Эфталитлар ва турк хоқонлиги даврида Ўзбекистон саньати

Эфталитлар ва турк хоқонлиги даврида Ўзбекистон саньати

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

262.5 KB

Ko'chirib olish

Эфталитлар ва турк хоқонлиги даврида Ўзбекистон саньати Режа: 1. Сўғд майда пластикаси намуналари. Афрасиёб. 2. Афросиёб саройи деворий расмларидан парча

Ў рта Осиёда қулдорлик формацияси инқирози III - IV асрларда бошланди. Кўчманчи туркий қабилаларнинг тез-тез ҳужуми Қушон империясининг таназзулга учради. Эфталитлар, кейинроқ Турк хоқонлигининг Ўрта Осиё ерларини ўз ҳукмронлигига бўйсундириши даврида янги формацияга ўтиш янада тезлашди. Эфталитлар ва турк хоқонлиги даврида Ўрта Осиё ерларида бир қатор мустақил подшоҳлик шаҳар-давлатлари мавжуд бўлиб, бу подшоҳликлар Эфталит ёки хоқонликка қарам бўлиб қолмади. Балки унга солиқ тўлаш ва уларнинг ҳукмдор эканлигини тан олиш билан чекланди. Эфталитлар ва турк хоқонлиги даврида Хоразм, Тоҳаристон, Сўғд (Сўғдиёна) уларнинг асосий ерлари бўлган. Айниқса, шарқ ва Ғарб карвон йўллари устида жойлашган Сўғд маданий ва иқтисодий жиҳатдан юксак бўлган. У Эрон, Византия, Ҳиндистон, Узоқ Шарқ мамлакатлари, шунингдек, Хоразм орқали Шарқий Европа билан ҳам савдо-сотиқ ишларини олиб борган. Сўғднинг энг катта князлиги ҳисобланган Самарқанд эса, умуман, Ўрта Осиё ижтимоий ва маданий ҳаётида алоҳида ўринни эгаллаб, бошқа подшоҳлик ва князликларга кучли таъсир ўтказган. Меъморлик.Бу даврида Марказий Осиё меъморлиги-сўнги антик ва илк феодализм даврида(У-УШ асрлар) янги меъморий ғоялар пайдо бўлди. Феодалларнинг қаср-қўрганлари, бой зодогонларининг шаҳар ва шаҳардан ташқаридаги қўрғонлари юзага келди, янгиланди. Амалиётига кенг кўламда

кириб келган равоқли ва гумбазли бинолар, том, дарча ва эшиклар шаҳар силуэтига янги давр руҳини кирита борди. Илк феодализм меъморлигининг ўзига хос томонлари қўрғон-қасрлар қўшклар қурилишида ҳам сезиларли бўлди.Бу қўрғон-қасрлар аввалги бадиий-маданий марказлардан бирмунча чеккада бўлиб асосан деҳқон феодалларнинг турар жойи сифатида пайдо бўлди. Бу қўрғонлар мустаҳкам деворлар билан ўралган. Шу қўрғон-касрлар атрофида кейинчалик турар жойлар, бозорлар пайдо бўла борган. Вақт ўтиши билан ана шу ерлар ҳам қалин девор билан айлантириб чиқила бошлаган. Шу йўсинда илк феодал шаҳарлар шаклланиб борган. Ҳунармандчилик ва савдо жонланган шу манзилларда ўрта аср шаҳарлари пайдо бўлган. Буюк Ипак йўли устида жойлашган Ўзбекистон ҳудудида шундай манзиллар кўплаб юзага келган. Зарафшон, Қашқадарё, Фарғона, Хоразм, Тошкент воҳаларидаги қаср, қўшқлар шу ўрганилаётган давр ёдгорликларидандир. Жумладан, Тошкент яқинидаги Ок тепа кўшки, Хоразмдаги Тешик қалъа, Бухро яқинидаги Варахша ўзининг кўриниши, безаги билан бир биридан ажралиб турса ҳам, лекин уларнинг ҳаммасида умумий ўхшашлик мавжудлиги, даврнинг катта услубига бўйсўнганлигини эьтироф этиш зарур. Қаср, кўшклар, табиий ёки суний кесик перамида шаклидаги тепаликлар устига қурилган. Саройни бундай баланд супада қуриш, табиий офатлардан, сув тошқинларидан сақланиш, осойишта ҳаёт кечириш, душман ҳужумида мудофа қила олиш ва зарба беришга асосланганлигидир. Сарой ташқи деворлари мустаҳкам ва баланд бўлиши ҳам шу мудофа ва осоишталикни таьминловчи зарурат ҳисобланган. Саройнинг ташқи томонида безак кам ва жиддий, айрим саройларнинг девор сатхини гофирли (кунгурали) , девор тепасидаги уч тишли безак плита, антефикс ва бўртма тасвирли розеткалар ишлатилган. Саройларнинг ички безагига алоҳида эьтибор берилган. Хоналар деворий рассомлик ва ҳайкалтарошлик билан безатилган. 2-3 қаватли равоқли бинолар қуббали, гумбазли катта хона атрофида ёки бутсимон тор далон (коридор) атрофида жойлаштирилган.

