Йилқилик, уни халқ хўжалигидаги ахамияти - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Йилқилик, уни халқ хўжалигидаги ахамияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

94.5 KB

Ko'chirib olish

Й илқилик, уни халқ хўжалигидаги ахамияти Режа: 1. Йилқиликнинг халқ хўжалигидаги ахамияти. 2. Отларнинг биологик хусусиятлари. 3. От зотларининг классификацияси. 4. Отларнинг асосий махсулдорлиги. 5. Уларни боқиш ва парваришлаш.

Таянч сўз ва иборалар: Йилқичилик, от кучи, гўшт махсулдорлиги, калорияли, биологик хусусияти, айғир, салт минувчи отлар, йўртоқи отлар, юк тортувчи, қўриқхона. Йилқиликнинг халқ хўжалигидаги ахамияти Йилқиликнинг халқ хўжалигидаги ахамияти. Йилқичилик - чорвачиликнинг мухим тармоғи хисобланади. Мамлакатимизнинг айрим районларида қишлоқ хўжалигидаги ишларнинг бир қисми (қарийб 20% и) от кучи билан бижарилади. Масалан, отлар аравага қўшилган холда қишлоқ хўжалик машиналарга ёқилғи ва сув ташиб беради, шунингдек ишлидзмеваларга ишлов беришда чорвачилик фермаларидаги айрмтранспорт ишларини бажаришда ва бир қатор ишларда қишлоқ ахолисига ёрдам беради. Бундан ташқари тоғли районларда, қайсики транспорт воситалари юролмайдиган ерларда отлар бемалол юк таший олади. Яйловда чўпон ап молбоқарлар учун отлар транспорт воситаси сифатида хизмат қилади. Мамлакатимиз чегараларини қўриқлашда, айниқса тоғ ва ўрмонзор хамда чўл зоналарида отлар посбонларимизнинг яқин дўсти, узоқ масофаларга олиб боришда мухим транспорт воситаси хисобланади. Бу борада кўплаб асарлар ва кинофилpмлар яратилган. Спорт ўйинларида хам йилқилардан фойдаланиш йилдан-йилга кенгийиб бормоқда. Иттифоқимизда, айниқса Ўрта Осиё ва қозоғистон республикаларида бирорта йирик анoана ёки байрам отлари иштирокисиз ўтмайди. Бунга хар йили турли отчопарларда ўтказиладиган ўнлаб ва юзлаб республика, областp ва районлар миқёсидаги мусобақаларини мисолга келтириш мумкин. Дунё бўйича ўтказиладиган олимпиадаларда хам от спортига алохида эoтибор берилади. Бу эса инсонлар учун кўплаб эстетик завқ бағишлайди. Йилқилар ўзларининг турли хил махсулотлари (гўшт, қимиз, тери ва бошқалар) билан катта халқ хўжалик ахамиятига эга. Масалан, қимиз энг фойдали ичимликлардан хисобланади. У бир қатор касалликлар (туберкулёз,

ичак, ошқозон ва бошқалар) ни даволашда медицина жихатидан салмоқли ўрин эгаллайди. Хозирги вақтда қимиз ишлаб чиқариш айниқса қозоғистон, қирғизистон республикаларида ва Татаристон, Бурятия, Ёқутистон автоном республикаларида яхши ривожланган. От гўшти ўзининг тўйимлилиги, калорияси ва қиймати жихатидан кўплаб халқларнинг энг севимли махсулоти хисобланади. От гўштидан айрим халқлар турли хилдаги жуда лаззатли махсулотлар (қази, карта, ёғ, қуритилган гўшт,консерва, колбаса ва бошқалар) хамда таомлар тайёрлайди. Бундай ажойиб, юқори калорияли, тўйимли ва мазали озиқ-овқат тайёрлашда от гўшти ўрнини бошқа бирор хайвон гўшти боса олмайди. Ьарбий Европа мамлакатларида от гўштига бўлган талаб юқорилиги сабабли у парранда ва чўчқа гўштига қараганда икки баравар юқори нархда бахоланади. Отларнинг биологик хусусиятлари Отларнинг айрим биологик хусусиятлари. Отлар авлоди асосан тўртта кенжа авлодга бўлинади: хақиқий отлар, эшаклар, қулонлари ва зебралар. Бу кенжаи авлодлар бир-бирлари билан чатиша олади ва пуштсиз насл беради. Зебралар хозир хўжалик ахамиятига эга эмас, уларни айрим хайвонот боғларида ёки қўриқхоналарда учратиш мумкин. Хусусан Ўзбекистонла эса қулонлар йўқолиб кетган. Айрим маoлумотларга қараганда улар қисман Мўғулистонда ва жуда оз миқдорда Туркманистоннинг жанубида жойлашган Бадхиз қўриқхонасида сақланиб қолган. Отларнинг биологик хусусиятларидан энг мухимлари шундаки, уларни йил давомида яйловда боқиш мумкин. Шунингдек, улар серхаракат, касалликларга чидамли (бошқа хацвонларга нисбатан), ташқи мухит шароитига тез мосланувчан бўлади. Физиологик етилучанлиги 12-15 ой бўлиб, бўғозлик даври 11ой (аниқроғи 335-340 кун) га боради. Айрим холларда бияларнинг зоти ва индивидуал хусусиятига кўра бўғозлик даври 330 кундан 635 кунгача чўзилиши мумкин. Одатда айғир ва бияларда ўрта

