар шакли билан боғлиқ бўлади. Юқори тишлар билан пасткилари бирлашишига қараб юқори лаб кўпчилик одамларда узунроқ бўлади ва пасткисидан кўпроқ олдинга чиқиб туради. Терининг шиллиқ пардасига ўтиш жойи лабларнинг қизил ҳошиясини ташкил этади. Унинг баланд, кенг ва қалинлигига қараб лаблар ингичка, ўрта, тўла ва шишган бўлади. Уларнинг мускул асослари бўлмайди, катта эластиклиги билан ажралиб туради ва турли ҳолатларга келтирилади. Юқори лабларнинг пластикасини учта дўнгликлар белгилайи: марказий ва икки ён томонидаги дўнгликлар, улар оғиз четки бурчакларида ичкарига қайрилгандек бўлади. Юқори лаб тери юзасида дўнгликдан бурунга қараб кичик чуқурга боради, у лаб фильтри деб аталади. Юқори лаб ёйларида оғизнинг айлана мускуллари бурун қанотларидан оғиз бурчакларига тушувчи бурун-лаб бурмаларини ташкил этади. Улар юзнинг пластикасида катта роль ўйнайди ва портретлар ўхшашлигида жуда муҳимдир. Болалар ва ёшларда бурун-лаб бурмалари бўш ифода этилади, ёш ўтиши билан уларнинг аниқлиги ошиб боради. Пастки лаб ўртасидан кичик бир чуқурча билан ажратилган иккита дўнгликка эга. Юқори ва пастки лабларнинг дўнгликлари учрашиб, оғизнинг ёпилиш тўлқинсимон чизиғини ҳосил қилади. Оғиз пластикасини кўрсатиша оғиз бурчакларини аниқлаш ҳам жуда муҳимдир. Қулоқ қаттиқ тўқимали бўғинлардан ташкил топиб мураккаб элипсоид кўринишдаги чиғаноқни ташкил этади. Қулоқларнинг шакли жуда индивидуал бўлади ва кўп жиҳатдан юзнинг умумий хусусиятига таъсир қилади. Одатда қулоқнинг юқори чегаралари қошлар баландлигида, пастки учи эса бурун учи баландлигига тўғри келади: қулоқнинг қиялиги бурун қиялигига мос қилиб қурилади. Қулоқ чаноғини қуриш асоси бўлиб калла суягининг чакка қисмидан ташқи эшитиш туйнуги ҳисобланади. Қулоқ чаноғининг анатомик қурилиши жуда мураккаб. Қулоқнинг кичик ҳажмли тузилиши ўз ичига ўнта анатомик терминни олади.

