Афросиёб санъати ва меъморчилиги - San'at - Referatlar

Афросиёб санъати ва меъморчилиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

84.5 KB

Ko'chirib olish

Афросиёб санъати ва меъморчилиги Режа 1. Афросиёб ҳақида умумий маълумотлар 2. Афросиёб санъати (деворий расмлари ва кулолчилиги) 3. Қўқон хонлиги санъати, маданияти ва меъморчилиги 4. Афросиёб меъморчилиги 5. Афросиёб археологияси

Афросиёб ҳақида умумий маълумотлар Афросиёб – Самарқанднинг қадимий шаҳар ўрни. Афросиёб эр.авв. 6- 5 асрларда шаклланган ва Суғдиёнанинг марказий шаҳарларидан бири бўлган. Афросиёб халқ орасида машҳур, афсонавий шахс – подшох, халқ қаҳрамони бўлиб, шаҳар унинг номига қўйилган. Афросиёб шаҳри – Фирдавсийнинг «Шахнома» асарида туронлик қаҳрамон, саркарда сифатида тавсирланади. Афросиёб қадимдан дунёга машҳур шаҳар бўлиб, унинг санъати, маданияти, меъморчилиги беқиёс ривож топган, ғоят бой, халқи маданиятли, юксак маънавиятли ҳолда танилган. Археологик тадқиқотлар берган маълумотга кўра Афросиёб – эр.авв. 6-5 асрларда вужудга келган ва Суғдиёнанинг энг гўзал, кўркам, бой, санъати ва маданияти юксак даражадаги – марказий шаҳрига айланган. Шаҳарни эр.авв. 329 йили Македонский забт этади ва вайронага айлантиради. Юнонлар бу шаҳарни «Мароканда» деб аташади. Афросиёб қайта тикланади (Кушонлар даври). 712 Афросиёбни араблар лашкарбошиси Қутайба катта қўшин билан босиб олади. Шаҳарга ўт қўяди. Маданий ёдгорликларни қиличдан ўтказиб, ер билан яксон қилади. Афросиёб 9-асрдагина ўз қаддини қайта рослайди. 9-асрда мамлакатни Сомонийлар бошқаради. Сомонийларни пойтахти Бухоро бўлиб, Афросиёб ҳам сомонийларнинг асосий ва марказий шаҳарларидан бирига айланади. Шаҳарда катта меъморчилик қурилишлари, савдо-сотиқ, санъат ва маданият яна ривож топади. Аммо 1220 йили Чингиз бошчилигида беҳисоб мўғул қўшинлари Ўзбекистон ҳудудларига бостириб келади. Афросиёбни Чингизхон талаб, ўт қўяди. Бутун маданий бойликлар вахшиёна йўқ қилинади. Афросиёбни сув билан таъминловчи «Кумуш ариқ» бузиб ташланади сувсиз қолган Афросиёб қайта тикланмайди.

1370 йили Амир Темур Самарқанд атрофини қалин девор билан ўради. Афросиёб бу девор ичига кирмади. Шундан сўнг Афросиёб қадимий харобага айланди. XIX-XX асрларда археологик манзилгоҳ бўлиб, бутун дунё археологлари диққатини ўзига тортиб келмоқда. Чунки, Афросиёб археологияси Ўзбекистон, Ўрта Осиё, бутун Шарқ оламининг ғоят кучли цивилизацияси тарихи ҳақида 2,5 минг йиллик маълумотларни ўз бағрида сақлаб ётибди. 2. Афросиёб санъати (деворий расмлари ва кулолчилиги) Афросиёб археологияси кузатишлари шуни кўрсатадики, шаҳар санъати, маданияти ва меъморчилиги эр.авв. 6-5 асрларда, Суғдлар даври эрамизнинг 1-2 асрларида (Кушон даври), 5-7 асрларда (ихшидлар даври), IX- X асрларда (Самонийлар даврида) ғоят юксак даражада ривожланди. Шаҳарни юнонлар босиб олгандан сўнг, уни санъати ва меъморчилиги тез орада қайта тикланиб, ривожлана бошлайди. Бунга қўшимча ҳолда шаҳар қурилиши ва амалий санъатида юнон-элин санъати кучайиб боради. Унга юнонлар «Мароканда» деб ном берадилар. шаҳар Македонскийдан сўнг, ўзининг тасвирий, амалий, меъморчилик санъати ривожи билан яна шарқ оламида катта шаҳарлардан бири бўлиб қолди. Эрамизни 1-2 асрларида кушонлар маданияти ва меъморчилиги тараққий этди. Бу даврда тасвирий санъатни ҳайкалтарошлик тури ҳам ривожланади. Бу ердан «Митрасиявуш», «Дионис», «Мевали маъбуда», «Қанотли маъбуда» каби террекоталар топилиши Афросиёб ҳайкалтарошлигидан дарак беради. 1 Афросиёб санъатида деворий расмлар алоҳида эътиборда бўлиб, улар эрамизнинг 5-7 асрлари тасвирий санъати тараққиётини очиб беради. Афросиёб саройи деворларидаги турли тема ва сюжетларда расмлар ишланган. Расмларда тўй маросимлари, ов манзаралари, дарёда чўмилиш композициялари юксак маҳорат билан ишланган. Шунингдек, деворий расмларда филлар, отлар, куёв-шох, келин-малика, канизаклар, суғд тилидаги 1

