Физикавий ўлчашлар - Radiotexnika - Referatlar

Физикавий ўлчашлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

192 KB

Ko'chirib olish

Физикавий ў лчашлар Режа: 1. Ў лчашларни ташкил этиш ва режалаштириш 2. Ў лчаш хатоликлари 3. Систематик хатоликлар ҳ амда уларнинг келиб чи қ иш сабабларини топиш ва й ўқ отиш усуллари 4. Модификацияланган кичик квадратлар усули

Асосий тушунчалар ва та ъ рифлар Давлат стандарти б ў йича физикавий катталикнинг та ъ рифи қ уйидагича : физикавий катталик сифат к ў рсаткичи б ў йича к ў п об ъ ектлар учун умумий, ми қ дор к ў рсаткичи б ў йича ҳ ар бир об ъ ект учун индивидуал хоссадир. Ў лчашларнинг асосий вазифаси – физикавий катталикларнинг қ иймати ҳ а қ идаги информацияни шу катталик учун қ абул қ илинган бирликларда ифодалаб олиш. Физикавий катталик бирлиги – бу физикавий катталикнинг таъриф бўйича сон жиҳатидан бирга тенг деб олинган қиймати. Физикавий катталикнинг ҳақиқий қиймати иши – объектни сон ва сифат жиҳатидан идеал равишда тавсифлайди. Ў лчашлар натижалари физикавий катталик ҳ а қ ида қ андайдир хатолик билан ма ъ лумот беради. Физикавий катталиклар бир неча белгилар ор қ али синфланади ва ў з навбатида физикавий катталиклар бир нечта синфлар билан ажратилади. Ў лчов информацияси сигналига нисбатан физикавий катталиклар пассив ва активларга б ў линади. Актив катталиклар ҳ еч қ андай ёрдамчи энергия манбаисиз ў лчов сигналига айлантирилади ва ишлатилади. Ў лчанаётган физикавий катталик билан у ҳ а қ идаги информация сигнали ў заро функционал бо ғ ланган. Бундай катталикларга ток кучи, кучланиш, температура, куч ва бош қ алар киради. Пассив катталикларни (электр қ аршилик, индуктивлик, масса ва ҳ оказо) ў лчаш учун ёрдамчи энергия манбаи керак. Манба ёрдамида ў лчов информацияси ҳ осил қ илинади, я ъ ни ў лчанаётган пассив катталиклар актив катталикларга айлантириб олиниб ў лчанади. Пассив катталикларнинг ани қ мезонлари мавжуд б ў лса ҳ ам (си ғ им, актив қ аршилик ва ҳ оказо) ў лчанаётган пассив катталикни ў лчов бирлиги билан та ққ ослашнинг иложи й ўқ . Электр занжирлари параметрларини ў лчаш учун занжир ор қ али электр токи ў тказилади, ў лчанаётган параметр билан

функционал бо ғ ли қ б ў лган ток ва кучланиш тушиши ў лчанади. Жисмнинг массаси ани қ ланаётганда унга пропорционал, ернинг гравитация майдонининг жисмга та ъ сир қ илаётган кучи ва қ иймати ма ъ лум бош қ а куч ў заро та ққ осланади. Физикавий катталиклар аддитивлик белгиси ор қ али аддитив (экстенсив) ва ноаддитив (интенсив) катталикларга б ў линади. Аддитив катталиклар одатда об ъ ектнинг физик ёки энергетик хоссаларига тааллу қ ли б ў лади. Буларга қў шиш ва айриш амаллари қў лланилади. Бундай катталикларни (узунлик, масса, куч, ва қ т, ток кучи, электр юритувчи куч (ЭЮК), тезлик ва ҳ оказоларни) б ў лаклаб ў лчаш мумкин. Уларни к ў п қ ийматли мезон ёрдамида ало ҳ ида мезонларни қў шиш й ў ли билан ба ҳ олаш мумкин. Масалан, токлар бир нечта симлар ор қ али бир тугунга йи ғ илса қў шилади; қ аршиликлар кетма - кет, ў тказувчанлик эса параллел туташганда қў шилади (резисторлар, қ увурлар ва ҳ оказо); об ъ ектнинг массаси эса об ъ ектни ташкил этувчи б ў лаклар йи ғ индисига тенг. Ноаддитив катталикларга, масалан, солиштирма электр ў тказувчанлик, магнит киритувчанлик, зичлик, ёпиш қ о қ лик каби катталиклар киради. Бундай катталикларни т ўғ ридан - т ўғ ри ў лчаш имконияти й ўқ . Шунинг учун улар бош қ а катталикларга ў згартирилади ёки билвосита ў лчаш усули ор қ али ў лчанади. Ноаддитив катталикларни тиклаш, ба ҳ олашда бир неча қ ийинчиликлар мавжуд. Бу - ю қ ори ани қ ликдаги стандарт эталонларни яратишдаги қ ийинчиликлардир. Материал ва модда хусусиятлари б ў йича характерланувчи физикавий катталиклар стандарт намуналар ёрдамида яхширо қ қ айта тикланади. СИ системасида еттита асосий физик катталиклар мавжуд:  масса – килограмм (кг),  узунлик – метр (м),  ва қ т – секунд (с),  ток кучи – Ампер (А),  термодинамик температура – Келpвин (К),

 ёру ғ лик кучи - кандела (кн),  модда ми қ дори – мол ь ,  қў шимча иккита бирлик - радиан ва стерадиан. Бундан таш қ ари 100 дан орти қ ҳ осила бирликлари амалда қў лланилади. СИ системасига киритилган физик катталиклар об ъ ектнинг, жараённинг, ҳ одисаларнинг турфалигини қ амраб олмайди. Ривожланаётган фан ва техника со ҳ аларида янги физик катталиклар ва уларнинг бирликларини ани қ лашга му ҳ тожлик сезилмо қ да. Бундай фанларга мисол б ў либ, ядро физикаси, лазер техникаси киради. Физикавий катталикнинг бир номли физикавий катталикка нисбати нисбий катталикни ифодалайди. Бундай нисбатнинг логарифми эса – логарифмик катталик дейилади. Бундай катталиклар:  кучайтириш коэффициенти,  с ў ниш коэффициенти,  тебраниш контурининг асллиги (добротность),  фойдали иш коэффициенти (ФИК). Нисбий катталикларга геометрик ва фазавий бурчаклар ҳ ам киритилиши мумкин. Нисбий катталиклар:  фоизларда (%) 1%=10 -2  мингдан бир улуш 0.1%=1% 0 =10 -3 (промилле)  миллиондан бир улуш (млн -1 ,рр m ) 1ррм=10 —6  миллиарддан бир улуш (млрд -1 ,ррb) 1ррb =10 -9 кабиларда ифодаланиши мумкин. Логарифмик катталиклар: Белл (Б) – иккита бир номли катталиклар нисбатининг ў нли логарифми, децибелл (дБ) – Беллдан 10 марта кичик. Амалда Б/окт, дБ/окт, Б/дек, дБ/дек каби логарифмик катталиклар к ў п қў лланилади. Бу ерда октава – қ аралаётган катталиклар аргументлари ў згаришининг шундай орали ғ ики, унинг чегаралари бир-биридан икки марта