Бинони безашда аввалги даврда, жумладан қушон подшоҳлиги, умуман эллинистик санъат таьсирида юзага келгани турли шакллар, масалан ион валютаси, антик капителлар, акант шакллари деярли муомиладан чиқди, ёки бутунлай қайта ишланди, кўриниши янгиланди. Тошкентдаги Юнусобод октепаси илк ўрта асрларда шаҳар атрофида қад кўтарган қасрлардан бўлиб араблар юршидан кейин ўз умрини тугалаган. Бу феодал қўрғон маьмурий- марказ ҳамда озиқ-овқат, қурол-ярог сақланадиган омбор вазифасини бажарган. Бу ерда зардуштийлик дини билан боғлиқ ибодатхона ҳам мавжуд бўлган. Оқ тепа қўрғон қасри ҳам суньий тепаликка қурилган, унинг қалин девори пишиқ ва содда безаксиз бўлган. Хоразмдаги Тешик қалъа кўшки ҳам тупроқ уюмли тепаликка қурилган. Лекин унинг мудофааси деворлари ўзига хос гофрли бўлган ташқи парзодида булардан ташқари перспективали аркалар, пардоз шинак ва девор юқори қисми фриз билан пардозланган. Бухорхудотларнинг (ҳокимларнинг) Бухоро яқинидаги Варахша саройи илк феодализм даври кўшк меьморчилигининг улуғвор кўинишдир. Суньий тепалик устига қурилган бу сарой ташқи деворлари гофрли кўринишда, ҳамда деворнинг юқори томонидаги бой фризга эгадир. Расм1. Варахша саройи Сарой дарвозалари ҳам тантанавор руҳда катта шаклларда ишланган. Девор тепаси уч тишли плитасимон полметкалар билан ишлаб чиқилган, деворлари разеткалар билан безатилган, Саройнинг ички қисми ниҳоятда безакка бой бўлган. Ҳайкалтарошлик, рассомлик ва амалий безак санъати асарлари сарой ички муҳитини ниҳоятда гўзал ва кўтаринки руҳда бўлишига хизмат қилган. Маьлумотларга кўра хоразм шоҳи Афригнинг Аль-Фир қасри ҳам ҳашаматли бўлган. У икки қаватли бўлиб иккинчи қаватига махсус кўтарилма мосламалар-пандуслар орқали чиқилган. Илк ўрта асарларда, жумладан эфталитлар подшоҳлиги даврида истеҳкомли қасрлар, феодал қўрғонлар ва айниқса кўшкларнинг кенг ёйилганлигини ва даврнииг муҳим меъморчилик обидаси эканлиги бизгача етиб келган ашёвий далиллар, деворий расмларда сақланиб қолган қаср кўринишлари ҳам тасдиқлайди.

Шунга ўхшаш кўшкларни Панжикент деворий расмларида, мис ва кумиш идиш юзаларидаги тасвирларни учратиш мумкин. Масалан Эрмитажда сақланаётган (Расм)«Кўргонни камал қилиш» тасвири туширилган кумиш лаганда қўрғон қўриниши акс этирилган.Кешк меъморлиги кейинги монументал меьморлиги, сарой қурилиши санъатига катта таъсир ўтказилди. м. фриз, деворларни гофрлаш, том тепасига полметка-декоратив шакллар беришни, уларнинг ички хона ва далонлари сербезак бўлиб нақш ва мавзули расмлар, думалоқ ҳайкал ва рельефлар билан безатилиши кейинги меъморликда ўз ифодасини топди. Бу даврда Хоразмдаги Бургут қальа, Тупроқ қальалар ҳам янада серҳашамликка хирс қўйди Бургут қальадаги оташпарасларнинг ибодатхоналари, Тупроқ қальадаги ибодатхоналар хоразм шоҳларининг расмлари билан бойиди.Бу ердаги бозор майдони ва шаҳар ибодатхонаси давр руҳи билан бойиди. Турк хоқонлиги даври меъморли ҳақида гапирилганда шуни айтиш мумкинки, бу хоқонлик Марказий Осиёга ривожланган ёки ривожланишнинг янги босқичига кўтарила бошлаган даврда кириб келди.. хоқонлик даври санъати, жумладан унинг меъморлиги эфталитлар даври анъаналарини ривожланиши билан боғлиқ бўлди. Хоқонлик даврида феодал қушк ва саройлари, зодагонларнинг шаҳар ва шаҳардан ташқаридаги уйлари ўзининг ривожланишини аввалги давр анъаналарининг ўзлуксиз давоми сифатида давом эттирди. Бу даврда буддизм, заостризм, христианлик ва бошқа динлар, хоқонлик таркибидаги халқ ва элат тил ва урф одатлари каби рангбарангликда мавжуд бўлиб борди. Шу билан бирга тинч ҳаёт маҳаллий задагонларнинг мустақил ҳаёт кечиришлари меъморчилик ва тасвирий ва амалий санъатда ўзига хос локал хусусиятларни ҳам келиб чикишини таьминлади. Бу хусусият Сўғд, Хоразм санъати ва меьморлиги, Фарғона,Кува Еттисой, ёдгорликлари, акс этган. Ибодатхона ва монастирлар ҳамда бой ва зодаганларнинг сарой ва қасрлари, ҳокимларнинг қароргоҳлари ўзининг бой безаги ва бадиий ечимининг ўзига хослиги билан ажралиб туради. Бизгача вайроналарда

