Ҳайкалтарошли санъати ҳақида - San'at - Referatlar

Ҳайкалтарошли санъати ҳақида

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1361 KB

Ko'chirib olish

Ҳайкалтарошли санъати ҳақида Тасвирий санъатнинг турларидан бири бўлган ҳайкалтарошлик асарлари борлиқдаги ҳажмга эга бўлган барча шакллар асосида тасвирланади. Майда ҳайкалчалардан тортиб, парк ва ҳиёбонларга ўрнатиладиган турли маҳобатли ҳайкаллар, ёдгорликлар, биноларнинг деворларига ишланадиган рельефлар, танга, нишон, медал кабиларнинг юзасидаги бўртма тасвирлар ҳайкалтарошлик санъатининг турли кўринишларидир 1,2,3,4 расмлар. Ҳайкалтарошлик асарлари ўзаро ишлатилиш жойи, бажарадиган вазифаси ва тайёрланиш усулига қараб турлича номланади. Улар одатда думалоқ ва қабариқ кўринишда бўлади. 1-расм.Фарро тасвири туширилган Кушон даври тангаси 2-расм. Сасонийлар даври кумуш идиши. Эрон шоҳи Шопур II овда. IV аср. Думалоқ ҳайкалларни ҳамма томондан айланиб кўриш мумкин бўлса, қабариқ ҳайкалларни юзага бўрттириб ишланганлиги сабабли фақат бир томондан кўрилади. Қабариқ ҳайкалларни рельеф деб аталади.Рельеф французча сўз бўлиб «юза» деган маънони англатади.

Рельефли ҳайкалларда асосий образлар билан бир қаторда кенглик, табиат манзараларининг кўриниши ҳам акс этади. Шунинг учун бундай рельефларни баъзан перспективали рельеф деб ҳам юритилади. Рельеф ўз навбатида икки турга бўлинади. Улар барельеф ва горельефдир. Барельеф ҳам французча сўздан олинган бўлиб, «паст» рельеф деган маънони англатади. Барельефда ҳайкал текис юзага нисбатан бир оз қабарган бўлиб, унинг қалинлиги ўзининг ҳақиқий ҳажмининг яримидан ошмайди 5-расм. Танга, нишон, орден ва медаль юзаларидаги бўртма тасвирлар бунга мисол бўла олади. Барельефлар айниқса амалий санъат буюмларини, меъморчилик биноларини безашда жуда қўл келади. Қадимда ҳаётда ишлатиладиган турли хил буюмлар: кўза, гулдон, 3-расм. Шер билан олишаётган Геракл. Ҳайкалтарош Лисипп. Эр.олдинги

V аср. Мармар 4-расм. Амир Темур кўрсатмасига кўра 1399 йил Усто Ал-Азиз томонидан ишланган бронза қозони. Диаметри 2 м.45 см. Оғирлиги 2 тонна. Араб ёзувлари ва нақшлар билан безатилган. қурол-аслаҳаларнинг юзаларини барельефлар билан безаганлар,биноларнинг деворларига турли ҳаётий воқеаларни акс эттирувчи бўртма тасвирлар ишлаганлар 6,7,8-расмлар. Горельеф сўзи ҳам французча бўлиб, «баланд» рельеф маъносини билдиради. Ҳайкалтарошликнинг бу турида тасвирлар юзадан сезиларли даражада бўртиб чиққан бўлиб, унинг қалинлиги ўзининг ҳақиқий ҳажмининг ярмидан ошган бўлиши шарт. Горельефга кўплаб тарихий воқеаларга бағишлаб ишланган ёдгорликлар мисол бўлиши мумкин 9-расм. Бу ёдгорликдаги айрим ҳайкаллар, масалан, олдинда тасвирланган образлар, юзага нисбатан жуда бўртиб чиққан бўлса ҳам лекин улар асосий композиция юзасига ёпишган ҳолда ишланган. Бу ёдгорликларда рельефнинг икки турини ҳам учратиш мумкин. Лекин горельеф унда етакчи ўринни эгаллайди.

Ҳайкалтарошликда рельефнинг яна бир тури мавжуд бўлиб, бу ўйиб ишланган рельефлардир. Бундай рельефлар одатда текис юзага ўйиб ишланади. Юзани ўйиш натижасида ҳосил бўладиган ёруғ-соя ўйини ҳисобига тасвир кўзга ташланади. Бундай рельефларнинг имконияти чегараланган бўлганидан улар амалга жуда кам қўлланилади. Улар қадимги Мисрда кўплаб ишлатилган. Ҳайкалтарошлик асарларини яратиш учун турли хилдаги материаллардан фойдаланилади. Бу материаллар ҳайкалга турли ҳарактер ва мазмун беришда ҳизмат қилади. Масалан, тош-гранитда ишланган ҳайкаллар кишида улугворлик, абадийлик бахш этса, аксинча мармардан ишланган ҳайкаллар нозик, кўркам кўринади 10-расм. 5-расм. Птоломей ва Арсион Филадельфларнинг «Комея Гонзаг» бўртма тасвири. Эрамиздан аввалги III аср. Уч қаватли Сардоникс қимматбаҳо тошдан ишланган.