фар қ қ илади; декада – чегаралари бир-биридан ў н марта фар қ қ иладиган орали қ . Физикавий катталиклар вақт бўйича ўзгармас ва ўзгарувчи катталикларга бўлинади. Физикавий катталикларнинг асосий қисми вақт бўйича ўзгаради. Ҳақиқатан, ўзгармас катталикларни ўлчаш масаласи камёб ҳисобланади. Бундай ўлчашлар фундаментал физика константаларини аниқлашда учрайди. Масалан, вакуумда ёруғлик тезлигини аниқлаш, Ридберг бирлиги, Авогадронинг сони ва ҳоказоларни аниқлаш. Физикавий катталикларни ўзгармас ва вақт давомида ўзгарувчиларга бўлиниши шартлидир, чунки ўзгарувчи катталикларни ўлчашда хатоликнинг динамик ташкил этувчиси ўлчанаётган ўлчамнинг ўзгариш вақти ва ўлчаш олиб борилаётган қурилманинг динамик характеристикасига боғлиқ. Ўлчаш усуллари – бу ўлчаш воситалари ва тамойилларидан фойдаланиш қоидаларининг мажмуи. Ўлчаш тамойили деганда ўлчашлар асосланган физикавий ҳодисаларнинг мажмуи тушунилади. Кўриниб турибдики, ўлчаш усуллари – кенг қамровли тушунча. Бу таърифга асосланиб, ўлчаш усулларини ҳар хил синфларга ажратиш мумкин:  ўлчанаётган катталикни ўлчов бирлигига таққослаш усули (алгоритми) бўйича;  ўлчашлар асосига қўйилган қонуниятлар бўйича;  ўлчаш объектининг ўлчаш воситаси билан ўзаро таъсири бўйича;  ў лчов ў згартиришлари б ў йича;  катталикни берилган ў лчамига қ араб тиклаш усули б ў йича;  ў лчаш воситаларининг турлари б ў йича;  ў лчов информациясининг информатив параметри б ў йича;  об ъ ектнинг ў лчашда фойдаланилаётган хоссалари б ў йича. Ў лчаш усулига бундай кенг ёндашиш ў лчаш воситасини бир ёки бир нечта ў лчаш усулининг қў лланилиши натижаси деб, ҳ исоблаш керак. 2. Ў лчашларни ташкил этиш ва режалаштириш

Физикавий катталикларни ў лчаш хал қ х ў жалигининг ҳ амма со ҳ аларида му ҳ им а ҳ амият касб этади. Ў рганилаётган жараёнлар ва об ъ ектлар к ў п қ иррали б ў либ улар турли хоссалари ва ми қ дорлари билан характерланади. Ҳ ар қ андай экспериментал изланиш қ уйидаги бос қ ичларни ў з ичига олади:  об ъ ект модели ёки модел ь синфини танлаш, ма қ садни ифодалаш ;  экспериментнинг дастурини тузиш, унинг услубий ва моддий тайёргарлиги;  тажрибани ў тказиш ва бирламчи қ ийматларни реал ва қ т масштабида ҳ исоблаш;  натижаларни қ айта ишлаш ва ў лчашлар хатолигини ба ҳ олаш;  олинган қ ийматларни та х лил қ илиш, кузатишлар натижаларини ифодалаш, кузатишларни ба ҳ олаш. Физикавий катталикларни ў лчаш типик масала б ў либ, қ уйидаги турларга ажратиш мумкин:  скаляр катталиклар қ ийматларини ба ҳ олаш (геометрик ў лчашлар, частота, масса, концентрация ва ҳ. к . );  вектор катталиклар қ ийматларини ба ҳ олаш (индукция, куч, тезлик ва ҳ. к . );  жараённи “физикавий катталик – ва қ т” координаталарида ифодалаш;  жараён ёки об ъ ект х арактеристикаларини керакли координаталарда тиклаш (вол ь т-ампер характеристикаси, гистерезис сиртмо ғ и, ў тиш амплитуда-частотавий характеристикаси). Ў лчаш тажрибаси ани қ ликка та ъ сир этувчи барча омиллар мажмуини ҳ исобга олишни та қ озо қ иладики, тажриба шунга қ араб режалаштирилади ва ташкил қ илинади.

Умумий ҳ олда физик катталикларни ў лчаш к ў п қ иррали жараён ҳ исобланади. Бу ў з навбатида ў лчаш муолажасидан ташкил топган типик ў лчаш жараёнларини ў з ичига олади ( ў лчов ў згартиришлари, катталикларни та ққ ослаш, берилган ў лчамли катталикларни тиклаш ва ҳ. к . ). Ў лчаш жараёнини учта асосий бос қ ичга б ў лиш мумкин:  ў лчашларга тайёрланиш ва режалаштириш;  ў лчашларни бажариш;  олинган қ ийматларни қ айта ишлаш ва та ҳ лил қ илиш. Ў лчаш тажрибасигача биринчи бос қ ичда бир неча масалаларни ҳ ал қ илиш керак:  ў лчашларнинг ма қ сади ва вазифалари;  изланиш олиб борилаётган об ъ ект ва ў лчаш катталиклари ҳ а қ ида информация ( ў лчанаётган катталиклар орасида функционал бо ғ ли қ лик ва олдиндан ў лчашлар натижалари, таклиф қ илинаётган ў лчаш орали қ лари ва ҳ. к . );  борлиги ў лчанаётган физик катталиклар ва об ъ ект моделлари;  ани қ ланаётган катталик ва бевосита ў лчанаётган катталиклар орасидаги бо ғ ли қ лик;  ў лчаш шароити ва та ъ сир қ илувчи катталиклар (омиллар);  ў лчашлар давомида й ў л қў йиладиган хатоликлар (билвосита ў лчашлар олиб борилганда ҳ ар бир ў лчаш жараёнида й ў л қў йиладиган хатоликлар ани қ ланиши керак);  ало ҳ ида катталикларни ў лчашнинг керакли методлари;  ў лчашларга керакли воситалар (средства), уларнинг метрологик х арактеристикалари ва ў лчашларни автоматлаштириш усуллари;  ў лчашларни режалаштириш ва унинг математик усуллари;  ў лчов хатоликларини коррекция қ илиш (т ўғ рилаш) усуллари;  ў лчов натижаларини керакли шаклга келтириш;