хисобда 20 йил мобайнида фойдаланилади. Айрим холларда уларнинг юқори сифатли, хаётчан вакилларидан 25-30 йил ва ундан кўпроқ фойдаланиш мумкинлиги аниқланган. Лекин биялардан 6-15 ёшлигида энг сифатли қулун олинади. От зотларининг классификацияси Мамлакатимиз зоналарининг иқтисодий, ишлаб чиқариш ва табиий- экологик шароитларига, йилқиларнинг турли хил типлари, махсулот йўналиши ва улардан фойдаланиш усулларига қараб жуда кўплаб зот ва группалар яратилган. 1855 йили академик А.Ф.Миддендорф отларни барча хусусиятларини хисобга олган холда иккита катта группага - чопқир отлар ва секин хамда ўрта харакат қилувчи отларга бўлади. Биринчи группага тез югурадиган, танаси ихчам, енгил, кичик араваларга қўшган вақтда узоқ масофани қисқа вақт ичида босиб ўтадиган от зотлари киритилган. Иккинчи группага эса - секин юрадиган, оғир юкларни торта оладиган, жуссаси йирик отлар киритилган. А.Ф.Мидденфорднинг бу классификацияси рус олими проф.П.Н.Кулешов ва швейцария олими проф.У.Дюрст томонидан маoқулланган. Лекин бу классификация шартли бўлгани учун отлардан фойдаланишнинг барча хусусияти ва белгиларини ўз ичига тўла қамраб олмаган эди. Бинобарин сўнгги йилларда от зотларини кўпайиб бориши впа улар томонидан бажариладиган иш жараёнлари турини хар хил бўлиши хамда наслчилик ишларини муайян мақсад ва планли олиб борилиши, уларни тарқалиши, ишлаб-чиқаришда фойдаланилиши, хўжалик жихатидан йўналиши ва бошқалар йилқи зотларини янада тор доирада такомиллаштиришни тақозо қилди. Шунга кўра юқоридаги иикки группа яана кичик йўналишларга бўлинади. Бунда салт миниладиган чопқир ва серхаракат от зотлари биринчи группага киритилган бўлса, хар хил араваларга қўшиладиган ва оғир юкларни тортувчи от зотлари иккинчи группага киритилди.

Умуман йилқичиликда асосий махсулоти (чопқирлиги, аравага қўшган холда фойдаланиш ёки оғир юк тортиш хусусияти) га қараб қабул қилинган йўналишлар қатoий ва ўзгармас бўлмай,у шартли бўлиши табиий. Чунки танлаш, машқ қилдириш, саралаш ва наслчилик ишларини юқори даражада олиб бориш натижасида айрим группалар орасидаги фарқлар хам ўзгариб боради. Шунга кўра адабиётларда баoзи бир йўналишдаги от зотларининг ўрин алмашиниши шубхасиздир. Одимлаб юрганда отнинг тўртала оёғи галма-гал кўтарилиб, галма-гал тушади. Бунда аввал орқа оёғининг бири, сўнги шу томондаги олдинги оёқ, кейин иккинчи орқа оёқ ва унинг кетидан шу томондаги олдинги оёқ кўтарилиб олдинга ташланади. Бу усулда отлар секин (соатига 4-5 км тезликда) харакат қилади. Бундай харакат асосан оғир юк отларида учрайди. Йўртиб юрганда отлар диагонал бўйича икки оёғини, масалан, олдинги ўнг оёғи билан кетинги чап оёғини, сўнгра олдинги чап оёғи билан кетинги ўнг оёғини баравар кўтариб, баравар ерга ташлайди. Бундай харакат қиладиган отлар соатига 10-12 км йўл босади. Отчопарда енгил пойга аравасига қўшилган чопқир йўртоқи отлар 1 км масофани бир-бир ярим минутда босиб ўтади. Йўрғалиб юрган отнинг харакат тезлиги йўртиб юрадиган отнинг тезлигига тенг бўлади. Ўзбеклар йўрға от деб, юрганда чопмасдан тез ва текис харакатда бўлувчи отларни айтишади. Йўрғалаб юришни йўртишдан фарқи шуки, бунда от бир гал ўнг томонидаги иккала оёғини ва иккинчи сафар чап томонидаги иккала оёғини баравар кўтариб ташлайди. Салт миниладиган от зотлари. Бу зотга асосан эгарлаб миниладиган отлар киради. Бу йўналишдаги отлар серхаракат, чопқир, қотма, боши енгил, суяклари ингичка ва ихчам бўлади. Улар йўртиб юра олмайди, лекин сакраб чопганда тез харакатланади. Хозирги вақтда дунё бўйича салт миниладиган отларнинг араби ва тоза қонли зотлари мавжуд. Араби зоти энг қадимги чопқир отлардан хисобланиб келинган. Хозирги маданий от зотларининг асосий қисми шу зотни махаллий отлар

