Тузларнинг тўпланиш ва алмашинувида грунт сувларининг аҳамияти - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Тузларнинг тўпланиш ва алмашинувида грунт сувларининг аҳамияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

128.5 KB

Ko'chirib olish

Тузларнинг тўпланиш ва алмашинувида грунт сувларининг аҳамияти Режа: 1. Тузларнинг тўпланишида сизот сувларининг роли. 2. Сизот сувлари тартиботларининг асосий типлари. Сизот сувларининг минерализацияси 3. Сизот сувларининг критик чуқурлиги.

1. Тузларнинг тўпланишида сизот сувларининг роли. Тупроқ ва унинг қатламларида тузларнинг тўпланишида ва аралашишида сизот сувлари асосий омиллардан бири ҳисобланада. Сизот сувлари деб тупроқнинг бўшлиқ қатламларида эркин сувларни тўпланишига айтамиз: вақтинчалик тўпланадиган ҳамда ер юзасига яқин жойлашган сувларни эса даврий сувлар деб юритилади. Сизот сувлари атмосфера ёғин-сочинидан, ер устки сувларидан, сув хавзаларидан, ирригацион ва буғсимон сувларни ернинг чуқур қатламларида конденсациясидан ҳосил бўлади. Сизот сувининг сатхи тупроқ қатламларида сувнинг харакати унинг сарфланиши, оқими хамда бўлинишига боғлиқ равишда даврларга қараб кўтарилиб пасайиб туради. Сизот сувларининг оқими ва чиқими тупроқ қатламларининг характери, ернинг нишаблиги ва гидравлик босимга боғлиқдир. Енгил механик таркибли жинсларида сизот сувларининг оқими бир мунча тез бўлиб, ернинг нишаби ва босимга нисбатан метр билан ўлчанади. Агар ернинг нишаблиги кам бўлса, сизот сувларининг оқими секинлашади. Даврларда ва йилларда сизот сувларининг сатхини ўзгариши тупроқ ва унинг қатламларида тузларни тўпланишида ва аралашишида катта рол ўйнайди. Агар сизот сувлари ер юзасидан чуқур (5-7 м.) жойлашса тупроқ намлиги режимига таъсир қила олмайди, агарда сизот сувлари ер юзасига яқин жойлашган бўлса, у тупроқ сув режимига унинг капиллярлари орқали таъсир қилиб, биологик жараёнларни ўзгаришига олиб келади. Агарда тупроқлар даврли равишда капиллярлар орқали намланиб турса ярим гидроморф тупроқлар ҳосил бўлади (бўз-ўтлоқи, тақир-ўтлоқи ва х.к.) Агар тупроқ ва унинг қатламлари доимий сизот сувлари таъсирида намланиб турса (2-3 м. ва ундан юқори) гидроморф тупроқлар вужудга келади (ўтлоқи, ботқоқ-ўтлоқи ва ботқоқлар). Тупроқлар минерализациялашган сизот сувлари таъсирида шўрланади, агар тупроқ кучли минерализациялашган сизот сувлари таъсирида бўлса, шўрхокларга айланади.