тасодифан етиб келган меъморий бино қолдиқ ва парчалари шу давр меъморлик маданиятининг юксак бўлганлиги ва энг муҳими шу даврда санъат синтези аъло даражада бўлганлигидан далолат беради. Бу ёдгорликларнинг катта қисми деворларига суратлар ишланганлиги, интерьер ва экстерьерларида ҳайкалтарошлик асарлари қўйилганлигидан далолат беради. Шу ўринда хитойлик тарихчининг Самарқанд ва Бухоро ўртасида қурилган ҳашаматли бино жуда ҳайратлантирганлиги, бинонинг шимолий деворида бўёқлар билан Хитой императорларининг тасвири, шарқий деворда турк хонлари ва Ҳиндистон ҳукмдорлари, Ғарбий деворда эса Эрон ва Рим подшоҳлари тасвири туширилганлиги ҳақида ёзиб қолдирган. Шуни таъкидлаш керакки, Ўрта Осиёда қулдорлик тизимидан феодализмга ўтиш даври унинг санъати мазмуни ва ҳарактерида ўз ифодасини топди. Бу ҳол дастлаб давр учун ҳарактерли катта оилалар яшайдиган қўрғон-қасрлар, кўшклар қурилишида сезилади. Бундай қўрғон- қасрлар Ўрта Осиёнинг кўпгина ерларида сақланиб қолган. Шаҳардан ташқаридаги шундай илк қўрғонлардан бири Хоразмдаги «Яккапарсон» қўрғон-қасри бўлиб, унинг марказида лойдан қурилган сунъий тепалик (стилобат) да турар жой биноси жойлашган. Қаср атрофи эса, уч қатор девор билан ўраб чиқилган. Феодал муносабатларнинг ривожланиб бориши билан эски шаҳар типлари ўзғарб, шаҳарнинг янги типлари пайдо бўла бошлади. Агар қулдорлик давридаги шаҳарлар тўғри ва кўп ҳолларда, кварталларининг тўғри жойланиши билан ҳарактерланган бўлса, эндиликда илк феодал шаҳарлари атрофи мустаҳкам деворлар билан ўралиб, унинг ички қисми бетартиб қурилган уйлар, тор, эгри-бугри кўчалар билан тўлдирилган. Бойларнинг 2-3 қаватли бинолари эса, феодал шаҳари қурилишига ўзига хос силуэт берган. Подшоҳларнинг сарой ва шаҳардан ташқаридаги қароргоҳлари ҳашаматли ва гўзал бўлишига эътибор берилган. Кўп ҳолларда сунъий тепалик устига қурилган устун, ярим устун, арка ҳамда турли декоратив меъморлик ҳажмларидан подшоҳ саройининг хушманзара ва

маҳобатли бўлишида фойдаланилган. Бу бинолар ҳам хом ғишт ва пахсадан ишланган бўлиб, деворлари ганч билан пардозланган, деворий сурат ва нақшлар билан безатилган. Ганч, ёғоч ўймакорлиги ва бўртма тасвирлари бинога алоҳида файз киритган. Бизгача вайрона ҳолида етиб келган бу саройлар қолдиқлари ҳозир ҳам ўзининг улуғворлиги билан кишини ҳаяжонга солади. Илк феодализм даврида Ўрта Осиёда ягона дин бўлмаганлиги ибодатхона қурилишларида, кўмиш маросими билан боғлиқ буюмларда ҳам ўз ифодасини топган. Жумладан, Фарғона водийси (Қува)дан топилган ибодатхона ҳаробаси илк феодализмда ҳам бу ерларда буддизм мавжуд бўлганлигини кўрсатади. Бу ердаги ибодатхона икки хонадан иборат бўлиб, олд хонаси айвон типида ва унга кираверишда ҳайкаллар ўрнатилган. Ички хоналарда ҳам ҳайкаллар қўйилган. Оташпарастлик дини билан боғлиқ бўлган ибодатхоналар, одатда, тепаликка қурилиб, олд томони эса қуёш чиқиш томонга қаратилган. Эфталитлар ва турк хоқонлиги давридан бизгача етиб келган тасвирий санъат асарларининг парчалари шу даврда рассомлик ва ҳайкалтарошлик ижтимоий ҳаётнинг ажралмас қисми бўлганлигини кўрсатади. Бу даврда монументал рассомлик ва ҳайкалтарошлик диний ва дунёвий биноларнинг безатилишида кенг ишлатилган. Бу ҳайкалларда диний ва афсонавий образлар билан бир қаторда, реал ҳаётни акс эттирувчи образлар ҳам учрайди. Ҳайкаллар махсус тайёрланган лойдан, ёғоч, ганч, алебастр ва тошдан ишланган. Варахшадаги саройни безашда ганч ўймакорлиги кенг қўлланилган. 1,2. Варахша саройи деворига ишланган бўртма тасвирлар.VIII аср. 3.Балбала. Чу водийсида ишланган тош ҳайкаллар( балбалалар). VI-VII асрлар Бу даврда майда ҳайкалтарошлик кенг ёйилган. Сўғд майда пластикаси намуналари. Афрасиёб.