 тажриба натижаларини ишлаш учун керакли алгоритм ва воситалар, хатоликларни ба ҳ олаш ва уларнинг ишончлилигини та ъ минловчи усуллар;  керакли ва мавжуд ресурслар, я ъ ни қў йилган ма қ садларга етиш учун кетадиган сарфлар;  ў лчашларнинг и қ тисодий самарадорлиги. Изланиш олиб борилаётган об ъ ект ва ў лчашлар ма қ сади одатда берилган б ў лади. Лекин бу ҳ олда ҳ ам қў йилган масаланинг т ўғ рилигини текшириб к ў риш керак. Физикавий катталикни ў лчаш натижалари изланиш олиб борилаётган об ъ ектни, унинг фаолияти самарадорлигини ба ҳ олаш ва қ арорлар қ абул қ илиш учун қ андай ишлатилиши кераклигини олдиндан та ҳ лил қ илиб к ў риш лозим. Бундай та ҳ лил асосида ма қ сад ва ў лчов тажриба масалалари ани қ лаб олинади. Ў лчашларга тайёргарликнинг му ҳ им бос қ ичи – ў лчаниши лозим б ў лган физикавий катталиклари ҳ олати ва уларнинг ў згариш характерини ани қ лаш ҳ исобланади. Изланиш олиб борилаётган об ъ ект хоссаларини ҳ исобга олган ҳ олда ва қў йилган ма қ сад асосида берилган об ъ ектга хос физикавий катталик ани қ лаштирилади. Уларнинг ў згариш чегаралари ани қ ланади; хусусий спектр, узвий ало қ алар ва ҳ оказолар белгиланади. Буларнинг ҳ аммаси таянч (бирламчи) ма ъ лумотлар, зарур б ў лса дастлабки ў лчашлар асосида ани қ ланади. Ўлчашларда йўл қўйилаётган хатоликларга талаблар белгилашда, яъни ўлчаш аниқлигини танлашда ўлчашлар мақсадидан келиб чиқилади. Кўп ўлчашлар давомида ўлчашларнинг тежамкорлигини таъминлаш ёки ноаниқ ўлчашлар оқибатида юз берадиган сарфларни минимумлаштириш вазифаси муҳим омил бўлиб ҳисобланади. Ўлчаш натижалари аниқлигига талаблар асосланган бўлиши керак ва уларни ортиқча кучайтирилишига йўл қўймаслик керак. Ўлчаш аниқлиги

қанча катта бўлса, тажрибани бажариш учун шунча кўп вақт ва ресурслар сарфланади. Асбобнинг сезгирлиги ва аниқлиги қанча катта бўлса, у шунча мураккаб, ишончлилиги кам ва унга хизмат кўрсатиш учун кўп ва юқори малака талаб қилинади. Ў лчашларда ҳ ар хил физикавий ва математик моделлар қў лланилади. Бундай моделлар та қ рибий ва ани қ б ў лиши мумкин. Хусусан:  дифференциал тенглама ёки узатиш функцияси (об ъ ектнинг динамик модели);  скаляр катталик;  вектор катталик (икки ў лчамли ва к ў п ў лчамли вектор);  тензор (механик кучланиш майдони модели);  даврий сигнал;  тасодифий сигнал;  сигналлар т ў плами (спектр, ў заро спектр);  геометрик жисм;  икки ў лчамли майдон;  жипсланган параметрли занжир;  т ў рт қ утблилар ва ҳ оказо. Ў лчашлар давомида моделга ани қ лик киритиш ёки қ айта ани қ лаш вазиятлари келиб чи қ иши мумкин; Изланиш олиб борилаётган об ъ ектда ў лчашларни бажариш учун бир нечта типик ва ани қ аттестацияланган усуллар мавжуд. Бу усуллар Давлатнинг бир нечта стандартларида к ў зда тутилган. 3. Ў лчаш хатоликлари Ў лчашлар хатолигининг келиб чи қ иш та ҳ лили, уларни ани қ лаш усулини танлаш ва камайтириш - ў лчаш жараёнининг бир бос қ ичини ташкил этади. Ў лчаш хатоликлари ў з навбатида  систематик ва

 тасодифий хатоликларга б ў линади. Систематик ва тасодифий хатоликлар ў лчаш давомида биргаликда ностационар тасодифий жараён сифатида пайдо б ў лади. Хатоликларнинг систематик ва тасодифийга б ў линиши нисбийдир. Та ҳ лил қ илиш ва ў лчов натижаларига та ъ сирини камайтириш методларини ишлаб чи қ иш қ улай б ў лсин учун улар ало ҳ ида - ало ҳ ида ў рганилади. Хатоликлар назарияси, асосан, тасодифий хатоликларга ба ғ ишланган. Уларни ба ҳ олаш методлари э ҳ тимоллар назарияси ва математик статистика усулларига асосланган. Бунда систематик хатоликлар бош қ а методларни қў ллаш ва тузатмалар киритилиши натижасида т ўғ риланган, й ўқ отилган ҳ исобланади. Ҳ исобга олинмаган, тузатилмаган систематик хатоликлар тасодифий хатоликларнинг бир қ исмидек к ў риб ў тилади ва улар каби э ҳ тимолий қ ийматлар билан ба ҳ оланади. Бу ерда систематик хатоликларни ани қ лаш ва й ўқ отиш усуллари к ў риб ў тилади. Улар танланган ў лчаш методи, воситалари ва ба ъ зи та ъ сир этувчи омиллар билан бо ғ ли қ . Систематик хатоликлар ў лчашлар сифатини ва т ўғ рилигини ани қ лаб беради. Систематик хатоликлар қ анча кам б ў лса, ў лчаш шунча т ўғ ри, я ъ ни ў лчаш давомидаги об ъ ект модели, усул ва ў лчов воситалари, ў лчов процедуралари, ҳ исоб амалларининг алгоритмлари т ўғ ри танланган б ў лади. Ў лчашларнинг т ўғ рилиги тажриба ў тказувчининг малакасига бо ғ ли қ , чунки тайёргарлик ва тажриба бажарилиш жараёнида систематик хатоликларнинг олдини олиш ва топиш осон. К ў пгина систематик хатоликларни топиш ва ба ҳ олаш об ъ ект хоссаларининг та ҳ лили, ў лчов шароитлари, усулнинг хусусияти, қў лланилаётган ў лчов воситаларининг характеристикалари, олдиндан ма ъ лум (априор) ма ъ лумотлардан келиб чи ққ ан ҳ олда бажарилиши мумкин. Ў лчашларнинг ечимга интилиши (сходимост p ) – бир хил шароитда бажарилган такрорий ў лчашларда натижаларнинг бир - бирига я қ инлиги –

