Бадиий металлни экспертиза қилиш - музей тўпламларидаги, антиквар савдодаги мис ва унинг қотишмаларидан ясалган буюмлар - San'at - Referatlar

Бадиий металлни экспертиза қилиш - музей тўпламларидаги, антиквар савдодаги мис ва унинг қотишмаларидан ясалган буюмлар

Yuklangan vaqt:

29.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

550.1279296875 KB

Ko'chirib olish

Бадиий металлни экспертиза қилиш - музей тўпламларидаги, антиквар савдодаги мис ва унинг қотишмаларидан ясалган буюмлар Музейлардаги ва антиквар салондаги бадиий металлни атрибуция қилиш тажрибаси асосида мис ва унинг қотишмаларидан XVIII аср ва XX аср бошларида ясалган бадиий буюмларнинг визуал санъатшунослик экспертизаси тажрибаси умумлаштирилади. Бу кўриниш икки босқичга ажратилади: ашёнинг асллигини аниқлаш ва атрибуциянинг ўзи. Ҳайкалтарошлик бронзаси, латунь ва бошқа мисли қотишмаларнинг энг ҳарактерли ҳусусиятлари, уларни имитация қилиш ва безатиш усуллари кўрсатилади, улар предметнинг ҳақиқийлигии ва яратилган санасини аниқлашга имкон беради. XIX аср ва XX аср бошларидаги бадиий металлига энг кўп тарқалган клейма ишлаб чиқарилади. Предметнинг муҳим ҳусусиятларини ва фарқли белгиларини аниқлаш, умуман олганда, экспертизанинг вазифасидир. У номаълум нарсани ишончли нарсага тенглаштириш жараёнини ўз ичига олади. Санъатшунослик экспертизаси икки босқичдан иборат бўлиши мумкин: 1) предметнинг асллигини аниқлаш, яъни материал ва тайёрлаш техникаси ҳусусиятларини таҳлил қилишга таянган ҳолда тақдим қилинган асар ҳақиқий ёки имитациялигини, нусха эканлигини билиш маҳорати; 2) предметнинг атрибуцияси, яъни асарнинг яратилган вақти ва жойини, унинг нимага мўлжалланганлигини, шунингдек, агар бунининг имкони ва зарурати бўлса, мактабини, услубини, муаллифини, сюжетини, эгасини аниқлаш. Экспертлик хулосаси предметнинг турли хил тавсифларини тадқиқ қилиш жараёнида аниқланган бир-бирига зид бўлмаган хулосалардан иборатдир, бунда ҳар бир аниқ ҳолатда предметнинг бетакрорийлиги аниқланади.

Экспертлик ишини ўтказишнинг турли босқичларидаги вазифалар ва усулларидаги тафовутлар бу ишда икки мутахассис иштирок этишини тақозо этади: биринчиси, материалшунослик тадқиқотини, иккинчиси, айнан санъатшунослик тадқиқотини ўтказувчи мутахассис. Ҳақиқатда предметни ўрганишнинг инструментал усулларини кўплаб музейлар қўллай олмаётгани учун, аввалгидек, экспертиза бир киши томонидан, кўпинча санъатшунос томонидан бажариладиган визуал тадқиқот бўлиб қолмоқда. Атрибуция усулларининг умумийлигига қарамасдан, музейдаги ва антиквар салондаги атрибуция эксперт хулосасига ва асарлар таркибига қўйиладиган талаблар бўйича фарқланади. Уч ўлчамни тез ва бехато аниқлаш антиквар савдо учун биринчи даражали аҳамиятга эгадир: ашёнинг ҳақиқийлиги, яратилган вақти ва қиймати. Олиши мумкин бўлган ҳаридорнинг танловига таъсир кўрсатиши мумкин бўлсада, ашёнинг таржимаи ҳоли, сюжети ва услубининг ўзига хосликларига антиквар бозорда талаб бўлмайди. Ўн йиллар аввал фондларга келиб тушган асарларни атрибуция қилиш билан шуғулланувчи музей мутахассиси учун одатда афсонага эга бўлган предметларнинг қиймати ва ҳақиқийлиги масалалари аҳамиятга эга бўлмайди. Муаммо бошқа нарсада: XIX асрда ва XX аср бошларида бадиий саноат ишлаб чиқарган маиший буюмларнинг аксарият катта қисмининг анонимлигидадир, улар бугун тарих ва ўлкашунослик музейларининг фондларини тўлдирмоқда. Бундай буюмларни фақат музейларда кўриш мумкин, антикварлар бозори уларни нархи пастлиги туфайли рад этмоқда. Бадиий металлни, жумладан, мис ва унинг қотишмаларидан тайёрланган ашёларни экспертиза қилиш ўз ҳусусиятларига эгадир. Олтин ва кумушдан ясалган буюмлардан фарқли ўлароқ, уларда белги (тамға) кам ва номунтазам учрайди ёки умуман бўлмайди. Таркибли конструкцияли буюмларда, масалан, ёритиш ускуналарида кўпинча турли даврларда ишлаб чиқарилган деталлардан фойдаланилади. Бир метталлни бошқа металлнинг қотишмаси билан имитация қилиш тажрибаси эксперт