Горизонтал кенглик қонунга бўй синган холда сувларининг сатхи шимолдан жанубга томон чуқурлашиб боради ва ҳар қайси тупроқ зонасининг ичидаги сизот сувларнинг сатхи рельефга ва тупроқ қатламининг таркибига боғлиқ равишда ўзгариб туради. Марказий Осиё текисликларида сизот сувлари ер юзисидан чуқур жойлашган бўлиб, фақат дарёларнинг пастки минтақаларида ва нишаби паст жойларда ер юзасидан 0-3 м. да учрайди. Тоғ олди текисликларида ва ён бағирларида сизот сувлар ер юзасидан чуқур жойлашган бўлади, лекин айрим вақтларда тоғ ён бағирларида зичлашган тупроқ жинслари жойланиб қолиши натижасида, ҳамда ер остки сувларини оқими ёмонлашиб қолиши натижасида сизот сувлари ер юзасига яқинлашади ва булоқ сувлари кўринишида ер юзасига сизилиб чиқади. Тоғ ости текисликларида ер ости сувларини қийинчилик билан оқади ва уни парланиши ҳамда транспирация орқали сарфланади. Қиялик ва паст нишаблик текисликларида ер ости сувлари паст оқимли ёки умуман харакатсиз жойларда сизот сувларини қайтадан кўтарилиши натижасида тупроқлар ботқоқланиши ва шўрланиши мумкин. Сунъий суғорилада эса сизот сувларини кўтарилишига суғориш сувлари сабаб бўлади. Масалан: каналлардан, ариқлардан, ҳамда зовурлардан оқадиган сувлар ер остига фильтирланиб сизот сувларига қўшилади ва унинг умумий сатхи ортади. Шунга биноан сизот сувларини кўпайиши ва сарфланиши шароитига қараб сизот сувларини режимини бешта асосий типга бўламиз. Буларга: климатик, аллювиал, сазли, гидрогеологик, аралашган ва ирригацион типларга киради. Климатик типда: сизот сувларининг сатхи кўтарилиши атмосфера намлиги билан боғлик бўлиб, унинг сарфланиши эса парланиш ва транспирация билан боғлиқ бўлади. Бу тип ва транспирация сув режими сизот сувлари ер юзасига яқин бўлган ва кирим-чиқим элементлари хажми кам бўлган ер ости оқими ёмон бўлган майдонларга хосдир. Сизот сувларининг кўтарилиши ёки пасайиши сатхини амплитудаси ёғингарчиликни умумий миқдори йил фаслларида тақсимланиши хамда

ҳавонинг нисбий намлигига боғлиқ равишда ўзгариб туради. Бундан ташқари шу ерда ўсиб турган ўсимликлар қоплами ва унинг хилларига ҳам боғлиқдир. Аллювиал тип: дарё водийларига хос бўлиб, дарё сувларини сатхи ўзгариши билан унинг ён атрофидаги сизот сувлари ҳам ўзгаради. Дарё сувининг сатхи пасайганда унинг қирғоқларидаги тупроқ сизот сувлари сиқилиб дарё томонга харакат қилади ва унинг сатхи борган сари пасайиб боради ёки дарё сувининг сатхи ортиши билан шунинг тескариси бўлиши мумкин. Вақти-вақти билан дарё ўзининг паст минтақаларини босиб туриши сизот сувларининг сатхини ортишида катта роль ўйнайди. Сазли тип: тоғ ён бағирларидаги текисликларда кенг тарқалган бўлиб, ер ости сувларининг босими устинлик қилган: пайтларда вужудга келади. Ер ости сувлари қияликларидан пастликка томон харакат қилганда ёки унинг оқими қийинлашган пайтда бу тип сув режими хосил бўлиши мумкин, яъни босимли сув оғир механик таркибли жинслар билан учрашганда унинг филбтрланиши қийинлашиб шу ернинг ўзида юқорига қараб харакат қилади ва ўзига хос сизот сувларининг режимини ҳосил қилади. Гидрогеологик тип: сизот сувлари ер юзасидан чуқур жойлашган ерларда хос бўлиб, унинг ҳосил бўлиши конденсация процесси ва кирм ҳисобига бўлиб, сарфланиши эса чиқим сувлари ва тупроқ оралиқларидаги намликни парланишига боғлиқдир. Унинг сатхини амплитудаси кирим ва чиқим сувларининг миқдорига боғлиқ бўлади. Аралаш тип: сув режими сизот сувлари ер юзасига яқин жойлашган ерларга хос бўлиб, унинг ҳосил бўлиши атмосфера ёғин-сочини орқали тупроқларни намланиши ва кирим сувлари бўлса, сарфланиши эса тупроқ қатламларидан намликни, транспирация ва чиқим сувларининг миқдорига боғлиқдир. Бу тип сув режимини ўзгариш сатхи кирим ва чиқим сувларининг нисбатига боғлиқ бўлади. В.А. Ковданинг кўрсатишига бу тип суви режимини ўзгариш ёки бир-бирини ўрнини (чиқим ва кирим сувларини) қоплаши, биринчидан ер юзасидан чуқур жойлашган сизот сувларини оқими ҳисобига,