ёзувлар ифодаланган. Расмлардаги уч аёлдан бирининг тасвири яхши сақланган. Аёл қизил куйлакда, сариқ лозимда, оқ кулранг рўмол, оёғида қора этик тасвирланган. Деворий композицияларда ўша даврнинг қурол- аслаҳалари, қушлар, турли зеб-зийнатлар, амалдорлик либослари, оғзини беркитиб олган хизматкорлар ва бошқа турли тоифадаги кишилар ифодаланган. Меҳмонхона деворларидаги расмларда қабул маросими, унда дунёнинг турли мамлакатларидан келган элчилар тасвирланган. Қабулхона расмлари шунчалик аниқ ишланганки, улар қайси мамлакат элчиси эканлигини англаб олиш мумкин. Композицияда элчилар, улар кўтариб олган совғалар, итлар, қушлар, қурол-аслаҳалар жуда моҳирлик билан тасвирга олинган. Яна бир расмда денгизда балиқ, тошбақа, ўрдаклар сузиб юрибди. Қирғоқда болалар, аёллар, отдан тушиб турган эркак киши тасвирланган. Яна бир расмда тўқайзорда йўлбарс ови тасвирланган. Йўлбарсга найза ураётган ғолиб яхши тасвирланган. Бу ерда қайиқда сузиш ифодаланган бўлиб, кишиларнинг ҳаммаси яхши кийинган. Афросиёб деворий расмлари қават-қават қилиб ишланган бўлиб, улар турли даврларга мансублигини англаш қийин эмас. ларини бироз кенгайтиради. Хон Олимхон даврида Тошкент, Чимкент, Сайрамни (1803-1809 йиллар) Қўқон хонлигига қўшиб оладилар. Сулоланинг авлодлари ўртасида тахт учун кураш Қўқон хонлигини тинч ривожланишига имкон бермайди. Шунга кўра хонликка Муҳаммадхон, Норбутабий, Олимбек, Умархон, Муҳаммад Алихон, Шералихон, Муродхон, Худоёрхон, Маллахон, Шомуродхон, Сайдхон каби ўндан ортиқ хонлар ҳукмронлик қилдилар. Қўқон хонлигида санъат, маданият ва меъморчилик яхши ривожлана олмади. Аммо Қўқон шаҳри 10-асрларда ташкил топган бўлиб, ўша даврда Қадимги Ҳинд, Хитой карвон йўлида жойлашган. Шунга кўра шаҳар XIII