учун энг ноқулай тўсиқ ҳисобланади. Шу сабабли қотишманинг таркибини ва безак қопламанинг ҳусусиятини белгилаш устувор аҳамият касб этади. Санъатшунос учун табиий бўлган асарнинг сюжети ва услуби масалаларига эътибор экспертизанинг бошланғич босқичида фақат халақит бериши, материалнинг ўз ҳусусиятларини таҳлил қилишдан чалғитиши мумкин. Буюмнинг орқасида ёки асосидаги кам эътиборли сиртини тозалашда очиладиган предмет ясалган металлнинг ранги, шунингдек, қопламанинг фактураси ва ранги материал ҳақидаги бирламчи маълумотни беради. Ҳаммага маълумки, қизил ранг соф миснинг фарқли белгисидир, турлича ифодаланган сариқ ранг – ёрқин сариқдан олтин ранггача – латуннинг (30%гача рух), ярим томпакнинг (20%гача рух) ва томпакнинг (10%гача рух) фарқли белгисидир. Ҳайкалтарошлик бронзасининг ранг кўлами – малласариқдан қизғиш-сариққача. XIX асрдаги энг яхши бронза қуйиш фабрикалари, жумладан, Санкт-Петербургдаги 95% мис ва 5% рухдан иборат “сукрас” бронзадан фойдаланган Ф.Шопеннинг фабрикаси маҳсулотлари учун тўйинган сариқ ранг хосдир. Узоқ вақт давомида турли бадиий буюмлар – совғалардан тортиб ҳайкалларгача – тайёрлашда катта миқдорда (19%гача) оқ компонентлар бўлган бронзадан фойдаланилган: қалай, қўрғошин, рух, сурьма. Бу металлнинг оқиш тусда бўлишига сабаб бўлган. Қимматбаҳо ҳайкалтарошлик бронзасига имитация қилиш мақсадида 19 аср охирларида Ғарбий Европада, кейинроқ эса, Россияда таркибида 4060%гача рух бўлган мис-рух қотишмасидан қуйма тайёрлаш таомилга кирган. Тайёр қуймага гальваник ваннада мис қопланган ва у патинланган. Тозалаш асосий металлнинг рангини аниқлашга имкон беради. XIX - XX аср бошларида олтин ва кумушни эслатувчи кўплаб мис қотишмалар кашф қилинган. Кумушсимон-оқ рангга эга бўлган мельхиор ва нейзильбер, алюминийнинг кремний билан қотишмаси бўлган альпак уларнинг энг машҳурларидир.