иккинчидан сизот сув критик чуқурликдан пастда чиқим ва ўсимликлар орқали намликни буғланиши ва транспирация орқали бир-бирини ўрнини қоплайди. Ирригацион тип: сизот суларининг режимини типи суғориладиган майдонларга хос бўлиб, сизот ҳосил бўлиши суғориладиган сувларни дала майдонларига шимилиши, канал ва ариқлардан сувларни фильтрланиши ва ниҳоят атмосфера ёғин-сочинидир. Бу тип сув режимни ҳосил бўлиш характерларидан биридир, юқорида келтирилган сизот сувларидан фарқли ўлароқ ўрнини қоплаши режимини устинлик томони йил сайин сизот сувининг сатхи ортиб боради, чунки суғорилиш каналлардан ҳар йили умумий сув миқдорини 40-60 фоизи тупроққа шимилиши оқибатида сизот сувларининг умумий миқдори орта боради. Транспирация ва тупроқ қатламларидан буғланадиган сув миқдори тупроққа тушадиган умумий миқдоридан анча кам бўлади. Бундан ташқари ирригацион сув режимида тупроқнинг сувли-физик хоссаси ҳам катта роль ўйнайди: сув ўтказувчанлик, тупроқ нам сиғими, механик таркиби, структура ҳолати ва тупроқ қатламларини тузилиши мисол бўла олади. Агар тупроқни сув ўтказувчанлиги ва структура ҳолати яхши бўлса, сизот сувларини ер юзасига кўтарилиши яхши бўлади, унинг пасайиши эса буғланиш миқдори тупроқ ва унинг қатламининг капилрлари, температура, намлик, шамол режими ва х.к. боғлиқдир. Сизот сувларининг парланишини секинлашиши ёки тўхташи тупроқ қатламларининг характери ва унинг сатхига боғлиқ равишда кечади. Масалан: Мирзачўл ерларининг лееслар устида ҳосил бўлган оч тусли бўз тупроқларда сизот сувларининг сатхи 3,5-4 метрга пасайганда парланиш тўхтайди. Фарғона водийсининг оғир пролювиал қумоқлар устида ҳосил бўлган ўтлоқ тупроқларда сизот сувлари сатхи 2 м. да қумли тупроқларда эса 1 - 1,2 м. да парланиш тўхтайди. Бундан ташқари сизот сувларининг сатхини ўзгариши суғориш режимига ҳам боғлиқдир, (суғориш сони ва сув бериш нормаси) масалан: дашт зонасининг донли ўсимликлари намликни асосан ёз ойларида кўпроқ хохлайди.

Бу шароитда бу ерларда тупроқларни намлатиш билан ўсимликларни сувга бўлган талаби қондирилади - яъни вегетация даврида 1-2 марта кичик сув нормаси берилса етарли бўлади. Шунинг учун суғориш сувлари фақат сизот сувлари ер юзасига яқин жойлашган ерларгагина таъсир қилади. Чўл ва чала чўлларда қуруқ ва иссиқ ўлкали мамлакатларида бу ўсимликлар вегетация даврида 4-5-7 маротаба суғориш билан ҳосил беради. Шу сабаб сизот сувларининг кўтарилиши тезлашади. Бу эса ўз ўрнида тупроқларни қайта шўрланишига олиб келади. Сизот сувларининг режимига оқар сувларни бошқариш ва сув омборлари қуриш ҳам катта таъсир қилади. Сув омборлари қурилган ерларда тупроқ қатламлари қаттиқ жинслардан иборат тақдирда ҳам сувни шимилиши сув омборининг атрофида бир неча ўн километр масофагача бориши мумкин. Бу ҳодиса фақат сув омборидан сувлар қуйиб юборилганда тўхтаб, сув йиғилиши билан давом этади. 2. Сизот сувларининг минерализацияси. Сизот сувлари ўзларининг таркибида жуда кўп миқдорда органик ва минерал моддаларни ва коллоидларни ушлайди. Сизот сувларининг таркибида энг оз миқдордан бошлаб токи 200 ва ундан ортиқ грамм литр эриган моддалар бўлади. Булар жумласига силикатлар, карбонатлар, бикарбонатлар, хлоридлар, сульфатлар, нитратлар ва ишқорий ер металлари киради. Бундан ташқари кремний гидратлари, темир, алюминий ва гумин кислотасини сувда эрийдиган формалари ва бошқалари ҳам учрайди. Сизот сувларнинг минерализацияси тупроқ ва унинг қатламларида тузларни тўпланиши ва аралашишида катта роль ўйнайди. Откинди жиснларнинг таркибидаги сувларнинг минерализацияси кучсиз бўлади ва кўпинча ишқорли силикатлар, карбонатлар ва бикарбонатлар, ишқорий ер металлари устунлик қилади. Ишқорий жинсларни таркибида учрайдиган сувларнинг минерализацияси 200 мг-л гача кимёвий таркиби О 3 ва Si дан иборат бўлади. Бу элементлар сизот сувлари таркибидаги ишқорий карбонатлар билан реакцияларга киришиб содани ҳосил қилади ва ниҳоят бу элементлар реакцияни давом эттириб Са ва Mg карбонатлари ва сульфатлари