асрда тўла шаҳар типида мавжуд бўлган. Уни мўғуллар хонавайрон этганлар. Лекин Қўқон халқи ўз шаҳрини тезда қайта тиклаб оладилар. XVIII асрда Қўқон мустаҳқам қалъа ичига олинган, уни 12 дарвозаси бўлган шаҳар ҳолатига келган. XVIII асрда Қўқонга Бухородан бир гуруҳ бинокорлар, наққошлар, ганчкорлар, ёғоч ўймакорлари олиб келинади. Улар мадраса, масжид, мақбара, карвонсарой, кўприклар, йўллар ва бошқа иншоотларни қурадилар. Қўқон меъморчилиги ва уларни безатилишида Бухоро услубига қатъий амал қилинади. Қўқонда «Норбўтабий мадрасаси», «Дахмаи жаҳон» меъморий ансамбли, «Модарихон дахмаси», «Худоёрхон ўрдаси» қурилиб, шаҳар ўрта асрлардаги Ўрта Осиё шаҳарлари орасидан ўзига муносиб ўрин олади. Бу ерда қурилган бинолар бухороча наққошлик ва ўймакорлик, сирли ғишт ва кошинлар, пештоқли, гумбазли, минорали қилиб бунёд этилади. Худоёрхон ўрдаси ўз даврининг ғоят юксак маҳорат билан яратилган меъморий иншоотидир (1860-70 й.й.). Ўрдада хоннинг қабул маросими, кенгашлар учун хоналар, қурол- аслаҳа омборлари, хазинахона ва хон оилалари учун турар жойлардан иборат бўлган бир бутун меъморий ансамбл бунёд этилади. Жомеъ масжиди кўп устунли, кенг, баланд айвонлар билан бунёд қилинган бўлиб, улар ҳам рангли нақшлар, ганч ва ёғоч ўймакорлиги билан безатилган (1812 й.). XVIII-XIX асрларда Қўқон хонлигига қарашли Тошкент, Чимкент, Сайрам, Андижон, Фарғона ва Наманган шаҳарларида ҳам мадраса, масжид, мақбара, бозор, йўл ва кўприклар, сардобалар қурилади. Карвонсаройлар, ҳаммомлар, турар жой бинолари бунёд этилади. Хуллас, Қўқон хонлиги қисқа тарихий даврни ўз ичига олиб, бу даврда мамлакатни юқори табақадагилар кўпроқ тахт учун кураш олиб борган бўлсаларда, хонликнинг ижодкор халқи ўз санъати, маданияти ва меъморчилигини яратиб, ўзларининг санъати ва меъморчилиги тарихини бунёд этиб келдилар.

Ўрта асрларда Қўқон хонлиги маданияти, адабиёти ҳам яхши ривожланиб, бу ерда Гулханий. Муқимий, Фурқат, Увайсий, Нодира ва Машраб каби шоиру-алломалар ўзларининг ижодий-адабий меросларини қолдириб кетдилар. Ичанқалъа ғоят юксак санъат билан безатилди. Биноларни ташқи безагига ҳам алоҳида эътибор берилди. Рангдор кошинлар, пишган ғиштлардан турли-туман гўзал безаклар ишланди. «Олло қулихон», «Хуржун мадрасаси», «Жума масжиди» қурилади. Бу даврда қурилган мадраса, масжид, мақбараларни ташқи кўринишида жим-жимадор кошинлар ғоят чиройли бўлиб, қуёш нурида товланади. Хева хонлигида «Ичанқалъа», «Муҳаммад Раҳимхон мадрасаси», «Муҳаммад Аминхон» мадрасаси ва «Калтаминор», «Паҳлавон Маҳмуд» мақбараси (қайта қурилган), «Шерғозихон мадрасаси», «Анушахон» мадрасаси ва ҳаммом, «Тошҳовуз», «Исломхўжа минораси», «Жума масжиди», «Қутлум мурод» мадрасаси каби кўплаб меъморий ансамбллар бунёд этилган-ким, булар Хева хонлигини меъморчилигини асосини ташкил этади. Булардан ташқари Хева халқ амалий санъати намуналарига дахмалар, панжаралар, устун ва сахн-интеръерларни бадиий безатилиши ҳам кириб, улар ўзининг композицион тузилиши, ранг уйғунлиги билан алоҳида эътиборга лойиқдир. Хева меъморчилигида миноралар, гумбазлар, пештоқлар, устунлар, панжаралар, дахмалар ўзининг тузилиши ва қурилиши, композициясига кўра алоҳида нақшлар, ўймакорлик намуналарини ифода этади. Улардаги нақшлар, ёзувлар, тасвирлар ҳам ўзининг миллийлиги, майинлиги, композицияси ва ранг тонлари билан ажралиб туради. Хева меъморчилиги, амалий ва бадиий санъатида намунали ижод қилган халқ усталари, меъморлар, наққошлар, ўймакор, тоштарошлар ўз услубига эга бўлиб, уларнинг ҳар бири ўз мактабини яратганлар. 57