уларнинг сифатини белгилайди. Тасодифий хатоликлар қ анча кам б ў лса, ў лчашларнинг ечимга интилиши, ечимлилиги шунча яхши. Тасодифий хатоликларни, систематиклардан фар қ ли ў ларо қ ў лчов жараёни давомида ёки ундан олдин ани қ лаб ва й ўқ отиб б ў лмайди. Уларнинг ў лчов натижаларига та ъ сирини к ў п маротаба тажриба ў тказиш, тажрибани кузатиш ва кейинги тажриба натижаларини қ айта ишлаш й ў ли билан камайтириш мумкин. Ў лчашлар уларнинг ма қ садидан келиб чи ққ ан ҳ олда режалаштирилади. Керакли ани қ лик, қў лланилаётган усул, ў лчаш воситалари ва бош қ а сабабларга к ў ра ба ъ зи ҳ олларда физикавий катталикларни такрорий ў лчашлар к ў зда тутилади. Хусусан, метрологик ў лчашлар к ў п марта, такрорий ў тказилади. Лекин аксарият ҳ олларда ў лчашлар бир марта бажарилади. Якка тажрибаларда систематик хатоликларни камайтиришга катта а ҳ амият берилади. Систематик хатоликлар ў згариш х арактерига қ араб доимий ( ў згармас) ва ў згарувчанларга б ў линади. Охиргилар ў з навбатида, даврий, ў сувчан (прогрессив) га б ў линади. Доимий хатоликларга, масалан, қ уйидагилар киради:  асбоб шкаласининг даражаланиши (градуировкаси) дан келиб чи ққ ан хатолик;  мезон ў лчамининг номинал қ ийматидан четланиши;  об ъ ект моделини ноани қ танлаб олинганлиги билан бо ғ ли қ хатоликлар. Даврий хатоликлар – даврий қ онун б ў йича ў згаради. Масалан, минора соатидан ва қ тни ани қ лашда пайдо б ў лувчи хатоликлар шулар жумласига киради. Одатда нома ъ лум ва мураккаб қ онун б ў йича ў згарувчи ( ў сувчи ёки камаювчи) хатоликлар прогрессив хатоликлар дейилади. Улар к ў пинча элементларнинг эскириши билан бо ғ ли қ б ў либ, ва қ ти - ва қ ти билан ў тказилган т ўғ рилашлар ор қ али бу систематик хатоликни й ўқ отиш мумкин.

Хатоликлар уларнинг келиб чи қ иш сабабига к ў ра учта асосий турга б ў линади: услубий (методик), инструментал ва ў заро та ъ сир хатоликлари. Услубий (методик) хатоликлар реал об ъ ектнинг моделга ў хшамаслиги, ў лчов усулларининг номукаммаллиги, ў лчов об ъ ектининг ноани қ лиги ў лчов асосига қў йилган бо ғ ланишларни соддалаштириш каби сабаблардан келиб чи қ ади. Реал об ъ ектнинг моделга ў хшамаслиги олдиндан ў лчаш ва ў лчов об ъ екти та ҳ лили асосида ба ҳ оланиши мумкин. Масалан, юмало қ ма ҳ сулотларнинг (валлар, қ увурлар ва ҳ оказоларнинг) геометрик ў лчамларини ў лчашда модел ь об ъ екти сифатида цилиндр ишлатилади. Моделнинг параметри сифатида унинг диаметри ва ясовчиси олинади. Цилиндрнинг диаметри к ў ндаланг кесим ва бурчак координатасига инвариант (муста қ ил, бо ғ ли қ мас), ясовчилари эса бир хил узунликларга эга б ў лиши керак. Лекин об ъ ектни яратишдаги ноани қ ликлар о қ ибатида унинг ҳ ар хил жойларидаги диаметр ва ясовчини ў лчаш натижаларининг айирмаси кутилаётган хатоликлардан катта б ў лиши мумкин. Бу шундан далолат берадики, қ абул қ илинган модел ь реал об ъ ектга ў хшамайди ва бундай модел ь ани қ лаштирилиши лозим. Бош қ а мисол: магнит индукцияси эталонига кирувчи цилиндрик магнит индукция мезонларининг ҳ арактеристикаларини ани қ лашда (соленоид, Гел ь мгол ь ц, чул ғ ами) ў рамлар диаметри ва ч ў л ғ ам узунлигидан таш қ ари ч ў л ғ амнинг конуссимонлиги ва эллипссимонлиги ани қ ланади. Даврий жараёнларни ў рганаётганимизда ю қ ори гармоника параметрларини э ъ тиборга олмаслик мумкин б ў лса, об ъ ектнинг математик модели сифатида синусоидал жараён қў лланилади. Инструментал хатоликлар ў лчов воситасида қў лланилаётган тамойил ва ў лчов услуби хусусиятига асосан келиб чи қ ади. Бундан таш қ ари схематик, конструктив ва технологик воситаларнинг номукаммаллиги бундай хатоликларнинг манбаи ҳ исобланади. Инструментал хатоликларга иш жараёнида й ў л қў йилган хатоликлар киради. Улар асосий, қў шимча (та ъ сир