Кандакорлик санъати ва ўймакорликда бўртма тасвир муҳим рол ўйнагани шу даврдан сақланиб қолган ёдгорликларда кўринади. Рассомлик. Ўрта Осиёда муҳим маданий маркази бўлган Ўзбекистон ҳудудида илк феодализм бадиий маданиятининг ютуқлари монументал- декоратив рангтасвир санъатида ўзини тўлиқ намоён қилади, Афросиёб (Самарқанд), Варахша (Бухоро вил.), Болаликтепа (Сурхондарё вил..) деворий суратлар жаҳон монументал-декоратив рангтасвир санъатининг нодир дурдонаси ҳисобланади. Бу суратлар ўзининг юксак маҳорат билан ишланганлиги, реал ҳаётни бадиий образларда ифодали акс эттириши билан белгиланади. Бухоро воҳасидан топилган Варахша ҳукмдори саройи қолдиқлари ва деворий суратлари тахминан VII-VIII асрларда ишланган. Варахша деворий суратлари ичида ов манзараси яхши сақланган. Бу суратда фил устида кетаётган одамларга шернинг ҳужуми тасвирланган бўлиб, бу композиция ўзининг динамикаси ва ажойиб ранг гаммаси билан ижодкорнинг юксак маҳорат эгаси эканлигини исботлайди. Рассом ишлаган ҳар бир образнинг тугал шаклга эга бўлишига, ҳар бир детални ҳам иложи борича аниқ ва тугал даражада кўрсатишга интилган. Афросиёб саройи деворий расмларидан парча 1965 йили Самарқанд яқинидан афсонавий подшоҳ Афросиёб саройи археологик топилмаси катта шов-шувга сабаб бўлди. Бу топилма яна бир бор Ўрта Осиёда илк феодализм асридаёқ юксак маданият мавжуд бўлганлигини жаҳонга намойиш этди. Бу сарой қолдиқларининг деворларига ишланган тематик сурат ва нақш композициялари юксак маҳорат билан ишланганлиги билан ажралиб туради.Афросиёб деворий сурат композиция ишланиши, деталларга эътибор бершшши жиҳатидан, Варахша суратларига яқин бўлса ҳам, лекин бадиийлик ва маҳорат жиҳатидан улардан устундир. Афросиёб деворий суратларининг аҳамияти яна шундаки, суратлар билан бирга, Сўғд ҳарфларида ёзилган бир қатор сўзлар ҳам учрайди.

Ўрта Осиёнинг илк феодализм асридаги монументал-декоратив рангтасвири тўғрисида фикр юритганда, Термиз яқинидан топилган «Юмалоқ тепа», унга яқин жойлашган «Болалик тепа» деворий суратларини эсламай бўлмайди. Болалик тепа деворий суратлари . 2. Либослар. Бу суратлар ҳарактерининг шаклланишида шу давр монументал- декоратив рангтасвирига хос услуб мавжуд бўлиб, булар бирликда Ўрта Осиё илк феодализм асрида бу санъатнинг юксак бўлганлиги, бу санъатда турли услуб ва йўналишлар мавжуд бўлганлигини яна бир бор намоён қилади. Илк феодализм асрида амалий-декоратив санъат ҳам жиддий равнақ топди. Бу асрларда майда ҳайкалтарошлик ҳам кенг тарқалган. турли ҳайкалчалар, айниқса, Сўғддан кўплаб ишланган. Амалий безак санъат. Ганч ва ёғоч ўймакорлик тури безаш ишларида кенг ишлатилган. Шуниси эътиборлики, ўймакорликда ислимий ва ҳандасий нақшлардан ташқари, одам ва ҳайвонлар, турли ҳолат ва ҳаракатдаги ҳайвонлар, қуш ва парранда бўртма тасвирини қўшиб ишлаш кенг учрайди. Уй анжомлари, ов ва жанг қуроллари, шунингдек, турли бадиий безатилган шойи ва оддий чит материаллар ва улардан бичилган либослар шу давр эстетик қарашларини намоён қилади. Амалий буюмлар юзасига бўёқда тасвирлар ишланган, кумушдан ясалган буюм ва қуроллар эса бўртма

тасвирлар билан безатилган. Бу тасвирларда деворий суратларда акс эттирилган образ ва воқеалар ўз ифодасини топган. Подшоҳлар тасвири, базм, ов манзаралари бу буюмлар юзасига гўзаллик бахш этган. Болалик тепа дан топилган сопол VII - VIII аср. Хоразмдан топилган кўмиш маросими билан боғлиқ бўлган оссуарий ёки астадон деб номланган тўртбурчак қутича шаклидаги лойдан ясалган ўзига хос тобутчалар бу ерларда зороастризм мавжуд бўлганлигидан далолат беради. Бу астадонларга жасад суяклари солиниб, махсус қабр токчаларига қўйилган. Астадонлар Сўғд, Шошда ҳам топилган. Марказий Осиё, умуман, Ўрта Шарк санъатида рассомлик ва ҳайкалтарошлик, кандакорлик ва тукимачилик санъати ривржланш даврини бошидан кечирди. Болалик тепа, Варахша, Панжикент, Афросиёб деворий расмлари шундай ёдгорликлардандир.Рассомлар ўз ривожида сўнги антик анъаналарни янги погонага кўтарилдилар ўз мазмуни, мохияти, профессионал маҳорат билан ишланиш жиҳатидан жаҳон санъати тарихида ўз Д аврининг тенги йўк нодир ёдгорликлар яратдилар. Шуни алоҳида қайд этиш керакки, эфталитлар ва турк хоконлиги даври қатор маҳал локал мактабларини шакллантирди. Бу хусусият маҳобатли рангтасвир санъатида сезиларли бўлиб, бу даврга оид ёдгорликларни кенг ўрганилганлиги

