Ғўзанинг келиб чиқиши ва ер юзида тарқалиши тарихи - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Ғўзанинг келиб чиқиши ва ер юзида тарқалиши тарихи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

56 KB

Ko'chirib olish

Ғўзанинг келиб чиқиши ва ер юзида тарқалиши тарихи Режа: 1. Ғ ў занинг келиб чиқиши 2. Ғўзанинг ер юзида тарқалиши 3. Пахтачиликнинг ривожланиш тарихи

Ўрта Осиё мамлақатлари қадим замонларда хам пахтачилик билан шуғулланганлиги тарихий маълумотларда қайд қилиб ўтилган. Ғўза усимлиги Gossypium авлодининг malvac е a е оиласига мансуб. Бу асосан бўр асрдан маълум бўлиб, 10 миллион йиллик эволиюция жараёнида ривожланиб келган. Дастлаб Госсипиум авлодига мансуб бу ғўза усимлиги тропик минтақаларнинг ўрмонларида усган. Кейинчалик бу минтақаларда хаво ўзгариши туфайли янги эқологик мухитга мос бўлган қурғоқчиликка чидамли турлари пайдо бўла бошлаган. Натижада ғўзанинг иссиққа чидамли ксерофит холда кўп йиллик ўсувчи турлари пайдо бўлган. Шундай қилиб ғўза тропик, яьни йилнинг энг совуқ ойларида хам хаво харорати Қ18 градусдан паст бўлмайдиган минтақалардан келиб чиққан. Агар бир йиллик ғўзани кузда совуқ урмаса, у бир неча йил яшаши ва хосил бериши мумкин. Ғўза табиатан кўп йиллик дарахтсимон ўсимлик бўлиб, ёввойи холда ўсадиганларида хосили кам ва тола сифати ўта пастдир. Хозирги экилаётган ғўза навлари селекционерларнинг машақатли мехнатлари туфайли маданий холга етказилган турлари хисобланади. Кўп йиллик ёввойи ғўзаларнинг бўйи 5-7 хатто 20 м гача бўлади. Маданий турлариники эса 30 см дан 2 м гача бўлади. Маълумки ер юзи илгари битта яхлит материядан иборат бўлган. Геологик ўзгаришлар туфайли континентларга(қитьаларга) бўлинган. Бу континентлар ўзига хос иқлим шароитига эга бўлганлиги сабабали, ғўза хам шу шароитга мослаша борган. Натижада ғўзанинг бир -биридан 3 та қатта географик гуруппалар- -Австралия (Стуртия), Осиё- Африка (Палеотропик-эугоссипиум) ва Америка ( Наотропик) пайдо бўлган . Мана шу группадаги ғўзалар ташқи мухитга хамда ирсий хусусиятларга қараб бир қанча кичик группачаларга бўлиниб табақалашиб кетган. Жумладан, ғўзанинг Осиё-Африка группаси Осиё-(жанубий ва шарқий-жанубий Осиё) ва Африка (Африка ва ғарбий-жанубий Осиёнинг бир қисми) группаларига мансуб дейилиш мумкин. Америка группаси хам иккита

кичиқ группага-Марказий Америка ва Жанубий Америка группаларига бўлинган. ''госсипиум'' авлоди мана шу тур ва хилларнинг табиий холда кўпайишига асос бўлган. Инсон пахтачилик билан мунтазам шуғулланиши оқибатида бу группалардан янгидан-янги тур хиларини вужудга келтирди. Бундан турлараро дурагайлаш йўли билан янгидан-янги ғўза формалари яратилди. Мана шу ўтган давр мобайнида ғўзанинг табиати шу қадар ўзгардики, оқибатда тропик минтақаларда усиб хосил берибгина қолмай, балки субтропик ва нихоят иссиқлиги камроқ ва суғориш даври бирмунча қисқача бўлган континентал иқлим шароитида хам усиб юқори хосил берадиган холга келтирилди. Тропик минтақада ғўзанинг дарахтсимон формаларида дастлабки кўсак 7-9 ойда пишиб етилса, бир йиллик ғўзада 4-6 ойда пишиб етилмоқда. Бугунги кунда илмий маълумотларга қараганда юқорида айтиб ўтилган минтақаларда ғўзанинг 37 та турлари мавжуд бўлиб, шуларнинг тўрттаси маданий холда ўстирилади. Булар асосан G . hirsutum , G . barbadense , G arboreum ва G . herbaceum турларидир. Бу ва бошқа қолган турлар дунё миқёсида харитадан кўрадиган бўлсак, уларнинг географик тарқалиши шимолий кенгликнинг 44 0 параллелидан ва жанубий кенгликнинг 35 0 параллелидан ўтмоқда. Пахта етиштириш ва унинг толасидан газламалар тўқиш билан дастлаб Хиндистон, Хитой, Африка давлатлари, Перу, Мексика ва Бразилия каби давлатлар шуғóëàíèøãàí. Дунё миқёсида экилиши жихатидан кўп майдонни эгаллаган ғўза тури бу G . hirsutum туридир. Иккинчи ўринда G . а rboreum учинчи ўринда G . barbadense ва тўртинчи ўринда G . herbaceum тури туради. . G . hirsutum -Ìàðêàçèé Àìåðèêà (Ìåêñèêà) ғўзаси. G . а rboreum -Хинди-Хитой ғўзаси. G . barbadense -Жанубий Америка қитъасининг Перу давлатларида ўсганлиги учун Перуанум ғўзаси, G . herbaceum -табиий холда Осиё (жанубий