этувчи омиллардан, ноинформатив параметрлардан келиб чи ққ ан) ва динамик хатоликлардан ташкил топган б ў лади. Муайян ў лчов воситасининг инструментал хатолиги синаш (поверка) пайтида ани қ ланади ва техник хужжатларда (паспорти, текширилиши ҳ а қ идаги гуво ҳ нома ва ҳ оказоларда) қ айд этилади. Ў заро та ъ сир хатолиги ў лчов воситаларининг, изланиш олиб борилаётган об ъ ект ва экспериментатор ў заро та ъ cир сабаби б ў йича келиб чи ққ анлиги билан тушунтирилади. Воситаларнинг ў заро та ъ сир хатолиги ва об ъ ект ў лчовини одатда методик хатоликларга киргизишимиз мумкин, экспериментатор та ъ сири билан бо ғ ли қ хатоликлар эса, хусусий хатоликлар деб ҳ ам аталади. Лекин бундай синфланиш к ў риб ў тилаётган хатоликларнинг мо ҳ иятини т ў ли қ акс эттирмайди. Методик хатоликка мисол б ў либ қ аршиликни ундан о қ аётган ток ва ундаги кучланиш тушишини ў лчаб ани қ лашда фойдаланилган амперметр ва вол ь тметрнинг хусусий исте ъ моли ҳ исобига й ў л қў йган хатолик хизмат қ илади. Лекин бунда пайдо б ў лган хатоликлар, асосан, ў лчов услуби билан эмас, қў лланилаётган ў лчов воситаларини номукаммаллиги билан белгиланади. Агар қ аршиликдаги кучланиш тушувини чексиз катта қ аршиликли вол ь тметр билан, токни эса қ аршилиги чексиз кичик амперметр билан ў лчанганда, хатолик б ў лмас эди. Бунда хатоликларни инструментал хатоликлар туркумига киритиш т ўғ ридек к ў ринади. Лекин к ў риб ў тилаётган хатоликлар ў лчов воситаларининг параметрларига ҳ ам ёки, ани қ ро ғ и, уларнинг ў заро муносабатига бо ғ ли қ . Шунинг учун бундай хатоликларни ў заро та ъ сир хатоликлари турига ў тказган ма ъс ул. Масалан, R ю қ аршиликли юкламадаги токни қ аршиликли амперметр билан ў лчаганда юз берадиган хатолик  :  = - R А / (R i + R ю + R А ), (1) бунда R i -ток манбасининг ички қ аршилиги. Ў заро та ъ сир хатолигини келтириб чи қ арадиган параметрлар метрологик характеристикалар туркумига киради ва турли ў лчов воситалари

учун ҳ ар хилдир. Бундай параметрларга исте ъ мол қ уввати, кириш қ аршилиги, изоляция қ аршилиги, исси қ лик си ғ ими, контакт босими, датчик массаси ва ҳ оказолар мисол б ў лиши мумкин. Бу параметрларни билиб, ў заро та ъ сир хатолигига ба ҳ о бериш ва олинган ў лчов натижаларини т ўғ рилаш мумкин. Контаксиз усул ва ў лчов воситалари қў лланилганда ў заро та ъ сир хатолиги амалда й ўқ б ў лади, бу ҳ олда изланиш олиб борилаётган об ъ ектга ва ў лчанаётган катталикка ў лчов воситаларининг та ъ сири минимал даражага туширилади ёки бу та ъ сир умуман й ўқ олади. Агар қў лланилаётган ў лчов воситаси шу об ъ ектга уланган б ў лса, я ъ ни унинг ажралмас қ исми б ў лса, ў заро та ъ сир хатолиги янада кам б ў лади. Ў лчов воситалари сано қ қ урилмаларининг (отсчетные устройства) такомиллашуви, айни қ са ра қ амли сано қ қ урилмаларининг ишлатилиши сано қ (ба ҳ олаш) хатолигини бартараф қ илади. Лекин олинаётган ў лчов информацияси ҳ ажмининг катталашуви ва психофизиологик юкламанинг ў сиши сезиларли даражада ў заро та ъ сир хатолиги пайдо б ў лишига олиб келиши мумкин. Кичик кучланиш ва токни ў лчаётганда экспериментаторнинг симларга, қ исмларга я қ инлашганида ёки уларга текканида ҳ осил б ў ладиган термо-ЭЮКдан ва унинг танаси ор қ али кириш занжирларига ў тган хала қ итлар та ъ сиридан хатолик келиб чи қ иши мумкин. Бундай тажрибаларда синтетик материалли кийимдан фойдаланиш тавсия этилмайди, чунки бундай материалларда пайдо б ў ладиган электр зарядлари хала қ итларнинг ва о қ ибатда, хатоликларнинг сабаби б ў лиши мумкин. 4. Систематик хатоликлар ҳ амда уларнинг келиб чи қ иш сабабларини топиш ва й ўқ отиш усуллари Ў лчашларнинг систематик хатоликларини топиш ва й ўқ қ илиш турли усуллар билан амалга оширилади. Улар ў лчанаётган физикавий катталик турига, қў лланилаётган ў лчов усули ва ў лчов воситасига бо ғ ли қ . Хусусан, у

ёки бу ў лчаш усули энг кам сарфлар билан энг кам хатоликка эга б ў лган натижалар олиш ма қ садидан келиб чи қ иб танланади. Хатоликларнинг келиб чи қ иш сабабларини топиш ва й ўқ отиш усули - барча турдаги систематик хатоликларни камайтириш учун қў лланиладиган кенг тар қ алган усулдир. Бундай усулга мисол қ илиб, ў лчаш асбобини бутунлай ёки айрим қ исмларини термостатлаш, исси қ лик хатоликларидан қ утулиш учун ў лчовларни термостатлаштирилган хоналарда ў тказиш, экранларни қў ллаш, электромагнит майдон та ъ сирида келиб чи қ адиган хатоликлардан қ утулиш учун фил ь трлар ва махсус занжирларни (масалан, эквипотенциал занжирларни) қў ллаш, приборларни амортизациялаш, ў лчов воситалари ва тад қ и қ от об ъ ектига та ъ сир қ илаётган манбани й ўқ отиш, катта термо-ЭЮК ҳ осил қ илиши мумкин б ў лган материалларни ў лчов занжирларидан й ўқ отиш кабиларни келтириш мумкин. Масалан, никел ь мис билан жуфтликда 19 мкВ/К термо ЭЮК ҳ осил қ илади. Магнит индукциясининг ани қ ме ъ ёрларини аттестациялашда ернинг магнит майдонини компенсация қ илиш учун токли ғ алтакларнинг уч компонентли системаси қў лланилади. Паразит термо-ЭЮКни компенсациялаш учун занжирга қў шимча термопара улаш мумкин. Ў лчов воситалари элементларининг ( қ аршилик, доимий магнит, торт қ и ва ҳ оказо) эскиришидан келиб чи қ адиган ў сувчи хатоликларни камайтириш учун бундай элементларнинг параметрлари сун ъ ий ва табиий эскиртириш билан стабиллаштирилади. Систематик хатоликларни камайтириш учун ў лчов воситаларини бир - бирига, та ъ сир қ илувчи манбаасига ва изланиш олиб борилаётган об ъ ектга нисбатан рационал жойлаштириш усули ҳ ам к ў п қў лланилади. Масалан, магнитоэлектрик приборлар бир-биридан ма ъ лум масофада, индуктив ғ алтаклар ўқ лари 90 0 бурчак остида, термопара чи қ ишлари об ъ ектнинг изотермик чизи қ ларида б ў лиши керак. Та ъ сир этувчи катталикларнинг ва қ т давомида ў згармас функцияси ёки стабил физик эффект сабабли келиб чи ққ ан систематик хатоликларнинг к ў пи