Болалик тепа, Варахша, Панжикент, Афросиёб ва бошқа деворий расмларнинг бадий ечилиши бу маданиятни ниҳоятда юқори даражада бўлганлиги ҳамда маьлум даражада атроф давлатлар санъатидан таъсирлангани шу билан бошқа давлатларга таьсир этганини кўриш мумкин. Шу ўхшашлик ва ўзига хосликларни умумлаштириб бу давр санъатини қатор мактаб йўналишларига ажратиш мумкин. Бу мактабларни Ўзбекистонлик олимлар А.Пугаченкова ва Л.Ремпел учга ажратишади: 1. Тоҳаристон мактаби ва унинг ёдгорликлари. Болалик тепа саройи расмлари (Амударё хавзаси), Ажина тепа ва Кофир қальа (Жанубий Тожикистон). 2. Шимолий Туркистон мактаби ва унинг ёдгорликлари. Кувадаги буддизм ибодатхонаси (Фарғона). Еттисув буддизм ибодатхонаси (Шимолий Қиргизистон). 3."Гарбий ўлка" мактаби ва унинг Сўғддаги, Хоразмдаги ёдгорликлари. Афросиёб, Варахша, Кахкаха саройлари, ҳамда Хоразм остодонлари расмлари (м.Ток қала). Бу деворий ва оссуарий расмлар мавзусини иккига ажратиш мумкин. Биринчи йўналиш диний маросим буддизм билан боғлиқ Ажина тепа, Қува, Оқ Бешим, ва бошқа ибодатхона расмлари, иккинчи йўналиш дунёвий мазмунда бўлиб сарой, зодагонларнинг уй ва кўшкларида ўз ифодасини топди. Булар Болалик тепа, Варахша, Афросиёб, Панжикент, ёдгорликларидир(2). турк хоконлиги даврига келиб Марказий Осиёнинг жанубий томонларида сиёсий, иқтисодий ва маданий ривожда жиддий ўзгаришлар содир бўла бошлади. Жумладан буддизм билан боғлиқ карашлар аста сунабошлади. Қўшон даври санъати аьаналари мавжуд бўлса ҳам, лекин буддизмни ўз МАНБАИДАН узоқлашиши ва алоқаларнинг сусайиши бу даврда яратилган асарларда маҳаллий халқ санъати таьсирини ошишига олиб келди. Бу хусусиятлар Ажина тепа, Қува, Мерв санъатида билинади. VI - VII асрларда деворий рассомликда анъанавий санъат будда монастирларида ўз мавқеини сақлаб маҳаллий ва санъати анъаналарида мавжуд бўлди. Жумладан Ажина тепа монастири деаорий расмлари айни ана шу хинд ва

маҳаллий санъат аньанлари силсиласи ҳосиласи сифатида идрок этилади. Бу монастирнинг хоналарига ишланган расмлар юқори малкада бажарилган бўлиб Будда ва у билан боғлиқ воқеалар тасвирланади. Композицияда совга- салом олиб келаётганлар тасвири бириунча жонли бўлиб анъанавий композицияга ўзига хослик киритади. Мервдан топилган кўза юзасига ишланган расмлар шунингдек Ток қаладан (Хоразм) топилган остадон юзасига ишланган расмлар ўз ҳарактери жиҳатидан маиший жанрдаги кўпфигурали композиция У-УП аср санъати йўналиши хусусида фикр юритиш имкониятини беради у композицияларда бўлган, бўлаётган ишлар, воқеалар акс эттирилади, Жумладан Мерв кўзаси юзасига ишланган расмда бир одамнинг умри, аниқроги умриинг тўрт фасли ўз ифодасини топган. Унда инсон тугулгандан то оламдан ўтгунга бўлган ванкт тасвирий лавҳаларда акс эттирилган. Ток қала оссуарий юзасига ишланган тасвирда аза тутиш воқеаси таьсирли ишланган. Болалик тепа деворий расмлари Ўзбекистон санъати тарихида муҳим ўринни эгаллаб Шарқ монументал рангтасвир санъатининг янги қиррасини намоён этади(3), Бу санъат маҳаллий антик санъатга таянган холда уни қатор ўзгаришлар билан янгилади. Жумладан шакл ва қаламтасвир бирмунча соддлаштирилиб уни нақош композициясига яқинлаштиради. Рассом нур соядан воз кечган холда фазовий кенгликни одамлар хатти ҳаракатида хал этади. 5-6 асрларда яратилган бу расмларда Ўрта Осиё монументал санъатининг янги бир йўналиши тарзида намоён бўлади. Ишланишидаги яхлитлик шакл ва чизиқларидаги ўзига хос қатьийлик, ранг шакл тизимидаги ритмик қайтарилиш бу ёдгорликни кўпроқ шу даврда Афгонистон ҳудудида мавжуд бўлган услубга яқинлаштиради Болалик тепа ( V - VI аср). Шаҳардан ташқарида қурилган, ҳажм жиҳатидан катта бўлмаган каср квадрат шаклида бўлиб, унинг эшик ўрнини ҳисобга олинмаса, хона деворлари яхлит еруглик тепада қолидирилган дарчадан тушган. Шунинг учун расм тўрт деворга яхлит ишланиб айланиб кўришга мўлжалланган панорамани эслатган, бу яхлитликни эшик ўрни тўхтатган халос. Девор бўйлаб унга ёпиштирилган