билан реакцияга киришиб СаСО 3 ва MgCO 3 ҳосил қилади, булар ўз ўрнида СО 2 ва Н 2 О билан қўшилиб кремнеземни ҳосил қилади, чўкмага тушган СаСО 4 яна оз миқдорда СО 2 ва Н 2 О билан реакцияга киришиб СаСО 3 Қ СО 2 Қ Н 2 О  Са (НСО 3 ) 2 ни ҳосил қилади. Чўкинди жиснлар таркибида сувлар ўзларини таркиби билан бошқачароқ бўлади. Бу жинслар таркибидаги сувларда мергеллар, доломитлар, карбонатлар ва бикарбонатларни кальций ва магнийли бирикмалари кўп бўлади, лекин булар сувда эрийди, шунинг учун уларни миқдори 1 г-л атрофида ва ундан оз бўлади. Шўрланган ётқизиқларда эса кўпроқ хлоридлар ва сульфатлар учрайди ва уларнинг миқдори 200-300 г-л ва ундан кўп бўлади. Грунт сувлари ўзининг оқимига ҳар хил жинслар ва уларнинг таркибидаги моддалар иони билан ўзаро реакцияга киришиб ўз таркибини ва миқдорини ўзгартиради. Бунда асосан тупроқни сув алмашинадиган қатламида тупроқни сингдириш комплексидаги коллоид ионларни таркиби ўзгаради. Mg - коллоид Қ 2NaCl  MgCl 2 Қ Na 2 - коллоид; Ca - коллоид Қ 2NaCl  CaCl 2 Қ Na 2 - коллоид; Ca - коллоид Қ Na 2 SO 4  CaSO 4 Na 2 - коллоид ; чўкмага тушади . Алмашиниш реакцияси натижасида ҳосил бўлган С aCl 2 ва MgCl 2 Na 2 SO 4 иштирокида CaSO 4 ва MgSO 4 - ни ҳосил қ илади . Яъни : CaCl 2 Қ Na 2 SO 4 қ CaSO 4 Қ 2NaCl Сизот сувларининг химизмига ўсимликлар ҳам катта таъсир кўрсатади , эритмадан ўсимликлар ўзларини танасини яратиш учун Са , Р , К , ва х . к . ларни олади . Ўз - узидан кўриниб турибдики сизот , суви таркибида бу элементлар камаяди ва ўсимликлар ор қ али сингдирилмаган SO 4 , Ca, Mg, Na элементларни ми қ дори ортади . Демак , сизот сувларини минерализацияси Mg элементлар ҳисобига ошар экан . Бундан таш қ ари тупро қ да яшовчи микроорганизмлар ҳам оксидланиш ва қ айтарилиш реакцияларига таъсири ор қ али сизот сувларининг химизмини ўзгартирар экан . Мисол учун , сизот сувларига тушган гитратлар