Мулла Нурмуҳаммад уста Қаландар ўғли, Сўфимуҳаммад Ниёз, Абжаббор ўғли, уста Абдулла, Сўфи Амир Кулол, Усто Худойберган ҳожи каби юзлаб наққош, ўймакор ва рассомчилик усталари ижод қилганлар. Лекин халига қадар одамларни, жаҳон сайёхларини лол қолдира оладиган Хева-Хоразм санъати устолари, рассом - меъморларининг номлари аниқланмаган. Бу соҳадаги тадқиқотлар ҳам ўз тадқиқотчиланини кутиб ётибди. Қадимги Хоразмни ҳали тадқиқ этилмаган тасвирий, амалий ва меъморчилик санъати қаторига Хева хонлиги даври ҳам қўшилади. 3. Қўқон хонлиги санъати, маданияти ва меъморчилиги Яқин кунлар тарихимиз гувоҳлик берадиким, XVIII-XIX асрларда асосан Фарғона водийсига ҳукмронлик қилган феодал давлат – бу Қўқон хонлигидир. Қўқон хонлигига 1710 йили Минглар қабиласидан чиққан Шохрухбий асос солади ва унинг сулоласи ҳукмронлик қиладилар. Хонликка 1721-1740 йилларда ҳукмронлик қилган Муҳаммад Раҳимбий Хўжанд, Андижон, Марғилонни босиб олади ва хонлик чега- Хуллас, Афросиёб тасвирий санъатининг мазмун-моҳиятини ифодаловчи деворий расмлар ўзининг тематикаси, композицион ечими, сюжетларни тўлалиги, деталарни кўплиги, рангларни уйғунлиги билан ўзига хос, бир бутун, тугалланган ва юксак маҳорат билан ишланган санъат асарларидир. Буларнинг барчаси рассомларни анча юқори малакали эканлиги ва маълум бир мактабдан ўтганлиги яққол кўзга ташланади. Афросиёб санъатида унинг кулолчилиги тури ҳам ўзига хос ба диий мазмун ва моҳият кашф этади. Афросиёбни археологик қазишлар натижасида турли даврларга оид, турли услубларда яратилган кулолчилик буюмлари топилган.

Афросиёб кулолчилигида дастлаб буюмларга турли тасвир нақшлардан бошлаб, қушлар, ҳайвонлар тасвири безаг ўрнида қўлланилганлиги кузатилади. X-XIII асрларда Афросиёб кулолчилигида грих, ислими нақшлар, турли бадиий буюмлари – мевалар, паррандалар тасвирларидан фойдаланилган. Ўрта Осиёга ислом динини кириб келиши билан араб алфавитидан ҳам фойдаланган. Бу сўзлар аҳлоқий чақириқлар, яхшиликка ундовчи сўзлардан иборат бўлган. 4. Афросиёб меъморчилиги Афросиёбни археологик тадқиқотлари берган маълумотларга кўра, шаҳар бир неча бор қайта-қайта қурилган. Чунки, тарих шоҳидким, эр.авв. 329 йил юнон босқинчилари Афросиёбни бутунлай вайрон этганлар. Археологлар шаҳарни II-III қурилишинигина тўла аниқлай олганлар. Бу бинолар топилмаси эрамиз бошларида I-III асрларга (Кушон даври) ва 5-7 асрларга тааллуқлидир. 5-7 асрларда қурилган катта саройни очилганда, бу бинони тўрт бурчак, икки қаватли қилиб қурилгани ва сарой деворлари деворий рангтасвир, бўртма тасвирлар асосида безатилгани, кўп хоналардан иборат меъморий ансамбл ҳолатида эканлиги аниқланган Саройда қабул хонаси, меҳмонхона, турар жой хоналари ва бошқа турли тадбирларга мўлжалланган хоналар бўлганлиги кўрсатилади. Шаҳарда ибодатхона, ишратхона ва турар жой бинолари бўлган. Афросиёб тўла шаҳар типидаги кўчалар, бинолар ҳам бир-бирига уйғунлаштирилган ҳолда қўрилган. Бундан кўриниб турибдики, шаҳар махсус режа асосида қурилган. Афросиёбда 30 дан ортиқ бинолар аниқланган. Биноларни ҳар 3-4 таси бир ансамблга бирлашган. Шаҳар меъморчилиги: «Қадимги Хисор», «Қадимги қўрғон», «Кўхна Хисор»дан иборат бўлган 3 қисмга бўлиб