Қопламанинг ранги ва фактураси муҳим белгиловчи аломат ҳисобланади. Чуқур тондаги патина азалдан энг қимматбаҳо ҳисобланган: ложувард, яшил, қора ва қизил-жигарранг. Яшил патина мисда, бронзада енгиллик билан, латунда қийинлик билан ҳосил бўлади, рух миқдори юқори бўлган қотишмаларда унинг бўлиши мумкин эмас. Шу сабабли илгари тайёрланган ҳайкалтарошлик бронзаси бир хил сульфид патинлашган кулранг-қора тусда бўлган. Латунь қуйманинг вазни ва қалинлиги, сиртнинг фактураси зичроқ бўлади, мис ва бронзада эса акси бўлади, ўрганилаётган предметнинг бу ҳусусиятлари ҳам эксперт тадқиқотида ҳисобга олиниши керак. Ковакчалар ва ғовакларнинг кўплиги замонавий қуймани тавсифлайди, сиртдаги ноаниқ нақшлар эса XIX асрнинг иккинчи ярмидаги бадиий бронза учун хосдир. 1842 йил Б.С.Якоби томонидан биринчи мартта намойиш қилинган бронза қуймаларнинг гальваник нусхалари кенг тарқалган. Уларни орқа томонининг унча катта бўлмаган дендритлар ҳосил қилган ғадир-будир, ўйдим-чуқур сиртига қараб фарқлаш мумкин. XIX асргача бажарилган кандакорлик маҳсулотлари учун болға изларини сақлаб қолган сирти “тангачали” фактураси хосдир. XIX аср ўрталаридан Россияда вальцовкалаш (жўвалаш) ишлаб чиқариши кенг йўлга қўйилгач, улардан тайёрланган мис буюмлар силлиқ сиртга эга бўлди. XIX асрда мисгарликда кавшарлаш томонидан сиқиб чиқарилган парчинлаб улаш техникаси ҳам мана шу хронологик чегарани белгилайди. Бадиий металлга безак ишлашда кўпгина турли-туман техник усуллардан фойдаланилади. Зарҳаллаш ва кумушлаш турли усулларини атрибуция қилиш энг қийин иш ҳисобланади. Озгина зарҳаллашни тилланинг бир-бирини беркитувчи барглар ҳосил қилган предмет сиртидаги чизиқларга қараб аниқлаш мумкин. Предмет сиртига зарҳал амальгама суришда ишлатилган мўйқалам излари, шунингдек, буюмнинг орқа томонидаги ортиқча олтинни олиб ташлашда ишлатилган штихел тирнаган ўринлар XIX аср охирларигача ишлатилган оловли

зарҳаллаш техникасининг фарқли белгиси ҳисобланади. Буюмнинг орқа томони захира таркиб билан бекитиладиган гальваник зарҳаллашда бундай излар қолмайди. Аммо эксперт учун оловли зарҳаллашда тоннинг сариқлиги ва чуқурлиги билан ажралиб турадиган зарҳаллашдаги ўзгачаликлар катта аҳамиятга эга бўлади. Уларни, П.П.Вейнернинг фикрича, ҳис қилиш мумкин, аммо сўз билан ифодалаб бўлмайди. 1840 йиллардан бери маълум бўлган гальваник кумушлантиришда сиртда қизил ва сариқ рангдаги доғларнинг кумуш қатлами ҳосил бўлиши аниқланган. Бадиий бронзага манзарали безак беришнинг у ёки бу усулларидан фойдаланиш асарни яратишнинг вақт чегараларини кўрсатувчи белгилардан бири бўлиши мумкин. Сунъий патинлаш XVIII аср охири – XIX аср бошларида; эски бронзага монанд патинлаш XIX аср ўрталарида; хира зарҳаллаш ёки ормола XVIII - XIX асрлар мобайнида; зарҳаллаш билан бирга патинлаш XVIII аср охирларидан 1830 йилларгача; гальваник зарҳаллаш 1841 йилдан кейин; ундан оловли зарҳаллаш учун асос сифатида фойдаланиш 1857 йилдан бошлаб қўлланилган. Асар яратилган вақтни белгилаш учун материалшунослик экспертизаси ҳал қилувчи омил ҳисобланади. Предметдан “ўқиб олинадиган” бошқа маълумот - ёзувлар, белгилар, сюжет, шакл ва безак стилистикаси, - агар у қалбаки бўлмаса, материални ва унга ишлов бериш технологиясини ўрганиш асосида қилинган хулосаларни аниқлаштириши мумкин, аммо уларни бекор қилмайди. “Қалбаки” тушунчаси аниқлаштиришни тақозо этади. Унинг салбий маъноси “сохта” даражасигача кучайтирилиши ёки қарийб бетараф бўлган “имитация”, “нусха” даражасигача сусайтирилиши мумкин. Бу тадқиқотчи асардан қандай вақт масофасида турганига ва асарнинг қандай бадиий қадрқимматга эга бўлишига боғлиқ бўлади. Музей тўпламида ва антиквар савдода “янги ясалган” металлнинг роли турличадир. Музейда таъмирланиш, маълумки, ашёни