ва шарқий-жанубий осиё) ва Африка (Африка ва қисман жанубий ғарбий Осиё)да тарқалгани учун Африка-Осиё ғўзаси ёки Жайдари ғўза дейилади. Дунёнинг 70 дан ортиқ мамлақатида пахта етиштирилади. Инсоният ибтидоий жамиятда хам пахта толасидан фойдаланган. У даврларда ёввоий ғўза кусагидан чувиб олинган пахта толасидан кийим- кечак эмас балки балиқ овлаш учун тўр ва хайвонларни ушлаш учун арқон қилинган. Пахта толасидан газлама тўқиш ишларининг бошланиши пахтачиликда иккинчи давр хисобланади. Бу дастлаб Хиндистондан бошланган. Археологик қазилмалар чоғида Махенджо Даро шахридан 5000 йиллик мато парчалари топилган. Ўсимлик толасидан ипак ва жундан газлама тўқишнинг ибтидоий дастгохлари Мисрда бундан 6000 йил, Юнонистонда (Греция) 4500 йил илгари кашф этилган. Ўзбёкистонда пахтачилик билан шулланиш Хиндистонга нисбатан бирмунча кеч бошланган. Тарихий маълумотларга қараганда, Эрон ва Арабистонда ғўза ўстириш бундан 2600-2500 йил илгари хам мавжуд бўлган. Чет мамлактларда Эронда тўқилган матолар сифати жихтидан юқори бахоланган. Европада пахтачилик билан шуғулланиш бошқа қитьаларга нисбатан кечроқ бошланган. Грецияда қадим замонлардан бери пахтачилик билан шуғулланиб келишгани тарихдан маълум, бу асримизнинг дастлабки даврига тўғри келади. Кейинчалик VII асрдан бошлаб араблар Испания ва Италияни истило қилганларидан кейин у ерларда хам пахтачилик билан шуғулланишган. Шу тариқа Европанинг жанубидаги (Ўрта - ер денгиз қирғоқларидаги) давлатларда пахта экиш расм бўлган. Франция, Германия ва Англияда хам пахта толасидан газламалар тўқиш ривожланган. Бугунги кунда Болгария, Югославия, Руминия каби давлатларда оз миқдорда бўлса хам пахта етиштириб келинмоқда.

Америка халқи қадимдан пахтачилик билан шуғлланиб келишган. Бунинг аосий сабаби Марказий Америка. Яъни Мексикада ғўзанинг G . Hirsutum тури ва Жанубий Америкада, яъни Перуда G . barbadense турларининг тарқалганлигидир. У ерлардан толадан ясалган топилмалар эрамиздан олдинги V асрларда пахтачилик билан шуғулланганлигидан дарак беради. АҚШ да эса пахтачилик XVII асрдан бошлаб хар бир давлатларда асосий қийинчилик пахта хосилини қайта ишлашда чигитдан толани ажратиб олиш хисобланган. Бу иш ибтидоий бўлган (қўл чиғириғи ва ёғоч дастгох) бўлиб XVIII аср охирида ( 1793й) АҚШ да тола ажратиб оладиган металдан тайёрланган арра тишли машина ихтиро этилди. Бу машина (джин) пайдо бўлиши билан дунё пахтачилигининг тез суръатлар билан ривожланишига асос бўлди. АҚШда пахта етиштириш учун тупроқ-иқлим шароити қулай бўлганлиги ва тўқимачилик саноати тез ривожланиши туфайли пахта толасини кўплаб экспорт қилишга имкон яратилди. Ўрта Осиё халқлари хам қадим замонлардан бошлаб пахтачилик билан шуғулланишган. Эрамиздан олдинги IV асрда А.Македонский қўшинлари Хиндистонга юриш қилганида Ўрта Осиё халқлари пахта етиштириб ундан мато тўқилишини гувохи бўлишган. Хитойнинг тарихий манбаларидан маълум бўлишича, эрамиздан олдинги II асрда Фарғона водийсида жуда кўп шахар ва қишлоқлар бўлган, ерли ахоли дехқончилик ва тўқимачилик билан шуғулланишган. Хоразмдаги тупроққалъа академик С.П.Толстов рахбарлигидаги бир гурух археологлар текширганда топилмалар орасида VI - VII асрларга оид пахта хом ашёси ва пахталик чопон парчаси топилган. XIX асрнинг иккинчи ярмида Ўрта Осиёни Чор Россияси босиб олганидан сўнг, тўқимачилик саноатининг талабини қондириш мақсадида пахтачиликни ривожлантириш борасида бир қатор тадбирлар амалга оширилди. Бунда пахта хосилдорлигини ошириш ва сифатини яхшилаш учун махаллий жайдари ғўза G . herbaceum ўрнига G . hirsutim тури навларнинг