билан чатиштирилишидан вужудга келган. Араби зот от унчалик йирик эмас, баландилиги 150 см атрофида, туси кул ранг, жийрон ва қора аралаш бўлади. қурғоқчиликка ва ташқи мухит шароитларига чидамли. Бузот дунё бўйича кенг тарқалган. Кавка ва Ўрта Осиё республикаларида кўпроқ учрайди. Асл чопқир от зоти XVIII асрнинг Англияда яратилган. Бу зот махаллий бияларни араби, туркман, турк, испан ва неаполитан айғирлари билан чатиштириш натижасида вужудга келган. Вакиллари харакатчан, темпераменти юқори ва чопқир бўлади. Туси жийрон, қорпа ва бошқа ранглар аралашмасидан иборат. Баландлиги 158-161см, кўкрак айланаси 180- 183 см, почасининг йўғонлдиги 20 см. Украинанинг Луган ва Кировоград областларида тарқалган. Ахалтака зоти Туркманистоннинг жанубий районларида яратилган. Бу зот от чопқир, қумли сахроларда салт миниб юриш учун қулай келади. Баландлиги 152-154 см, почасининг йўғонлиги 19 см. Мухит шароитларига анча чидамли. Туси тўриқ, кўк ва қорасаман бўлади. Чопиш тезлиги юқори, фақат асл чопқир отлардан кейинда қолади. қорабийлар зоти Ўрта Осиё республикаларида боқиладиган зот отларидан кўп жихатдан устун туради. Чопқирлиги, чидамлилиги, чиройлилиги ва араваларга қўшган вақтда яхши ишлаши билан хам ажралиб туради. Баландлиги 152-154 см. Йириклиги ўртача, Туси тўриқ, кўк ва жийрон. қорабайир отлари Ўзбекистоннинг барча областp ва районларида учрайди. Айниқса Жиззах, Самарқанд областларида кўп тарқалган. Кабардин зоти Шимолий Кавказда яратилган. Бу зотнинг яратилишида қорабах, туркман ва араби зот айғирлар махаллий биялар билан чатиштирилган. Кабардин зот чопқир отлардан хисобланиши билан бирга тарнспорт ишларида хам фойдаланилади. Тоғ шароитига яхши мослашган. Кунига 66 км йўлни босиб ўтиши аниқланган. Буйи 153 см, кўкрак айланаси 177 см, почаси 19 см. Ранги қора, саман ва кул ранг.