консервациялаши, айрим ҳолларда эса қопламадаги йўқотишларни, безакнинг иккинчи даражали деталларини ва конструкциянинг айрим қисмларини сақланиб қолганига ўхшаш ҳолатда илмий асосланган қисман тузатишни англатади. Антиквар бозорда эксперт ҳар доим илгаридан режалаштирилган ашёларни сохталаштирилишига дуч келади. Масалан, ёритиш асбобларида “янги ясалган” деталлар бронзанинг 40% ва ундан ортиғини эгалласа, каминли соатларда улардаги ҳайкалтарошли ёки безак композицияси сифатли бўлсада, замонавий нусхалар билан алмаштирилган бўлса, бундай ашёлар сохта ашёлар сифатида атрибуция қилиниши ва савдодан олиниши керак. Антиквар магазинларнинг пештахталарида бундан ҳам ночор аҳволни кўриш мумкин. Жумладан, Москвадаги “Валь” фирмаси эски намуналар бўйича ўзи тайёрлайдиган ҳайкаллар, камин соатлари ва шамдонларни нусха сифатида тақдим этса, Арбат кўчасидаги антикварлар эса асл нусха сифатида сотишга уринишади. Атрибуциянинг ўзи экспертизанинг иккинчи босқичини ташкил этади. Унинг вазифаси нафақат кўриб чиқилаётган ашё, балки унинг ўхшашлари ҳақидаги маълумотни таҳлил қилишдан иборатдир. Предметнинг функциялари у яратилган вақт ва ишлатилган муҳит ҳақида қўшимча маълумот беради. Музейларнинг металл фондларида муомаладан чиққан, вазифаси эса ноаниқ кўплаб маиший ашёларни учратиш мумкин. Шу сабабли XVII- XVIII асрларга мансуб Голланд матросларининг тамакидони музей рўйхатларида XIX асрга мансуб кўзойнак ғилофи деб аталган бўлиши, XIX асрга тегишли шакар солинадиган нафис қанддон қадимда ёзувни қуритиш учун сепишга мўлжаллаб қум солиб қўйиладиган идиш сифатида ёзилган. 1730, 1741, 1762 йилларга тегишли тож кийдириш маросимида ишлатиладиган қадаҳлар стакан сифатида аталган бўлиши мумкин, XVIII асрга мансуб пенка трубкаси учун ноёб голланд тагликлари вазифаси ноаниқ предмет бўлиб қолмоқда. Кўпинча диний ашёларнинг аниқ вазифаси мавжуд бўлмайди, масалан, яҳудийларнинг ханука байрамида

ишлатиладиган шамдон ибодатхонадаги латунь чироқ сифатида белгиланиши мумкин. Предметга туширилган тамға ва ёзувлар тўғри ўқилса, предметнинг ясалган вақти ва жойи ҳақида билиб олиш мумкин. Уларнинг айримларини келтириб ўтамиз: “SIBIR” – 1730-1770 йилларда мисгарлик идишларини ишлаб чиқарган Демидовларнинг Уралдаги заводларининг тамғасидир; “Ф.Н.СЕР” – қадама кумуш фабрикасининг белгиси; “FRAGET” – Иосиф Фраже томонидан 1824 йилда асос солинган Россиядаги машҳур ошхона идиш-товоқлари фабрикасининг белгиси; “ОЕНМЕ” – 1830-1870 йилларда қадама кумушдан маҳсулот ишлаб чиқарган Москвадаги Ф.И.Эмменинг фабрикаси тамғаси; “АК” – 1840 йилда Санкт-Петербургда асос солинган А.Качнинг мельхиор буюмлар фабрикаси белгиси; “ИСУ” – Императоское Строгановское училище; тарози паллалари щртасидаги “В” ва “Н” ҳарфларини ифодалаш - Варшавадаги Б.Ҳаннербергнинг савдо уйи белгиси; “От М.Ф. на 10 лет” – Молия вазирлиги томонидан модель қуйилмасини 10 йил мобайнида тайёрлаш учун фабрикага берилган рухсатнома белгисидир. Давлат герби ва медаллар тасвири ифодаланган тамға фабрикага 18291896 йилларда ўтказилган 16 та Бутунроссия кўргазмаларидан бирида мукофот берилганидан далолат беради. Бундай тамғанинг ўрганилиши ҳам атрибутация белгиси ҳисобланади. Бадиий ва маиший металда эгалик белгилари кам учрайди. Булар одатда тожлардир: варақачалар орасидаги икки жавоҳирли дворянлар тожи; етти жавоҳирли баронлар ва тўққиз жавоҳирли графлар тожлари; тўрт ҳалқа кесишмасига ўрнатилган шардаги тенг учли хочли, марваридлар билан безатилган князлик телпаги. Икки бошли бургут акс этган Россия давлат гербининг ифодаланиши санани белгиловчи белги бўлиб хизмат қилиши мумкин. Унда муқаддас Георгийнинг от устидаги тасвири 1857 йилдан кейин томошабиндан чап томонга қаратилган эди. Хатоларни истисно қилиш учун ҳайкалтарошнинг, қолипловчининг, бронза қуювчининг, соатсоз устанинг, фабрика ёки устахона эгасининг номи