назарий ҳ исобланган б ў лиши мумкин ва тузатмалар ёрдамида ёки махсус т ўғ риловчи занжир қў лланилиб й ўқ отилиши мумкин. Масалан, ядровий магнит резонанси усулига к ў ра ў лчаш жараёнида атом электрон қ атламининг экранловчи майдони та ъ сирида юз берадиган хатоликни ҳ исоб- китоб й ўл и билан топиладиган тузатмалар ор қ али й ўқ отилади. Ў заро та ъ сир хатоликларнинг ҳ ам ба ъ зиларини, масалан, ў лчов воситасининг хусусий қ увват исте ъ мол қ илиши натижасида келиб чи ққ ан хатоликни ҳ исоблаш й ў ли билан ани қ лаш мумкин. Систематик хатоликларни й ўқ отишнинг бош қ а радикал усули – бу ў лчов натижаларига тузатиш киритиш ма қ садида ў лчов воситаларни ишчи шароитда текширишдир . Ушбу усулнинг афзаллиги шундаки, у келиб чи қ иш сабабларини ани қ лаб ў тирмасдан барча систематик хатоликларни ҳ исобга олиш имконини беради. Бу ҳ олатда систематик хатоликларни коррекциялаш (т ўғ рилаш) даражаси, қў лланилаётган намунавий приборларнинг метрологик характеристикасига ва текширилаётган приборнинг тасодифий хатоликларига бо ғ ли қ . Агар тасодифий хатоликлар систематик хатоликлардан кам б ў либ, охиргилари секин ў згарса, у ҳ олда ў лчаш воситаларини иш шароитида текшириш амалда улардан к ў ра ю қ ори ани қ лик синфига мансуб б ў лган намунавий воситалардан фойдаланилгандек натижа беради. Инвертирлаш (акслантириш, тескарилаш) усули доимий ва секин ў згарувчи систематик хатоликларни й ўқ отиш учун кенг қў лланилади. Бу усул ва унинг бош қ а турлари хатоликларни белгиси б ў йича й ўқ отиш, икки каррали ў лчашлар, коммутацион инвертирлаш усули, структуравий модуляция усули, ў згартириш функциясини инвертирлаш усули ва ҳ оказо номлар билан ҳ ам ма ъ лум. Бу усулларнинг ҳ аммаси инвертирлаш натижасида й ў налишини ў згартирган жуфт сонли информатив, таянч сигналлари ёки хатолик ишорасининг алгебраик йи ғ индисини топишга асосланган.

Инвертирлаш усулига модуляция-демодуляция усули я қ ин. Бунда кириш сигнали даврий равишда инвертирланиб (тескари уланиб) туради. Натижада бир й ў налишдаги ҳ ала қ итлар ва бош қ а омиллар й ўқ отилади. Бу усулнинг яна бир к ў риниши – хатоликларни ишораси б ў йича й ўқ отишдир. Масалан, доимий магнит майдонлари, термо-ЭЮК каби бир хил й ў налишда та ъ сир этувчи омиллардан пайдо б ў лган хатоликлар икки такрорий ў лчаш ор қ али й ўқ отилади: иккинчи ў лчашда хатолик манбанинг натижага тескари ишора билан кириши та ъ минланади. Магнит майдонининг та ъ сирини й ўқ отиш учун иккинчи ў лчашда ў лчаш асбоби 180 0 га буриб қў йилади. Икки ў хшаш ў згартиргичи мавжуд астатик ўлчаш асбобларида уларнинг ўқлари ўзаро 180 0 бурчак ҳосил қилса, хатоликлар ишоралари бўйича ўзаро компенсацияланиб йўқолади. Кириш сигналини инвертирлаш усули аддитив, ўлчанаётган катталик йўналишига боғлиқ бўлмаган хатоликларни, масалан ноли шкала ўртасида бўлган приборларда, термо-ЭЮК билан, ташқи магнит майдон билан боғлиқ хатоликларни. тўғрилашда кенг қўлланилади. Юқори аниқликдаги компенсаторларда ва рақамли ўзгармас ток вольтметрлардаги термо-ЭЮК дан қутилиш учун такрорий ўлчашлар олиб борилади ва бу билан биргаликда ўлчанаётган кучланиш ва ишчи токнинг қутби ўзгартириб турилади. Чунки термо-ЭЮК токнинг кутбига боғлиқ эмас, бунда икки ўлчаш натижаси қуйидагича бўлади : U х1 = U x + E тэюк ; -U x2 = - U x +E тэюк; (2) бундан U x =( U x1 + U x2 ) / 2 . (3) Инвертирлаш усули ҳозирги пайтларда замонавий ўлчаш воситаларидаги хатоликларни камайтириш учун кенг қўл л анилади. Бунга дифференциал киришли ўлчов ўзгартиргичлари ва тезкор микроэлектрон коммутатор ҳамда сумматорларнинг ривожланиши туртки бўлди.