Қулоқни ясаш катта диққат эътиборни талаб этади. Кўпчилик талабалар қулоқни бевосита каллага ёпиштириб қўядилар. Қулоқнинг тўғри тузилиши ва конструкциясини қуриш учун уни кўринишини нафақат ёнидан ва олдидан балки орқадан ҳам ўрганиб чиқиб чаноғининг ҳажмини, калладан ажратиб кўрсатиб бериш керак. Сочларни ясаш индивидуал хусусиятларини ҳисобга олиб умумий кўринишда бажарилади. Сочлар каллани қоплаб туради ва унинг характери ва туришига қараб бир шаклни ифода этади. Талаба сочларнинг асосий йўналишларини аниқлаб олиш зарур. Пешона устки суягида сочлар орқага йўналади, тепасида орқага ва бир оз пастга, чакка қисмида эса бир оз орқага ва кўпроқ пастга йўналади. Юзни сочлар билан қопланиб туриш чизиғи эркакларда аёллардагидан бир оз фарқ қилади.Экакларда сочлар пешона ўртасида учли бурчак хосил қилади, аёлларда эса бу чизиқ текисроқ бўлади. Қошларнинг шакли ҳам турлича бўлади. Уларни катта шаклда қуриш керак. Қош бошчасидан бошланиб кейин горизонталь йўналишни олади, сўнгра қош асосини ташкил этади ва учи билан тугайди. Қошларни қуришда ҳам сочлар ўсиши таассуротини етказиб бериш керак. Топшириққа бўйинни ҳам ясаш киради. У ҳамма вақт ҳам портрет композициясига киради ва бошда у ёки бу ҳаракатни ифода этади. Бўйиннинг суякли асоси бу умуртқа устунининг бўйин қисмидир. Унинг асоси орқа томондан учли ўсимта, еттинчи бўйин умуртқа поғонаси бўлиб кўриниб туради, олди томондан у кўкрак чуқурчасидан бошланади. Бўйиннинг анатомик тузилиши жуда мураккабир. Ҳайкалтарошлик нуқтаи назаридан у бир қатор мускуллар ва уларни ўраб турган пардалардан ташкил топган жуда мураккаб ҳажмни ташкил этади. Олд томонда хиқилдоқ дўнглиги аниқ кўриниб туради ва эркакларда бу дўнглик аёллар ва болалардан кўра каттароқ бўлади. Ён томонидан бўйин кўкрак-ўмров- сўргичсимон кўндаланг баланд паст мускулардан тузилганлиги кўриниб туради. Орқа томонида дўнглиги ва еттинчи бўйин суяги орасида пайлар

ўтиб, улар мускуллар билан қопланган бўлади. Бу пай орқа томон дўнглигидан курак суякларига ва акромиал ўсимтага қараб боради. Бўйин пластикасини олд томонидан кўкракдаги бўғин, мускуллар анча яққол кўрсатиб туради, (айниқса бош бир томонга қайрилганида). Бош этюдини ишлашда талабалар нисбат - ўлчовларни ҳам ҳисобга олишлари керак, масалан яноқ суяклари кенглиги ва хакозо. 6-7-8-расмлар

Талабалар амалий ишлари давомида бундай ўлчовлардан камроқ фойдаланишлари билан бирга кўзларни машқ қилишлари, тўғри нисбатлар олиш, ҳажм, оғирлик ўлчовларини ўрганиб олишлари ҳам керак бўлади. Одам боши этюдини ишлаш бўйича услубий кетма-кетлик тартиби 39,40,41- расмларда кўрсатилган. Одам қ омати ҳайкалини ўзига қараб ишлаш Ҳайкалтарошликда одам қоматини ўзига қараб ҳайкалини ишлаш таълим босқичларида энг мураккаб, шунинг билан бир қаторда энг қизиқарли машғулот турларидан бири бўлиб, талабадан нафақат амалий кўникмаларни балки пластик анатомия бўйича чуқур назарий билимларни талаб этади. Одам ҳайкалини ишлашни олдинги вазифалардагидек иш жойини ва ҳайкал асосини бажаришдан бошлаш керак. Асосни тўғри қуриб олиш учун модел шаклини ўрганиб олинади. У бўлажак тананинг скелети ҳисобланиб, модел ҳаракати асоснинг ўзидаёқ тўғри топилган бўлиши лозим. Асос ўқлари одам танаси асосий ўқларига мос қилиб олинади. Аввалига қалинлиги 20-30 мм. тахтачалардан бир 20х25 см ҳажмда текислик ясаб олинади. Унга диаметри 10-16 мм симдан асос ясаб ўрнатилади. Ҳайкал ясаладиган “Г” шаклидаги каркас асосга маҳкамланнади 42-расм. Шундан кейин симдан қоматнинг асоси ясаб олинади. Қомат каркаси учун симнинг юмшоғи олинади, (керак бўлган холларда унинг шаклини ўзгартириш учун) шу билан бирга у мустаҳкам бўлиши ҳам керак. Чунки у лой оғирлигини кўтариб тура олиши керак 44-расм. Оёқ ва қўллар учун каркасни алоҳида ясалади, акс ҳолда бир қўлни қимирлатганда иккинчиси ҳам бурилиб кетиши мумкин. Каркас гавда қисмидан бошланади. У учбурчак шаклидаги халқа шаклида бўлади. Халқанинг асоси юқорига, бўш учларини эса кичик вертикал устун учидан ўтказилиб горизонтал елкага маҳкамланади. Кичик вертикал устун ва горизонтал қисмида симни асосий устунга маҳкамланади.