холда ишланган супа тарзидаги баландлик ўлтириш учун мўлжалланган. Рассом бу ерда ўзига хос рассомлик бадиий ечимини топган. Шу девор бўйлаб кетган супа тепасидан худди шу супада ултиргандек одамлар тасвири шланган. Афросиёб деворий расмлари. 5-7 асрларга оид Саройнинг гарбий деворида Чоганиён ҳукмдори Турантошнинг ўша давр одатига кура Самарқанд ихшиди (Подшоҳси) Вархуман ҳузурига Чоганиён маликаларидан бирини канизаклари билан кўзатиб бораётган элчилар тасвирланган Саройнинг Шарқий деворида узоқ шарқ мамлакатларининг бирида кайикларда денгиз сўзиб қуриқликларда эса йирткич ҳайвонлар билан йўл-йўлакай олишиб келаётган мугул башара элчилар гуруҳи келиши тасвирланган.Шимолий деворда турли мамлкатлардан (Чоч, Чогаён, Хитой, Курия, Япония ) келган элчилар Самарқанд ҳукмдори томонидан навбатма навбат қабул қилиш маросими Жанубий томонда Самарқанд ҳукмдори билан аьзолари билан муқаддас сув Ворукаша денгизида балик ва тошбақалар орасида чўмилиш холати тасвирланган. Саройнинг Чаганиён маликасига бағишланган композицияси бўйнига катта қўгирчоқ илинган оқ филда малика ундан кейин суворийлар ўртасида саман от минган куёв - шоҳ акс эттиридган. Отлиқнинг оқ паррандалар расми билан безатилган қизил чакмонига қурол-аслахалар осилган. Маликани оқ отга минган қизлар кўзатиб бормоқда. Қизил кўйлакли, елкасига оқ кулранг румол ташлаган, сариқ лозим кийган бежирим этикли аёл расми яхши сақланган. Унинг қўлларида нафис билакузук. Икки туяларга минган икки киши келаяпти Улардан бири киргий бурун, оқ юз, игичка муйлов, қора соқолли, иккинчси соч соқоли қизғишт, қорачадан келган чол. Унинг катта очилган кўзлари олдинга тиқилган, юзлари яхши сақланган. Иккови ҳам сербезак кийимда. Белларига килич ва ханжар осилган, қўлларида хасса. Туяларга гулдор ёпингич ёпилган. Улар орқасида оқ паррандалар келаяпти. Бундан ташқари икки киши тасвирланган улар оқ кийимда, юзларини пасти оқ румол билан беркитиб олинган. Қушлар

ортида куёв - шоҳ ундан кейин отлиқлар. Мехмонхона девори элчилар қабул қилишга бағишланган. Элчилар кийими безакдор. Доирага олинган тўнгиз тоғ эчкиси афсонавий қанотли махлуқ тасвири шу кийимлар безагини ташкил этади. Эркакларда зирак, турли тақинчоклар бирини қўлида бир парча мато. Иккинчисида марварид шодаси. Оқ кийимли эркак этагида Сўғд тилидан ёзув бор. Мехмонхона жанубий томонида балиқ тошбака, ўрдак сўзиб юрибди. Мехмонхона Шарнқий қисми деворлари ер билан олишув расми бор. Варахша сарой хоналаридан бирининг деворларида ов манзараси акс эттирилган бўлиб ҳар бир композиция марказида оқ фил ва унда ўтриган жангчи кўрсатилган. Баьзида филнинг бош томонида филни бошқарувчи (хайдовчи) тасвири учрайди. Одамлар филга икки томондан ташланаётган икки йиртқич ҳайвон билан олишмоқда. Бу ҳайвонлар гоҳ, леопард, гоҳ, шер гоҳ эса афсонавий махлуқ тарзида учрайди. Тадкикотчиларнинг фикрига кўра бу тасвирлар турли ривоят ва афсоналар шунингдек зардуштийлик таьлимоти билан боғлиқ фикрлар баён этилган жумладан Варахша деворий расмларида акс эттирилган фил устидаги одамларнинг турли вахший ҳайвонлар билан жанги Авестодаги яхшилик ва ёмонлик кураши ғояларини ифодалайди деб хсобланади. Деворга ишланган бу сурат композициялар тепасида яна тасвирлар берилган. Уларда ўнгдан чап томонга одимлаб бораётган ҳайвонлар тасвири кўрсатилган. Бу тасвирлар бирмунча кичик. Афсуски бу расмлар бизгача етиб келмаган. Асосий суратнинг паст томонида ҳам энсиз, хошия сифат нақш композицияси берилган. Варахша деворий расмлари тахминан 7- 8 асрларга тўғри келади ва ўзининг ёрқин ранги билан ажралиб туради. Ҳайвонларнинг ёрқин сарғишт олтин рангдан заргалдоққача бўлган тусланишлари, пушти ранг тусланишида ишланган одамлар ҳамда оқ рангдаги фил тасвири ранглари асарнинг умумий колоритини белилаб унинг таьсирчанлигини оширишга хизмат қилади. Расмларда ҳажм йўқ ясси ишланган. Рассом фазовий кенглик, буюмлар, тасвирланадиган қахрамонларнинг ҳажмли холда кўрсатишга интилмайди. Тасвир фони