анаэроб шароитда асосий азотгача айланади . Сульфатлар органик моддалар иштирокида Н 2 S - гача айланади . Са SO 4 Қ 2CO 2 қ 2CO 2 Қ CaS CaS Қ 2CO 2 Қ H 2 O қ H 2 S Қ CaCO 3 Сизот сувларининг кимёвий таркиби ундаги алмашиниш реакциялари таъсирида ҳам ўзгариши мумкин . Бундай реакцияларга силикатларни гидролизи мисол бўла олади : Na 2 SiO 3 Қ CO 2 Қ nH 2 O қ Na 2 CO 3 Қ SiO 2 Қ nH 2 O Бу реакция таъсирида кремнезем чўкмага тушади, сизот таркибида эса пайдо бўлади. Na 2 SiO 3 Қ Ca (HCO 3 ) 2 қ CaSiO 3 Қ 2NaHCO 3 Бундай реакция оқибатида Са SiO чўкмага тушади ва шу захотиёқ Na 2 SiO 3 яна MgSiO 4 билан ўзаро реакцияга киришади . Сульфат ва карбонатлар ўртасидаги алмашиниш реакцияси қуйидагича бўлади . Na 2 CO 3 Қ CaSO 4 қ CaCO 3 Қ Na 2 SO 4 Na 2 CO 3 Қ MgCl 2 қ MgCO 3 Қ 2NaCl MgSO 4 Қ 2CaCO 3 қ MgCO 3 Қ CaSO 4 Охириги реакция доломит ҳосил бўлиши билан якунланади. Тузларни концентрациясини ошиши, сувда осон эрувчи тузларни эрувчанлик даражасига қараб давом этади. Агар тузлар билан тўла тўйинса чўкмага туша бошлайди. Тузларнинг чўкмага тушиши, шу тузларни таркибига, эритмадаги ҳар газларни миқдорига СО 2 га ва температерага боғлиқ бўлади ва х.к. Умуман сизот сувлари НСО 3 ионини миқдори 0,5-0,6 мг-л атрофида бўлиши мумкин, SO 4 эса кучсиз шўрланган сизот сувлари таркибида НСО 3 га яқин ёки тенг бўлади. Сизот сувлари таркибидаги сульфатлар эса қайси катион билан боғланишига қараб ҳар - хил кўрсаткичларда бўлиши мумкин. Масалан: сувларда SO 4 , Ca катиони билан боғланган бўлса (гипс) сизот сувларини тўйиниши 1-2 г-л. Агар булар таркибига хлор иони қўшадиган бўлса, унинг миқдори бир неча баробар ортади. Агар SO 4 , Na катиони билан боғланган бўлса унинг миқдори тахминан 100 г-л атрофида бўлади.

Хлор ионининг миқдори сизот сувлари таркибида умумий тузларни миқдорини ошиб бориши билан орта боради. Масалан: Вахш водийсида хлор концентрацияси умумий тузларни миқдори 5-6 г-л да, Мирзачўлда 20, Бухоро водийсида 60-80, Фарғонада 100 г-л га етганда хлор ионининг кўрсаткичи жуда юқори бўлганлиги туғрисида аниқ маълумотларга эгамиз. Бундан ташқари кучсиз минерализациялашган сизот сувлари таркибида магний катионига нисбатан кальций катионнинг сизот сувларида тўйиниш чегараси 2-3 г-л атрофида бўлади. Марказий Фарғона Амударё сувларида сульфат билан тўйиниш чегараси 4-4,5 г-л, магний эса 2-3 г-л бўлиши мумкин. Натрий катионининнг умумий миқдорини ортиши сизот сувлари таркибида хлор ва сульфат ионининг ортиши билан орта боради ва хлоридли сульфатли шўрланиш типларига ўтади. Фақат сизот сувларида қуруқ қолдиқли умумий миқдори 40-60 г-л га етганда натрий катионининг умумий миқдори хлорга нисбатан камайиши мумкин, унда сув таркибида магний хлорид миқдори ортади. Сизот сувларининг минерализация даражасини қуйидаги гуруҳларга бўлишимиз мумкин. Агар сизот сувининг минераллани даражаси; 1 г-л дан кичик бўлса чучук сув; 1-3 г-л жуда кучсиз минераллашган; 3-5 г-л кучсиз минераллашган; 5-10 г-л ўртача минераллашган; 10-20 г-л кучли минераллашган 20-40 г-л жуда кучли минераллашган; 40-50 г-л намокопга яқин; 50 г-л дан катта бўлса намокоп дейилади. Тузларни таркиби бўйича эса сизот сувлари қуйидаги типларга бўлади. Агар умумий тузларни миқдори 0,65 г-л дан кичик бўлса, гидрокарбонат, кальцийли 0,5-5 г-л бўлса содали 5-10 г-л хлоридли-сульфатли, Mg,Ca;