ўрганилади. Шаҳар марказида Ихшид саройи жойлашган. Шаҳар аввал бир қаватли бинолар билан, сўнгра икки қаватли бинолар билан ташкил этилган. Афросиёб меъморчилигини асосий материали тош, ғишт, ёғоч бўлган. Афросиёб қалин девор билан ўралган, деворни баландлиги 8-10 метрн бўлиб, ҳар 200 метрда ташқарини кузатиш балконлари бўлган. Қалъани 6 томонида дарвоза бўлиб, девор ташқарисида лаҳм ковланиб, уни сув билан тўьлдирилган. Шаҳарга кўтарма ариқ «Кумуш ариқ» қурилиб, шу ариқ орқали сув олиб келинган. Афросиёб меъморчилигини сўнгги қурилишларини Чингиз томонидан бутунлай бузиб, ёқиб ташланган. 5. Афросиёб археологияси Афросиёб – ғоят катта ва бош археологик материалларга эга бўлган манзилгоҳдир. Афросиёбни ва Самарқанд вилоятини археологик жиҳатдан ўрганиш учун В.Бертольд ва В.Вяткин бошчилигида 1904-17 йилларда ва А.Якубовский раҳбарлигида, 1966 йилдан Я.Ғуломовлар раҳбарлигида махсус экспедициялар мунтазам ҳолда тадқиқот ишларини олиб бордилар. Афросиёб манзилгоҳини археологик жиҳатдан ўрганиш ишида биринчи бўлиб 1913 йили В.Вяткин Афросиёб деворий расмларини ўрганиб чиқади. 1965 йили И.Ахроров, Ж.Мирзаахмедов, Я.Ғуломов, В. Шишкинлар Афросиёб археологияси билан шуғулланиб, унинг санъати ва маданияти, меъморчилигига оид янгидан-янги материаллар топадилар. Бу тадқиқотда санъатшунос олим Л.Ремпель ҳам иштирок этади. У санъат асарларини тадқиқ этишда катта хизмат қилади. Археологик тадқиқотлар Афросиёбни эр.авв. 6-5 асрларда шаклланганлиги ва тўла шаҳар маданиятига ўтганлигини илмий жиҳатдан исбот этадилар. Сўнгра, Афросиёбни Македонский юришигача бўлган ва элинлар давридаги, грек-Бақтрия, Кушонлар даври, Самонийлар даври ва мўғуллар

истилосигача бўлган даврларининг санъати, маданияти ва меъморчилиги тарихини илмий жиҳатдан асослаб бердилар. Бу ўринда Афросиёбни энг қадимги эр.авв. 6-5 асрларга оид санъати ва маданиятини гуллаб яшнаган даврини, сўнгра юнон-эллин санъати давридаги ривожланишини, Юнон-Бақтрия даври ва Кушон, самонийлар даври санъати, маданияти ва меъморчилигининг тарихий тараққиётини ўз даври бўйича ўрганиш учун зарурий илмий ва ашёвий метериалларни топилганлигин алоҳида қайд этиш лозим. Бу ўринда рус археолог- тадқиқотчилари билан бирга ўзбек археолог-олимлари ҳам ғоят самарали ижод қилдилар.

O'xshashlar

Кушон даври санъати ва меъморчилиги

Сомонийлар даври санъати ва меъморчилиги

Мустақил Ўзбекистон санъати, маданияти ва меъморчилиги

ХХ асрда ўзбекистон санъати ва меъморчилиги

Қадимги хоразм санъати маданияти ва меъморчилиги