Гавда қ исми хал қ асини шундай қ илиб олиш керакки , унинг ю қ ори қ ирраси елка суягидан бир оз пастда жойлашсин . Гавда халқаси юқори бурчаклари кўкрак қисми суякларидан олдинга чиқиб кетмасин . Бош ва бўйин учун сим гавда халқсидан ўтиб ( худди умуртқа суяги каби ) юқори қисми кесишишида маҳкамланади , кейин у кичик вертикал устунга боради ва сўнгра горизонтал елкага қайрилади . Ана шунда , бош жойлашадиган ерда устун халқага ўтади . Унинг баландлиги этюд шаклининг бутун баландлигида олинади . Қўл учун симни гавда халқасига уч - тўрт жойдан маҳкамланади . Қўлни ясаш учун симнинг узунлигини ҳисобга олиш керак . Агарда у пастга туширилган ҳолатда бўлса бармоқларнинг учи белнинг тахминан ўрталарига тў ғ ри келади .

Оёқлар учун симлар кичик вертикал устунга маҳкамланиб , тахта текислигига учлари буриб қўйилади . Шу ерда у текисликка деярли тегиб туради, лекин унга махкамланмайди. Чунки керак бўлганда уларни бемалол қимирлатиш мумкин бўлсин. Каркас асослари тайёр бўлганидан кейин, елка, бел ва сон жойлашадиган нуқталарига бир оз симлар ўраб чиқиш керак. Бу иш симга лой қуйилганида оғирлик қилиб тушиб кетмаслиги, сим атрофида айланмаслиги ва яхши ёпишиб туриши учун керак. Ҳайкални ясаш лойни гавда асосига суриб чиқишдан бошланади, унинг қалинлиги ясаб бўлинган каркасга қараб олинади. Шундан кейин шаклни ясашга, ҳаракатларини аниқлашга нисбатларини белгилашга ва уларни умумий яхлитликка келтиришга киришилади. Ҳайкални ясашда тирик моделнинг ҳаракатини ҳис этиш, унинг нисбатларини тўғри белгилаш ва шакллар пластикаси орқали етказиб бериш жуда муҳим. Умумий ҳажмни кўрсатиб олиб ва нисбатларини аниқлангандан сўнг ҳайкалнинг умумий ҳажми билан келтиришга ўтилади. Тирик одамнинг ҳайкалини ясашда энг асосийси умумий ҳажмни кґрсатиб олиб ва нисбатларини аниқлагандан сўнг, ҳайкалнинг умумий ҳажми билан солиштиришга ґтилади. Тирик одамнинг ҳайкалини ясашда энг асосийси бу инсоннинг анатомик жиҳатдан тузилишини ва мускулларининг хаіиіийлигини кўрсатиб беришдир. Лекин бу ҳамма мускулларни аниқ тасвирлаш дегани эмас: фаіатгина энг катта ва кґринадиган мускулларни аниілаш ва ишлаш керак. Кґпинча бунда модел бир оёІига таяниб турган, иккинчиси эса ҳиёл тахтага тегиб турган ҳолат танланади 44-расм. Асимметрик туриш ҳолатида бўш оёқ сон қисми юіорига кґтарилиб, таянч оёі томонга іия бґлади  бир елкка эса иккинчисидан баландроқ туради. Шу билан бирга умуртіа поІонаси ва асосий олдинги ґі чизиІи таянч оёідан оІирлиги ҳоли томонга эгилиб туради. Этюднинг шакли бутун баландлигини билган ҳолда дарҳол бґйин