Лоқай зоти тоғ шароитига яхши мослашган, жанубий Тожикистоннинг Яз-яван водийсида қадимги ўзбек қабиласи - лоқайлар томонидан яратилган. Гавдаси кичикроқ. Бўйи 140-142 см, танасининг узунлиги 144 см, кўкрак айланаси 166 см, почаси 18 см. Ранги саман ва турли хилда бўлади. Асосан Тожигистон районларида тарқалган. Чопқир от зотлари. Бу йўналишдаги отлар чопқирлиги ва йўрғалаб тез юриши билан бошқа зотлардан фарқ қилади. Бу йўналишдаги отларга дон ва будённий зоти, Кустанай ва новоқирғиз каби от зотлари киради. Отларнинг асосий махсулдорлиги Кўпчилик республикалар (қирғизистон, қозоғистон, Ўзбекистон, Ёқутистон, Бошқирдистон)да от гўшти кўплаб истеoмол қилинади. Бу республикаларда гўшт учун боқиладиган отлар йил мобайнида яйловларда парвариш қилинади. От гўшти ўзининг химиявий таркибидаги кўра хар хил моддаларга бой ва тўйимлиги юқори бўлади. Той гўшти майин, серсув, хидсиз ва калорияси анча юқори бўлиши хусусияти билан фарқ қилади. Отларнинг ёши ошган сари гўшт хам чайирлашиб, дағаллашиб боради, сифати эса пасаяди. Яхши семиган отларнинг гўшт чиқиши - 60%, ўрта семизликда бўлса - 48-52% ва ориқ вакилларида 45-48% бўлади. Териси тана оғирлигининг 5-6,5% ини ташкил қилади. Яхши боқилган отлар суткасига 0,6 дан 1 кг гача (баoзан ўртача 1300 г) семиради. От гўштининг химиявий таркиби Таркиби в калорияси Сўйилган вақтидаги ёши 8-9 ойлик 1,5 ёшлик 4 ёшдан юқори Сув (%) 72,3 70,3 69,6 Оқсил (%) 20,6 22,1 18,9 Ёғ (%) 6,1 6,51 10,4 Кул (%) 1,09 1,12 1,02 Калорияси (ккал) 1405 1517 1747

Биялар 5-7 ойлик лактация давомида 1300-3000 кг сут беради. қорақи ва бошқир зот биялар серсут хисобланиб, туққанидан сўнг 2-3 ой мобайнида суткасига ўртача 10-15 кг дан, айримлари эса 20-25 кг гача сут беради. Бияларнинг серсутлиги лакациянинг биринчи ойида юқори бўлади ва 4-5 ойлигига қараб пасайиб боради. Туққанига 6 ой бўлган бияларда у бўғозлиги сабабли сут бериши анча паст бўлади. Одатда биялар 7-10 ёшлигида серсут бўлади ва кейинчалик сутдорлиги пасайиб боради. Бияларнинг елини кичик бўлгани билан 1,5-3 кг сут сиғади, шунга кўра лактациянинг дастлабки ойларида уларни хар 2-3 сотада, кейин эса 3-3,5 соат оралаб ва лактациясининг сўнгги ойларида хар 4-6 соатда соғиб турилади. Бия сутининг химиявий таркиби бошқа чорва моллариникига қараганда фарқ қилади. Масалан, унинг таркибида 6,3-6,9% сут қанди, 1,7-2,2 % оқсил, 1,6-2,2% ёғ, 0,3-0,33% минерал моддалар ва кўп миқдорда витаминлар хамда ферментлар бўлади. Кислоталилик даражаси 6-9 0 Т. Бия сутида қанд моддаси кўп бўлганлиги туфайли ундан энг қимматли ичимлик хисобланган қимиз тайёрланади. Уларни боқиш ва парваришлаш Отлар ўзларининг биологик хусусиятларига кўра бошқа турдаги чорва моларидан фарқ қилади. Масалан, уларнинг ошқозони содда тузилишга эга бўлиши хажми жихатидан қорамолникига қараганда 7-8 марта кичикдир. Отларнинг ичаклари хам анча калта бўлади. Шунга кўра отларнинг асосий озиғи беда, пичан, ем, кунжара, серсув ва ширали озиқ турларидан ташкил топган бўлиши керак. Ош тузи эса уларга истагинача берилиши лозим. Турли нагрузкада иш бажариладиган отларнинг суткалик уртача рациони Ем-хашак тури Иш нагрузкаси ва суткалик озиғи (кг) енгил ўртача оғир Беда пичани 6,0 5,0 5,0