замини яхлит декоратив рангда, аниқроги, иссиқ тук қизил рангда ишланган, бу ранг эса асосий тасвирланган образларни ҳамда воқеани аниқ кўриш имкоини беради. Композицияда ишлатилган чизиқлар, тасвирланувчи одамлар қомати тасвири нисбатлари бўлаётган воқеани жонли ва шиддатли ҳаракатда эканлигини хис этишга кўмаклашади. Нозик чизиқлар ритмик, тасвирланган одамлар гавдаси аниқ ва тўғри нисбатда олиниши рассомнинг юксак маҳоратидан далолат беради. 7-8 аср деворий рассомлиги алебастр сувоқда ишланган. Натижада ишланган расмлар образлар ёрқин ва жарангдор кўринишга эга, бўлган. Янги буёқларда ишлатилиши м. мовий лазур, хом, асар эмоционал томонини оширган. Яна муҳим томони рассом ЎЗ асарида фазовий кенгликни очишга интилади. Унг аввалги тасвирланаётган сиймо (образ)ни ва уни ўраб турган нарсаларни ишланишига алоҳида эътибор беради, орқа замин эса бирор бир ранг билан текис буялади. Натижада тасвирланувчи образ кийими, буюмлариларнинг ўзига хос бой бадиий безаги асарнинг эмоционал кўринишини оширади. Юқорида эслаб ўтилган арфа чалувчи яримялангоч холда тасвирланган қиз қора заминда янада эмоционал бўлиб кўринган. Асарнинг қалами ( қаламтасвири, чизиқли конструктив тизми, образни ажратиб турувчиконтур чизиги) ҳам ўткир. Тасвирдаги аниқ ва мусиқавий чизиқлар одам қоматини бўрттириб кўрсатишдан ташқарини янада таьсирчан бўлишига хизмат қилади. Деворий рассомлик ва монументал ҳайкалтарошликни хусусияти мазмуни ҳам шу меъморлик билан боғлиқ холда ўзғарб яқинланади. Эндиликда Антик в мавзулар камайиб суворийлар жасоратини куйловчи романтик компоэиция ва муҳим тарихий воқеа ва ходисалар билан боғлиқ мавзулар монументал санъатда кенг ўринни эгаллай бошлади. Энг муҳими шундаки эрон- сосоний ва кўчманчи туркий халқлар санъати билан боғлиқ турлари ҳамма санъат пластикасини аста ясси- декоратив безакка ўтабошлади. Бу билан у кейинги наққошлик санъатининг етакчилиги учун замин ярата борди. Ҳайкалтарошлик турк хоконлиги даврида думолоқ ва рельеф кўринишлари ривожда бўлиб, рассомлик

санъати билан бир қаторда етукликка эришди. Майда ҳайкалторошлик, кулолчилик ва заргарлик орасида ҳам ютуқлар қўлга киритилди.Коропласика-маьбудаларҳайкалини ясаш ва уларга топиниш ҳам кенг тарқалди.Самарқанд,Бухоро.Нақшаб ва Тоҳаристондан топилганшундай ҳайкаллар бир биридан кийими,кўриниши билан ажралиб туради.Улар кўп ва хилма хил.Маҳобатли ҳайкал ва рельефлар ҳам шу даврда ижтимоий ҳаётда муҳим ўринни эгаллаб улар ибодатхонада фриз тарзида хона деворининг тепа қисмида, думалоқ ёки жанрли композиция сифатида тахмон-токчаларга ёки бўлмаса махсус тагликларга ўрнатилган бўлган. Бу холни XX асрнинг 30-50 йилларида археологик қазилмалар пайти топилган ҳайкалтарошлик намуналарида ҳам кўриш мумкин. Панжикент, Қува, Сўғд санъатида егоч ўймакорлиги ва ҳайкалтарошлиги ўзига хос йўналишда мавжуд бўлган. Ёғоч ўймакорлигида мураккаб нақш композициялари ишланган. Уларда борлиқ элементлари, қуш ва ҳайвонлар, одам ҳайкаллари учрайди, хатто думалоқ ҳайкаллар ҳам ёғочдан йўниб ишланганлиги шу давр маданий ҳаётининг бирмунча жонли бўлганлигини кўрсатади. Сўгд ҳайкалтарошлиги нафақат хоналарни безашда балки бевосита ибодатхоналарда ҳам кенг фойдаланилган . Шунга Зарафшондан топилган ёғочдан ишланган ҳайкал мисол бўлаолади.Умуман шуни айтиш керакки араблар келгунга қадар Сўғд, Хоразм Уструшонада олов уйлари билан бирга худо уйлари худо - санам ибодатхоналари мавжуд бўлган. Бошида нур таратаётган шар чамбар, белида белбоғ ва ханжар ва қилич қилиб ҳайкал ишланган. Ҳайкал ёғочдан ясалган. У маълум кано н асосида ишланган ва йи ғ илган яъни қўллар алоҳида ишланиб кейин уланган. Илк ўрта асрга оид бу ёдгорлик Сўғд умуман Марказий Осиёдаги Илох , худо , маъбуд санамнинг намунаси бўлиб худо Митро , Ахура ҳайкали ҳисобланади. Шарқшунос олим В.В. Бартольднинг фикрига кўра санамлар юнонча симо, ўхшаш зардўштийлик таълимотида муҳим ўрнини эгаллаган. Улар одам ёки ёки ҳайвон шаклида ишланган ва шаҳарларда ўрнатилган. Унинг баландлиги 5 м. Яқин бўлиб олтиндан ясалган. Бу шаҳарнинг катта