Инвертирлаш усулини узлуксиз амалга ошириш мумкин. Бунинг учун бир хил ўзгартириш функцияларига эга бўлган икки ўзгартиргичга тескари ишоралар билан битта кириш сигнали берилиб, чиқиш сигналини навбат билан ўлчаш механизмига узатилади. Алмаштириш (Ҳар хил вақтларда таққослаш, метод замещ фячи ения) усули кўпчилик систематик хатоликларни йўқотувчи универсал усул ҳисобланади. Ўлчашлар икки вақтда бажарилади. Дастлаб ўлчаш асбоби ёрдамида саноқ қурилмасида ўлчанаётган катталик ҳосил қилган қиймат белгиланади. Сўнгра тажрибанинг барча шароитлари сақлаб қолинган ҳолда ўлчанаётган катталик ў рнига ростланувчан мезон ёрдамида маълум катталик берилади. Мезон шундай ростланадики, асбобнинг саноқ қурилмаси яна олдинги, ўлчанаётган катталик ҳосил қилган қийматни кўрсатсин. Бу ҳолда ўлчаш хатолиги мезоннинг ва асбобнинг2 га кўпайтирилган тасодифий хатоликлари йиғиндисидан ташкил топган бўлади. Алмаштириш усули кўпгина катталикларни ўлчашда асбобларнинг аниқлигини ошириш учун қўл келади. Масалан, аниқлиги паст тарозиларни, қаршиликларни ўлчаш асбобларининг, яъни ростланувчан аниқ мезонлари бор катталикларни ўлчовчи асбоблар аниқлигини оширишда қўлланилади. Ҳар хил вақтда таққослаш усулининг яна бир кўриниши – Ҳар хил вақтда компарациялаш бўлиб, у ростланувчан аниқ мезони йўқ (мураккаб қонун бўйича ёки юқори частота билан ўзгарувчан) катталикларни ўлчашда ишлатилади. Бунда ростланувчан аниқ катталиклар сифатида ўлчанаётган катталик синфига кирувчи, бироқ ўзгармас ва компаратор (таққословчи қурилма) да, масалан, магнит майдон параметрларини ўлчашда) худди шундай натижа берувчи катталик ишлатилади.

Намунавий сигнал усули алмаштириш усулининг бир кўриниши ҳисобланади. Бунда асбоб киришига даврий равишда ўлчанаётган катталик ўрнига шу синфга кирувчи намунавий сигнал бериб турилади. Амалдаги даражалаш билан номинал даражалаш орасидаги фарқ сезгирликни ростлаш ёки натижани автоматик тарзда тўғрилаш учун ишлатилади. Бунда ҳам барча систематик хатоликлар ўлчаш орали ғ ининг намунавий сигналларга мос нуқталарида йўқотилади. Бунга мисол бўлиб автоматик потенциометрларда ишчи токни даврий равишда ростлаб туриш хизмат қилади. Намунавий сигнал усулига тест усули яқин туради. Бу усулни қўллашда ўлчанаётган катталик қиймати бир нечта кузатишлар натижасида топилади. Биринчи бўлиб ўлчаш асбобига ўлчанаётган катталик Х, кейин киришга бу катталикнинг функциялари Х 1 , Х 2 , Х 3 бўлган тест сигналлари берилади. Бу функциялар Ҳар хил кўринишда бўлиши мумкин: bX X aX X X X X     3 2 1 , , ,  Х – катталикнинг мезон таъсиридаги ўзгариши, a ва b – доимий коэффициентлар. Кўпгина хатоликларни тўғрилаш учун тест усулини қўллаш мумкин. Бу усулнинг самарадорлиги  Х катталикни тиклаш хатолиги ва тасодифий хатоликларнинг мавжудлигига боғлиқ. Ёрдамчи ўлчашлар усули та ъ сир этувчи омиллар оқибатида ҳосил бўладиган хатоликларни йўқотиш учун ишлатилади. Бу усул ташқи таъсир этувчи омиллар ва кириш сигналининг ноинформатив параметрларидан ҳосил бўладиган хатоликларни йўқотишга хизмат қилади. Бу усулни амалга ошириш учун ўлчанаётган катталик билан бир вақтда ёрдамчи асбоблар билан таъсир этувчи омиллар ҳам ўлчаб борилади ва боғликлик формулаларидан уларнинг ўлчаш натижасига таъсир қиймати топилиб керакли тузатиш киритилади. Бу усулнинг кенг қўлланилишига микропроцессорлар техникаси қўл келади. Симметрик кузатишлар усули тенг вақт оралиқлари бўйича кўп марта ўлчашларни тақозо қилади. Натижа ўрта арифметик қийматлар атрофида симметрик жойлашган Ҳар бир ўлчаш натижаларининг ўртачаси

сифатида олинади. Бу усул, одатда, чизиқли прогрессив (ўсувчан) хатоликларни тузатишда ишлатилади. Масалан, умумий манбаага намунавий қаршилик билан кетма-кет уланган номаълум қаршиликни ўлчаётганда манба кучланиши пасайишидан хатолик келиб чиқиши мумкин. Бундай хатоликни йўқотиш учун уч марта тенг вақт оралиқларида ўлчашлар бажарилади. Биринчиси намунавий R 0 қаршиликдаги кучланиш тушиши: 0 01 R I U    . (4) Иккинчиси номаълум қаршилик R x даги кучланиш тушиши: x x R I I U     ) ( 1 . (5) Учинчи: яна намунавий қаршилик R 0 да кучланиш тушиши ўлчанади: 0 2 02 ) ( K I I U    , (6) бу ерда  I 1 ,  I 2- манба токининг мос ҳолда иккинчи ва учинчи ўлчашлар вақтига келиб камайиши. Агар ток чизиқли камаяётган бўлса, унда 1 2 2 I I    ; (7) 0 02 01 1 2 ) ( R U U I I    (8) ва номаълум қаршилик: ) ( 2 02 01 0 U U U R R x x   . (9) Симметрик кузатишлар усулини бош қ а кўринишдаги хатоликларни йўқотиш учун ҳам қўллаш мумкин. Масалан, у даврий қонун бўйича ўзгараётган таъсир этувчи катталиклардан пайдо бўлган хатоликларни тузатиш учун ҳам қўлланилади. Бунда хатолик Ҳар хил ишорага ва бир хил қийматларга эга бўлганда симметрик (даврий) кузатишлар ярим даврдан с ўнг ўтказилади. Юқорида кўриб ўтилган систематик хатоликларни камайтириш усуллари ўлчов воситаларини яратишда, турли аниқлик талабларига эга бўлган тажрибаларни ўтказишда, натижаларни та х лил қилиш ва улардан фойдаланишда ишлатилади. Масалан, приборларда сезгирлик ва нолни тўғрилаш автоматик қурилмасида, Ҳарорат ва частота хатолигини тўғрилаш