Сули пичани 3,0 2,0 1,0 Ем 2,5 3-3,5 4-4,5 Жумладан: сули 1,5 1,5-2,0 2-2,5 ёрма дон 0,5 1,0 1,0 маккажўхори 0,5 1,0 1,0 илдизмева, силос 80 6,0 4,5 Ош тузи (грамм) 30 30 30 Отларга кечқурун кўпроқ дағал озиқ берилади. Ем суткасига тўрт марта баробар миқдорда берилиши маoқул. Озиқлантиришда олдин дағал озиқ, сўнг ем ва яна дағал озиқ берилади. Суткасига 3-4 марта суғорилади. Терлаб турган отларни бир оз дам олиб бўлгач, суғориш мумкин. Айғирлар рационига бияларни қочириш даврида 5 кг сут, 3-5 дона тухум, 0,2-0,3 кг гўшт-суяк унини киритиш тавсия қилинади. Агар айғирнинг тирик вазни 500 кг атрофида бўлса, у холда унга суткасига 6-8 кг беда пичани, 6 кг ем (ёки омихта ем) бериш маoқул кўрилади. Айрим вақтларда 500-600 г дон майсаси бериш хам фойдалидир. Ёз ойларида беда писани ўрнига 15-25 кг атрофида янги ўриб келтирилган кўк беда бериш мумкин. қочириш компанияси тугагач уларнинг рационидан сут, гўшт-суяк уни ва тухум чиқариб ташланади ва 3 кг атрофида силос бериб турилади. Ўзбекистонда йилқичилик. Маoлумки, йилқилар асосан яйловларда боқилади ва кўпайтирилади. Бинобарин республикамизнинг табиий яйловлари оз бўлганлиги учун отлар подаси кўпроқ тағли ва тоғолди зоналарда кўпайтирилмоқда. Ўзбекистон йилқиларидан асосан уч хил мақсадда, яoни спорт ишларида, гўшт ва қимиз йўналишида фойдаланилади. Кейинги йилларда бир қатор областларда, жумладан қашқадарё, Сурхондарё, Самарқанд, Жиззах, Сирдаё ва қорақалпоғистон автоном республикасида йилқиларни кўпайтириш тадбирлари кўрилмоқда. Бу борада Ўзкомпания Марказий Комитети ва республика Вазирлар Махкамаси қарорига асос қилинган холда бир қанча амалий тадбирлар бажарилмоқда. Лекин республикамизда

йилқичиликнинг хозирги ахволи, айниқса кўп миқдорда сифатли гўшт ва қимиз етиштиришга нисбатан ошиб бораётган халқнинг талабига жавоб бера олмайди. Бунга асосий сабаб айрим хўжаликлар бу тармоқни жадал ривожлантиришга хали астойдил киришилмаганлигида бўлмоқда. Йилйиларнинг махсулдорлигини ошириш, биялардан кўпроқ олиш, уларнинг наслини яхшилаш ишлари юқори даражада деб бўлмайди. Кўплаб хўжаликлар хар 100 бош биядан 35-40 та ва ундан камроқ қулун олмоқдалар. Шу билан бир вақтда республикамизда хар 100 бош биядан 85-95 тадан қулун олаётган хўжаликларни сони оз эмас. Бунга мисол қилиб Жиззах областидаги 76 от заводини кўрсатиш мумкин. Шундай қилиб чорвачиликни етчакчи тармоқларидан бири бўлган йилқичиликни ривожлантириш ва улардан кўп миқдорда сифатли ва арзон махсулот етказиш мухим халқ хўжалик ахаимятига эгадир. Шунга кўра бу сохада имкони бўлган хўжаликлар мавжуд резервлардан унумли фойдаланган холда йилқичиликни ривожлантириш ишларига ўз хиссаларини қўшишилари республика йилқичилари олдида турган асосий вазифа бўлиб қолади.

Адабиётлар : 1. Г.Г.Иванович; Б.П.Дмитриевич и др. Животноводство М. “Колос”, 1978. 2. С.Н.Вқшелескин; С.Н.Муровцев; Н.В.Лихачев и др. Частная Эпизоотология М. Селғхозгиз, 1978. 3. В.К.Игнатов. Практическое руководство по методике санитарино- гигиенических исследований Биомедгиз. М. 1975. 4. Э.Х.Эргашев; Ж.Ш.Ўопулатов. Паразитология “Укитувчи” Т. 1981. 5. Т.Х.Икромов. Чорвачилик. Т. “Мехнат” 1985. 6. Г.С.Нога. Шелководство. Т. “Укитувчи” 1986. 7. П.А.Коволев; А.А.Шевелева. Тут ипак курти уругчилиги ва селекцияси. УзССР. “Урта ва Олий мактаб” Давлат наришриёти. Т-1982. 8. А.Г.Авизов; Р.Х.Хамрокулов. Чорвачиликдан амалий машгулотлар. Тошкент- “Укитувчи” - 1980.

O'xshashlar

Парандачиликни ривожлантириш, уни халқ хўжалигидаги ахамияти

Қўйчиликнинг халқ хўжалигидаги ахамияти

Ғўзанинг халқ хўжалигидаги аҳамияти

Ўрмон ва ўрмон мелиорациясининг халқ хўжалигидаги аxамияти

Пахтачиликнинг халқ хўжалигидаги ахамияти.республикамизнинг пахтачилик бўйича дунёда тутган ўрни