6-расм. £ адимги Миср µайкалтарошлиги. 7-расм. Декоратив безатилган ³илич ³ини. Туркия. XVI - XVII асрлар. 8-расм. Чинни к´за. Россия. XIX аср.

Шунинг учун ҳайкаллар ўзининг мазмуни ва ўрнатиладиган жойига қараб ҳар хил материаллардан ишланиши мумкин. Ҳайкалтарошлик материаллари қуйидагилардан иборат: пластилин, лой, ёғоч, металл, мармар, гранит, суяк, цемент, гипс ва ҳоказолардир. Қимматбаҳо металлар-олтин, кумуш, никеллар ҳам ҳайкалтарошликда қўлланилади 11,12,13-расмлар. Ҳайкалтарошликда деярли ранг ишлатилмайди, лекин халқ ҳайкалтарошлигида ҳайкалларни бўяш ҳоллари учрайди. Бунга Ўзбекистон ҳудудидан топилган қатор ҳайкалтарошлик асарлари мисол бўла олади 14- расм. Ҳайкалтарошлик асарлари ҳам тасвирий санъатнинг бошқа турлари каби ўзининг бажарадиган вазифаси, мазмунига қараб қатор тур ва жанрларга бўлинади. Ҳайкалтарошлик турлари деганда биз монументал, декоратив ва дастгоҳ ҳайкалтарошлигини тушунамиз. Монументал ҳайкалтарошликка муҳим тарихий воқеалар, атоқли шахслар хотирасини абадийлаштириш мақсадида ўрнатилган йирик ўлчовдаги, турли хилдаги ёдгорликлар, ҳайкалтарошлик ансамбллари киради. Бунга мисол қилиб Она Ватанимизнинг кўплаб шаҳарларида давлат ва жамоат арбоблари, ёзувчи- шоирларнинг ҳайкалларини келтиришимиз мумкин. 9-расм. «Муси³ачилар». Айртомдан топилган фризлар. Охактош. II аср.

10-расм.Жан Антуан Гудон. (1741-1824 йиллар) Вольтер ҳайкали. Мармар. 1781 й.

11-расм. Тожикистоннинг Гарм 13-расм. Дамир Рўзибоев вилоятидан топилган олтин Саида 1962. Ёғоч. ҳайкалчалар. VII - VIII асрлар . Амир Темур, Алишер Навоий, Мирзо Улуғбек, Абу Райҳон Беруний ва бошқалар. Одатда монументал ҳайкалтарошлик асарлари ўзида катта мазмунни англатиб, мустақил характерга эга бўлади. Лекин шу билан бирга у бевосита муҳит билан боғлиқ бўлиб, меъморчилик бинолари ҳамда табиат билан уйғунликда бўлиши мумкин. Бу унга янада улуғворлик ва таъсирчанлик бахш этади 15, 15а-расмлар. Монументал ҳайкалтарошлик асарларига ҳос бўлган хусусиятлардан бири бу асар қаҳрамонларини кўтаринки руҳда тасвирлашдир. Монументал ҳайкалтарошлик асарлари доим очиқ ҳавода туриш учун мўлжалланган бўлганлиги сабабли улар узок вақт турадиган қаттиқ материалдан, масалан, тош, бронза, гранит ва бетонлардан ишланади. Булардан ташқари

монументал ҳайкалтарошлик асарлари узоқдан кўришга мўлжалланганлиги сабабли, уларда катта-катта, яхлит шакллардан кенг фойдаланилади.

12-расм. Шоҳ Аменхотеп III ҳайкали. Қора Гранит. Эрамиздан аввалги XIX аср. Ҳайкалтарошлик асарлари ҳам тасвирий санъатнинг бошқа турлари каби ўзининг бажарадиган вазифаси, мазмунига қараб Истироҳат боғлари, ҳиёбонлар, кўчалар, шунингдек, меъморчилик биноларининг деворларини безаш учун ишлатиладиган ҳайкалларнинг ҳамма турлари декоратив ҳайкалтарошлик санъатига киради. Ҳайкалтарошлик санъатининг бу тури монументал ҳайкалтарошликдан шу билан фарқ қиладики, агар монументал ҳайкалтарошлик асарлари ўзида мустақил мазмунни англатиб меъморчилик ва теварак-атрофга боғлиқ бўлмаган ҳолда кишига мустақил фикрни бера олса, декоратив ҳайкалтарошлик асарлари эса бевосита меъморчилик композицияси билан боғлиқ бўлади. Бундан ташқари агар монументал ҳайкалтарошлик асарларида образлар кўтаринки руҳда ишланса, декоратив ҳайкалтарошлик асарларида 14-расм. Халчаёндан топилган жангчи µайкали. Б ´ялган лой. Янги эранинг бошлари.