ёзма манбалар билан қиёсланиши керак. Масалан, Павел биринчининг Гатчин саройидаги каминли соатлари циферблатида Ф.Шопеннинг номи турибди, ҳолбуки у соатсоз бўлмаган. П.П.Вейнернинг фикрича, циферблатдаги бу ёзув соатсоз устанинг, бронза қуювчининг, устахона эгаси ёки эмалловчининг (сирловчининг) фамилияси бўлиши мумкин. Сюжет ва услубнинг ўзига хосликлари асар таржимаи ҳолини тўлдиришга имкон бериши мумкин, лекин у яратилган санани аниқлаш учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга эмас. Чунки бадиий бронзада қуйма модель сифатида турли вақтлар ва услубларга мансуб ашёлардан фойдаланилиши мумкин. Мазкур матнда бадиий металл билан экспертлик иши олиб боришнинг барча усуллари кўрсатилиши мумкин эмас, бунда стилистик эмас, балки материалшунослик таҳлилига биринчи даражали аҳамият бериладиган ёндашувнинг ўзи муҳимдир. Ўрганилаётган буюмни ўзига ўхшаши билан, яъни ясалган вақти, келиб чиқиши, иложи бўлса, муаллифи ҳам тўла аниқ типологик яқин буюм билан таққослаш мажбурий ҳисобланади. Бу экспертлик хулосасининг салмоғини янада оширади, унга теранлик баҳш этади, тадқиқ қилинаётган асарни тарих ва маданият мулки сифатида талқин қилишга имкон беради. Уч оёғли соус идиши. Мис ва кумуш аралашмаси 17,8х8,9х11,4. Sheffield Silver Company, АҚШ . 1930-40 й .

5 та предметдан иборат кумушдан ишланган қаҳва жамланмаси. 26,7 х 26,7 х 30,5 см . International Silver XIX аср бошлари . Кумуш менажница купидони билан. 14х14х22,9 см. Cromwell Silver MFG. XX аср бошлари .

Адабиётлар рўйхати 1. Арсеньева Е.В. Старинные узорные ткани. - М., Искусство. 1999. 2. Борисов И.Б. Обработка дерева. - М., 1999. 3. Базен Ж. История истории искусства: От Вазари до наших дней. - М., 1995 4. БСЭ, «Советская энциклопедия», издание третье, в 30 т., -М., 1969-1978. 5. Вельфлин Г. Истолкование искусства. - М., 1922. 6. Вельфлин Г. Классическое искусство. - СПб., 1997. 7. Вёльфлин Г. Основные понятия истории искусств. - СПб., 1994. 235 с. 8. Виппер Б.Р. Введение в историческое изучение искусства. -М., 2004. 257 с. 9. Власюк В.Б., Каплун А.А. Стили в искусстве. -М., 1998. 10. Гринь А. В. Системные принципы организации объективной реальности. - М.: Изд-во МГУП, 2000. 11. Даниэль С.М. Картина классической эпохи. -Л., 1986. 12. Дворжак М. История искусства как история духа. -СПб., 2000. 13. Дмитриева Н.А. Краткая история искусств. -М., 2000. 578 с.

O'xshashlar

Музей предметлари атрибуцияси ва экспертизаси

Маданий бойликларнинг типлари ва турлари

Заргарлик буюмларининг сифатини текшириш

Арт-криминалистика - моҳият ва имконият

Чинни буюмлар экспертизасига оид маълумотлар