уруғи келтириб экилди. Пахта хом-ашёсини ташиб келтириш учун Красноводскдан Самарқандгача темир йўли қурилди. Мирзачўл ерлари ўзлаштрилди. Пахта хосилдорлиги 8-10 центнердан 20 центнергача оширилди. Махаллий ғўза ( Г.хербациум) ўрнига Марказий Америкадан Упланд типига кирувчи Мексика Г .hir s utum навлари уруғини келтириб эккан. Пахта махсулотларини ташиш учун Красноводскдан Самарқандгача темир йўл қурилди. Мирзачўл ва бошқа (Қарши, Езёвон) чўллар ўзлаштирилди. 1913 йилда мамлакатнинг пахта махсулотига бўлган талаби 40 % таъминланар, 60 % эса четдан келтирилар эди. Хосилдорликни ошириш, айниқса тола сифатини яхшилаш мақсадида Америкадан келтирилган аралаш (Упланд, Клевленд, Руссельс) навлари ўрнига махаллий Новроцкий, Триумф Навроцкий, қолхозчи каби навлар яратилди. Бу навлар талабни унчалик қондираолмаганликлари учун кам вақт эқилди ва улар ўрнига янги- 8517,8196, 36-М 2, 0246, 2034, 35-1, вилтга чидамли хосилдор -С-460, 18819, С-450-555 ( Канаш), 1298 (Варуний) Ингичка толали 2836,2850,10964 (Автономов) навлари яратилди.

Адабиётлар: 1.И.А.Каримов «Қишлоқ хўжалиги тараққиёти тўкин сочин хаёт манбаи» Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1997 йил 26 декабр куни Олий Мажлиснинг Х сессиясида сўзлаган нутқи.»Ватанпарвар» рўзномаси № 155, 27 декабр Тошкент, 1997й. 2.Ўзбекистон Республикасининг Вазирлар Махкамасининг «Қишлоқ хўжалигида ислохотларни чуқурлаштиришга доир қонун ва меъёрий хужжатлар тўплами» 1-2 томлар. Тошкент-1998 й 3. « Cotton » журнали Нью-Йорк-1998-1999 й. 4.Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг «1999-2000 йилларда пахта навларини янгилаш ва жойлаштириш дастури тўғрисидаги» қарори «Ўзбекистон овози» рўзномаси, № 141, 26 ноябр Тошкент-1998 й. 5.Э. Т.Шайхов ва бошқалар «Пахтачилик», Тошкент 1990 й. 6.Муаллифлар жамоаси «Пахтачилик справочниги»Тошкент 1989 й. 7.М.Мухамеджанов,А.Зокиров «Ғўза агротехникаси» Тошкент 1995й. 8.А.И.Шлейхер ва бошқалар.Пахтачиликдан лаборатория маш-ғулотлари. Тошкент. «Ўқитувчи». 1980 й. 9.»Ўзбекистон худудида экишга тавсия этиладиган Қишлоқ хўжалиги экинлари реестри», Тошкент 1998 10.Пахтачилик комплекси алмашлаб экишда бошоқли дон экинларини жойлаштириш бўйича тавсиялар. Фан-техника тараққиётини тарғиб қилиш ва жорий этиш бош бошқармаси, Тошкент 1994 й. 11.Б.Алеев,О.И.Иброхимов.Истиқболли ғўза навлари агротехни- каси,Тошкент. 1988 й.

O'xshashlar

Ғўзанинг келиб чиқиши

Ўзбекистоннинг пахтачилик бўйича дунёда тутган ўрни, ғўзанинг келиб чиқиши ва ер юзасида тарқалиши тарихи, ғўзанинг ботаник классификацияси

Қанд лавлагининг аҳамияти келиб чиқиши тарқалиши етиштириш технологияси

Ғўзанинг тарқалиши ва жаҳон миқёсида ўрни

Уй ҳайвонларининг келиб чиқиши