санамларидан ҳисобланган. Пойкент, Зоминдавор, Фарғонада ҳам ҳайкаллар ўрнатилаган бўлиб улар ҳам инкурстатция услубида бажарилагн, кўзлари қимматбоҳо тошлардан ишланган. Самарқанд яқинидаги Челекда ўрнатилаган олтин ҳайкал машҳур бўлган Ҳитой манбаларида кўрсатилишича бу санамга сигиниш у чун узоқ - узоқлардан одамлар кўриш учун келишган. Бу санам ривоят қилишича одамларни ёмон кўздан сақлаган. Санамлар ибодатхона ичида ҳам ўрнатилагн. Жумладан, Бухоро ибодатхоналарида шундай санамлар бўлган. Кувада (Фарғона) олиб борилган археологик қказиш ишлари олиб борилганида бу ердан буддизм билан боғлиқ бўлган ибодатхона қолдиғлари очилди. Бу археологик қазилма ўрганилганида шу жойда буддавийлар ибодатхонаси мавжуд бўлганлиги ва у икки хонадан иборат эканлиги аниқланди.Уларнинг ҳар бирига алоҳида кириш эшиги бўлиб хоналардан бири айвон типида , унга кираверишда катта отлар ва ва катта серсоқол маьбуд тасвири ўрнатилган. Расм. Дев ҳайкали. Маьбуднинг пешонаси теппасида одам бош суяги шакли боғлиқ холда ишланган. Ҳайкал ниҳоятда шижоатда жўшин ва важохат билан ён томонга қараб тургани пайти кўрсатилган. Иккинчи хона ҳам ҳайкаллар билан безатилган бўлиб уларнинг бизгача фақат парчалари етиб келган. Айниқса Будда ҳайкалининг сақланиб қолган бош қисми ҳарактерли.Унда думалок юзли Будда бошининг пешонасида қўшимча кўз тасвири ишланган бўлиб у ҳамма нарсани кўрадиган ва биладиган Будданинг илохийллигини таькидлайди. Расм.Будда ҳайкали. Ҳайкал қунт билан ишланган унинг танаси, юзи нафис ишланилишига эьтибор берилган,бадани қўнгирокли заржияклар билан безатилган, кийимлари еркин кук ва бошқа ҳархил ранглар билан пардозланган бўлган.Будда ҳайкали хонанинг турида тахтда ўлтирган холда ишланган бўлган. Ибодатхона араблар томонидан ёқиб юборилган, ҳайкал эса бузиб ташланган.Ҳайкалда сақланиб қолган қилич излари шундан далолат берадир.

У-УП асрларда амалий безак санъати ҳам ниҳоятда ривожланди. Кандакорлик, бадиий тўқимачилик, китобат санъатида бетакрор асарлар яратилди. Инкрустация услубида китоб муқовалари тайёрланди, қадаматошли оёқ кийимлар ишаланди. Бу ёдгорликлар ҳақида замондошларнинг, тарихчиларнинг ёзиб қолдирган хотираларимаълумот беради. Араб қўшинлари Бухорода бўлганларида хотун подшоҳнинг оёгидаги қадама тошли этигини кўриб ҳайрон бўлиб қолганликлари тарихчилар асарларида учрайди. Уструшона ҳокими қимматбаҳо, жавохирлар билан безатилган аждодларининг ғайридиний китобларини кимҳобларга ўраб асрагани учун ҳиёнатда айбланган. У11-У111 асрларда Самарқанд қоғоз ишлаб чиқиш борасида машҳур бўлиб қоғоз жаҳон бозорида юқори баҳоланган.

Хулоса. Ўзбекистон ҳудудида илк феодализм дарида Ўрта Шаркда муҳим маданият ўчоғи бўлиб унинг шу давр санъати бадиий тафаккурининг юксак кўриниши ва мустақил йўналишидир. Бу санъат ўзида давр руҳи, бадиий дид ва қарашларини ифодалади. Бу давр санъати ўзида феодал тузум зодагонлари қарашлари ва ихтиежларини ифодалади. Бу санъат Шарқ ва Ғарб анганалари замирида юзага келган бўлса ҳам, лекин унинг асосини маҳаллий санъат, унинг асоси бўлган халқ ижоди ташкил этади. Санъаткорларнинг юксак маҳорати, давр руҳи ва нафасини хис этаолиши ва шу туйғулари ифодалаб ўлмас асарлар яратдилар шу билан бирга Ўрта Осиё, унинг ажралмас қисми бўлган Ўзбекистон ҳудудида мавжуд бўлган санъат ўтмиш санъати анъаналарига якун ясаб янг давр санъатига йўл очди.

Адабиётлар 1. Абдуллаев Н.У. Пейзажная живопись Ўзбекистана. Г.А.Пугаченкова, Л.И.Ремпель, История искусств Ўзбекистана с древнейших времен до середини 2. Искусство Советского Ўзбекистана М. 1976. 3. Тактош Р.Х. Современная графика Ўзбекистана 4. Такташ Р.Х. Фарруҳ Кагаров Г. 1985. 5. Шостко. К.Башаров. Т. 19.. 6. Зиганшина Н. Книжное искусство Ўзбекистана 7. Зиганшина Н. Георгий Чиганов Г. 1980.ХІХ в. М., 1965: Г.А.Пугаченкова Скульптура Халчаяна, М. 1971; Г. Кўзмина . Е.Е. В стране Кавата и Афрасиаба, М. 1977

O'xshashlar

Темур ва темурийлар даврида Ўзбекистон санъати

Илк давлатчилик шаклланиши даврида Ўзбекистон санъати

Мўғуллар истилоси даврида Ўзбекистон санъати (1220-1340)

ХIХ аср охири XX аср саньати

Ўрта асрларда Ўрта Осиё санъати