занжирларида, хатоликларни автоматик тўғрилашнинг мураккаб қурилмаларида, систематик хатоликларни топиш, камайтириш ёки йўқотиш кабилар кўриб ўтилган усуллар ёки уларнинг комбинацияси асосида амалга оширилади. Бу усуллар ўлчов хатоликларини камайтириш ва топиш учун йўналтирилган. Бу ма қ садга, асосан, экспериментни мураккаблаштириш, мураккаб ва қиммат ўлчов воситаларини қўллаш ҳисобига эришилади. Қўлда тўғрилашда экспериментаторнинг меҳнат унумдорлиги пасайиб кетади. 5. Модификацияланган кичик квадратлар усули Турли физик катталикларни ўлчаш жараёнида кўпинча тажриба натижаларининг аниқлигини ошириш ҳамда тасодифий хатоликлардан ҳоли бўлиш учун экспериментал боғлиқликларни силлиқлаш масаласини ечишга тўғри келади. Одатда тажриба ўтказгунча функционал боғланиш шакли у=f(x) маълум бўлади, бу ўз навбатида кичик квадратлар усули (ККУ) номи билан машҳур ҳисоблаш усулини қўллаш имконини беради . Ушбу усулнинг силлиқлаш масаласига татбиқи қуйидагича. Айтайлик, N та нуқтада U 1 ,U 2 , ...., U N ва Ф 1 ,Ф 2 , ..., Ф N , факторлар ҳамда уларга мос келувчи I 1 , I 2 , ..., I N жавоблар тажриба йўли билан ўлчаб олинган. Ушбу I i = A U  i Ф  i (10) аналитик функция билан ифодаланган функционал боғланиш амалда барча I i нинг экспериментал қимматлари билан тўла мос келмайди , яъни барча ёки баъзи бир нуқталарда  I i = I i - A U  i Ф  i (11) айирма нолдан фарқли бўлади . Кичик квадратлар усулида (10) функциянинг шундай параметрларини топиш талаб этиладики , (11) айирмалар квадратларининг йиғиндиси энг кичик қийматига эга бўлсин , яъни қуйидаги ифодани минимумга айлантириш

талаб этилади :          i I AU i N i i i N 1 1 2 [ ] Ôi (12) (10) функция даражали функция бўлганлиги туфайли кўпинча тажриба натижаларининг логарифмларига ўтилади: Ln I i = Ln A +  Ln U i +  Ln Ф i (13) ёки z i = c +  x i +  y i (14) Шундай қилиб, 2 1 1 ] [ i i i n i i n i Y X C Z Z              (15) функция минимизация қилинади. Маълумки, амалдаги тажриба шароитларида олинган катталиклар бир- биридан оз фарқ қилади. Шунинг учун логарифмик масштабда кичик квадратлар усули нотўғри натижаларга олиб келади. Модификация қилинган кичик квадратлар усули эса бундай шароитда кўрсатилган камчиликлардан қутилишга имкон беради. Модификация қилинган кичик квадратлар усулининг мазмуни шундан иборатки кичик квадратлар усулининг давомида (15) - функция I i M вазн фунцияси билан минимизация қилинади: F =  [Z i - C -  X i -  y i ] 2 I i M  min, i=1,2,...,N; (16) (16) - функцияни номаълум С,  ,  параметрлар бўйича дифференциаллаб, ҳосилани 0 га тенглаб, қуйидаги тенгламалар системасини оламиз:                                   Ni i Mi i i i Ni i Mi i i i Ni Mi i i i y I y x c z ddF x I y x c z ddF I y x c z dCdF 1 1 1 0 ) ( 2 0 ) ( 2 0 ) ( 2         (17) Бироз ўзгартиришдан сўнг (6) тенгламалар системасидан қуйидаги системани оламиз:

                                           Ni Ni Mi i i Ni Mi I Ni Mi i Mi Ni Ni Mi i i Ni Mi i Ni Mi I Mi Ni Ni Mi i Ni Mi i Ni Mi i Mi I y z I y I x I СN I x z I y I x I СN I z I y I x I СN 1 1 1 2 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1      (18) ёки            3 33 32 31 2 23 22 21 1 13 12 11 в а а с а в а а с а в а а с а       (19) Бу ерда                                       Ni Mi i i Ni Mi i i Ni Mi i Ni Mi i Ni Mi i i Ni Mi i Ni Mi i Ni Mi i Ni Mi i Ni Mi i Ni Mi I y z N в I x z N в I z N в I y N а I y х N а а I y N а I y N а I х N а I х N а I х а I а 1 3 1 2 1 1 1 2 33 1 32 23 1 2 22 1 13 1 2 22 1 12 1 11 1 11 , 1 , 1 , 1 , 1 ,. 1 , 1 ,. 1 1 , 1 , (20) (20) тенгламалар системасини ечиб, с,  ва  параметрларниг қийматларини оламиз.

Адабиётлар 1. Спектор Я.Г. «Электрические измерения физических величин» М: Энергоато м издат 1987г 2. «Основы метрологии и электрические измерения», Б. Я. Авдеев, Е.М.Душин –Л.: Энергоатомиздат, 1987 г - 480 с. 3. «Электрические измерения», под.ред. Шмакова Е. Г., М . : Высшая школа, 1972. 4. «Электрические измерения», под.ред. Малиновского, М . : Энергоатомиздат, 1985 г. 5. «Электрические измерения электрических и неэлектрических величин» М.А. Гаврилюк, Е.Л. Полищук, С. С. Обозовский и др. Под.ред. Е.С. Полищука, Киев . : Высшая школа, 1984 г. 6. «Измерения в электронике: справочник», В. А. Кузнецов, В.А. Долгов, В.М. Коневских и др., Под.ред. В. А. Кузнецова М . :- Энергоатомиздат, 1987 г, 512 с. 7. В.М Шляндин «Цифровые измерител p ные устройства», М . : Высшая школа, 1981 г, 335 с.

O'xshashlar

Магнит майдон параметрларини ўлчаш

Кичик ток ва кучланишларни ўлчаш

Температурани ўлчаш

Bir xonali to'plovchi jamlagich

Электромагнитные явления и магнитные цепи