чуіурчасини ва оІирлик марказини белгилаб олиш керак. Шундан кейин таянч оёі билан бґйин чуіурчасидан вертикал бўйича ўтувчи чизиқни аниілаб олиш керак: буни оріасидан ҳам  олдидан ҳам, ёнидан ҳам кўриб аниқланди. Агарда бґйин чуіурчасидан тикка чизиі тортилса у таянч оёі товонидан ґтади. Этюд ҳаракатларни тўғрилигини вақти-вақти билан текшириб туриш керак (бунда чап ва ґнг томон іовурІа суяклари ва эркин турган оёінинг ички мускуллари ґзаро іандай мослашишлари аниіланади). Тананинг катта іисмлари нисбатларини олдиндан тґІри олишга ҳаракат іилиш керак  масалан оёінинг гавда ва бошга нисбатан узунлигини аниілаш ва ҳоказо. Катта ґлчамларнинг нисбатларини аниілаб олгандан кейин кичикларини  доим бир бирига тез - тез таііослаб бориш лозим. Моделнинг характеристикасини аниілашга ґтишда (бошіача айтганда ґхшашлигини етказиб бериш) тана іисмлари характерли хусусиятларини тушуниш  белга нисбатан елканинг ва кґкрак іисмининг ҳолати іандайлигини билиб олиш  бґйиннинг бош бурилиши ва эгилишига нисбатан ҳаракатларини кґриб чиіиш муҳимдир.

. Ҳажмли шаклни іуришда ґі чизиІи ёки бутун тананинг олд ґрта чизиІи мґлжал бґлиши керак  олд ґіи бурун суягидан даҳанга  бґйин чуіурчасига  кґкракдан оёі томонга ва таянч оёінинг ичига тушади; оріа ґіи эса калла оріа суяги дґнглигидан еттинчи бґйин умуртіа суягига ва шундан кейин умуртіа бґйлаб кетади. Синчга лойни суртиб олдинги ва оріа ґіларини белгилаб олинади. Масалан бґйиндаги чуіурчани топиб олиб дарҳол бґйин еттинчи умуртіа суягини аниілаб олиш керак  олдинги юіори ва оріа юіори ён

суяклари бир хил іиялик  эгилишларини қуриб олиш лозим. Шу билан бирга товондан тизза кґзининг учигача  ундан эса ґша оёі суягининг белигача бґлган масофани топиш, бґйин чуіурчасигача ґлчаш ва уларнинг бир - бирига нисбатларини аниқлаш керак. Шаклни іуриш  баландлигини аниілаш ва нисбатларини белгилашда жуфт таянч нуіталардан фойдаланиш лозим. Уларни тґІри аниілаш моделнинг асосий ҳаракатлари етказиб беришга ёрдам беради. Бу нуіталар іуйидагилардир: бґйин чуіурчаси  оріадан эса еттинчи бґйин умуртіа суяги: елканинг жуфт суяклари (улар оріали елка кенглиги аниіланади), катта бурилиш ён томон суяклари юіори олдинги іирраси ва бурулиш чуіурчаси  тизза кґзлари  товон суяклари  ички тґпиі ва ташіи тґпиі  оёілар катта бармоілари, тирсаклар  тирсак суяклари дґнглик ґсимталари  іґллар ґрта бармоІи учлари  іулоі супралари ва шу кабилар. Шу билан бирга ҳар бир алоҳида қисмни аниқлашда уларнинг марказий таянч нуіталарини ҳам билиш керак. Бу бурун суяги бошланиши  бурун суяги  даҳан айланаси  елка чуіурлиги  кґкракдаги ґсимтасидир. Ҳайкал ясашда шакларнинг ҳар бир алоҳида іисмлари ґі чизиІининг йґналлишларини аниілашга катта ахамият берилади. Ҳаракатларни аниілаш тґлалигича шуларга боІлиі бґлади. Бу босіичда гавданинг бўлакларини бир ваітнинг ґзида чап ва ґнг томонларини симметриклигини эсдан чиіармасдан ишни олиб бориш керак. Шаклнинг симметриклиги фаіатгина алоҳида қисмлардагина бґлмаслиги керак. Масалан, кґкрак іафасининг томонлари оріадан ҳам олдиндан ҳам бир- бирига мос келиши керак. Кґпинча талабаларда шундай хатолар учраб туради: белга нисбатан елка кенглиги оІиши тґІри олинган бґлса ҳам ґмров суяги ва кґкрак бурчакларидан ґтадиган чизиілар іиялиги нотґІри олинган бґлади. Ҳайкалнинг бошланиш давридаёі ҳали бош тухум  бґйин эса цилиндр шаклидалигидаёі бошнинг умумий кенглигини унинг бґйинда жойлаштирилиши, энининг баландлигига нисбатларини тґІри олиш керак.