15-расм. Амир Темур ҳайкали.

15-расм а. Мирзо Улуғбек ҳайкали.

эса образларни бир оз енгил юмористик тарзда талқин этиб, бўрттирилади 16-расм. 16-расм. А.Мухторов. «Така уриштириш», «Хўжа Насриддин». 1972- йил. Бунга халқ бадиий ижодиёти ҳайкалчаларини мисол қилиш мумкин. Ҳайкалтарошликнинг бу турида турли ҳайвон ва қушлар шакли кенг ишлатилади. Биноларнинг деворларига ишланадиган турли бўртма тасвирлар, амалий санъат буюмларининг юзасига ишланган тасвирлар ҳам декоратив ҳайкалтарошликка киради. Турли фавворалар, панжаралар, дарвозаларга ишланган бадиий безакларга ҳам декоратив ҳайкалтарошлик намуналари сифатида қаралади 17-расм. Чиннидан ясалган ҳайкалчалар, лойдан ишланган ўйинчоқлар ҳам шу ҳайкалтарошликнинг кўриниши ҳисобланади 16-расм. Дастгоҳ ҳайкалтарошлигига ўзида мустақил мазмунни англатадиган асарлар киради. Бундай асарлар кўргазмаларга,

17-расм. Декоратив панжаралар намунаси. интерьерларга қўйиш учун мўлжаллаб ишланади. Ҳайкалтарошликнинг бу турида воқелик ўзининг бутун борлиғи билан акс этади. Ҳайкалтарошлик санъатининг бу турида инсон психологиясидаги нозик ўзгаришлар, унинг ички руҳий кечинмалари, кайфияти ҳамда характерини очиб бериш имкониятига эга. Дастгоҳ ҳайкалтарошлигининг кўринишларидан бири бюстдир. У одам портретини гавдаси билан акс эттирувчи думалоқ ҳайкаллар группасига киради. Ҳайкалтарошлик санъатининг яна бир кўриниши- терракота ҳисобланади. (терракота-итальянча сўз бўлиб пишрилган лой маъносини билдиради). Терракота кенг маънода лойдан ясалиб, хумдонда пишрилган ҳайкалтарошлик асарларидир 18,19-расмлар.

Ҳайкалтарошлик асарларида инсоннинг фақат ташқи кўриниши, тинч турган ҳолати ёки ҳаракатдаги пайтини акс эттириш билан кифояланмай, ундаги ички кечинмалар, ҳис-ҳаяжон ва ғамгинлик, келажакка интилиш каби ҳолатлар ҳам ўз ифодасини топади. Ҳайкалтарош асарида инсоннинг теварак-атрофга бўлган муносабати, қалбидаги изтироб ишонарли талқин этилади. Бунда, албатта, энг аввало ҳайкалтарошнинг ўта зийраклиги, тасвирлаш қоидаларини пухта эгаллаганлиги одам гавдаси ва мимик ўзгаришлари борасида пластик анатомия соҳасидаги юқори билимларга эга бўлишини тақазо этади. Тўғри топилган ҳаракат, юздаги мимик ҳолат ҳайкални таъсирли ифодалаш учун замин яратади. 18-расм. Эркак ва аёл µайкали. Терраракота. Аср бошлари. Вараµша.

19-расм. ¥айкалчалар. Терракота. Синьцзян. Аср бошлари.

Адабиётлар 1. И.А.Каримов. Ўзбекистон ХХ I асрга интилмоқда Т. «Ўзбекистон», 1999. 2. Н.Абдуллаев Санъат тарихи II -жилд I -китоб «Санъат», Тошкент, 2001. 3. Е.Барчаи. Анотомия для художников . Будапешт, 1975. 4. Б.Бойметов Ҳайкалтарошлик ва пластик анотомия. «Тасвирий санъат ва мухандислик графикаси»бакалавриат йўналиши ўқув дастури. 5. Л.М.Писаревский. Лепка Головы человека. М.1968. 6. А.Е.Терентьев. Изоброжение животных и птиц средствами рисунка и живописи. М.1980.

O'xshashlar

Каштачилик санъати

Пичоқчилик санъати

Плакат санъати

Театр санъати

Заргарлик санъати