Айнан ана шу босіичда бош ва бґйиннинг харакатини аниілаш керак  унинг ҳолатини ифода этувчи омиллар ана шунга боІлиі бґлади. Кґкрак – елка мускуллари ҳаракатлари ва пластикасига эътибор бериш лозим ва бґйининг бурилиши ва бошнинг унга уланиши, бирлашишини аниі ифода этиш керак. Шундан сўнг бошнинг ґрта ва кґндаланг ґі чизиілари белгиланади: кґндаланг ґі чизиІи кґз косаси ґртасидан іулоі тешиклари оріали ґтказилади. Бу эса бошнинг фазодаги холатини дарҳол аниілаш имконини беради ҳамда бошга кейинги ишловлар бериш ва умуман шаклга ишлов беришда ёрдам берувчи ґрта чизиі ва кґндаланг чизиі кесишиши нуітаси бурун суяги юіори нуітасини белгилаб беради. Јґлларни ясашда елка  кураклар ҳамда уларни гавда билан боІлаб турувчи мускулларга эътибор бериш керак (кґкрак катта ва кичик мускуллари  трапеция кґринишидаги мускуллар  оріа томон кенг мускуллари ва шу кабилар). Шундан кейин елка камари кенглиги ва іґлларини кґрсатувчи нуіталарни яна бир бор текшириб чиіиш керак  айнан: олд томонидан ґмров суяги ва акромиал - ґмров суяги асосларини  илгаксимон ґсимтани  елка суяги бошчасини  елка суяги іґлтиі тґіималарини, билак суяклар бошларини  оріа томондан куракнинг умуртіа ёнларини  курак суяклари  куракнинг пастки ва юіори бурчакларини ва ҳоказолар. Ҳайкал ясашни якунлашда ушбу намунада аниіланган хусусиятларни етказиб беришнинг яхлитлигига катта эътибор бериш керак 45-расм. Шаклларни моделлаштиришда этюддан бир оз узоілашиш тавсия этилади  шунда ҳаддан ташқари ортиіча батафсилликка йґл іґйилмайди ва ҳайкални яхлит кўриш имкони бўлади.

Адабиётлар 1. И.А.Каримов. Ўзбекистон ХХ I асрга интилмоқда Т. «Ўзбекистон», 1999. 2. Н.Абдуллаев Санъат тарихи II -жилд I -китоб «Санъат», Тошкент, 2001. 3. Е.Барчаи. Анотомия для художников . Будапешт, 1975. 4. Б.Бойметов Ҳайкалтарошлик ва пластик анотомия. «Тасвирий санъат ва мухандислик графикаси»бакалавриат йўналиши ўқув дастури. 5. Л.М.Писаревский. Лепка Головы человека. М.1968. 6. А.Е.Терентьев. Изоброжение животных и птиц средствами рисунка и живописи. М.1980.

O'xshashlar

Одам боши чизматасвири

Одам боши ва уни тасвирлаш

Гипс моделлардан одам бошини ишлаш

Партитура билан ишлаш

Овоз билан ишлаш