10-16 г-л хлоридли-сульфатли, Na; 16-25-50 сульфатли-хлоридли, Na; 50-80 г-л хлоридли, Na; 50-200-300 г-л хлоридли, Na, Mg, Ca бўлади Сизот сувларининг ҳар қайси тузлар билан тўйиниши шу сизот сувларининг тузлар билан тўйиниши типларини белгилайди. Шўрланиш жараёни энг кичик гидрокарбонатли тип шўрланишдан бошланиб, токи кучли хлоридли тип шўрланишгача етиши мумкин. Буғланиши кучли кетадиган ерларда сизот сувларининг концентрацияси оша бориб охири чўкмага туша бошлайди, эритмада кимёвий реакциялар кетиши давом этиб сизот сувларининг таркибидаги катионлар, тупроқларни сингдириш комплексидаги катионлар билан ўрин алмашинади, натижада сизот сувларининг минералланиш типи ўзгаради. Сизот сувларининг минералланиш даражаси ва тузларнинг таркибий қисми Шимолдан Жанубга томон ўзгариб боради. Шимолий районларда сизот сувлари чучук ва органик моддаларни (фульвокислоталар) унчалик кўп бўлмаган, кремний, алюминий ва темир гидроксидида ўзида ушланган бўлади. Жанубга юрган сари эса сувлари таркибидаги кремний гидроксиди, эриган силикатлар, темир ва алюминий гидроксидлари чўкмага тушиб, унинг ўрнига тузли ишқорий ер элементларининг катионлари тўплана боради, олдин кальцийли карбонатлар ва бикарбонатлар, магний ва натрий кейин сульфатларни ишқорий ва ишқорий ер элементлари ва хлоридлари тўплани боради. Оқим яхши бўлган ерларда тупроқ ва унинг қатламларидаги тузлар сизот орқали денгиз ва океанларга олиб кетилади. Кучсиз оқимли ерларда эса сизот сувларининг минералланиши ва унинг тупроқ қатламларидаги тузлар билан аралашиши юқори рельеф ерлардан пастга томон ўзгариб боради, паст намлик ерларда тўпланиб қолади. Тоғликдан текисликка томон тузлар харакат қилиб пастқамлик ерларда тўпланади ва унинг минералланиши ерларни шўрлатади. Бунда гидрокарбонатлар суви жойларни пастқамланиши билан

сульфатли-гидрокарбонатли, гидрокарбонат-сульфатли, сульфатли, хлоридли- сульфатли, сульфатли-хлоридли ва хлоридли тузларга айланади. Дарё водийларида сизот сувларининг минерализацияси дарёнинг юқори қисмидан қуйи қисмига қараб боради. Ҳозирги замон дарё дельталарида сизот сувларининг минералланиши дарё қирғоқларини сув вақти-вақти билан босиш даврига, рельефга ҳамда ўсимликларга боғлиқ равишда ўзгариб туради. Дарё бўйи қирғоқларининг сизот сувлари чучук сув ҳисобланади. Дарё сувлари вақти-вақти билан ўз қирғоқларини босиб турадиган ерларда эса сизот сувлари бир оз шўрланган булиб, ер юзасидан унчалик чуқур жойлашмайди. Сизот сувларини шўрланган қисми дарё сувлари ерни босмайдиган қисмида рельефли жойларга ҳосдир. Бу ерларда сизот сувларини кўп қисми буғланишга сарфланиши оқибатида сизот сувлари шўрланади. Сизот сувларининг кучли минераллашган қисми дарё олди дельталарига ҳос бўлиб, одатда бу ерларнинг сизот сувлари жуда кучли шўрланган бўлади. Бу ерларда шўрланмаган сизот сувлари намокопли денгиз сувлари орқали сиқилади ва пастқам ерларда денгиз сувлари шамол таъсирида қирғоқларга урилиб, у ерларни босиб ўтиши натижасида сизот сувлари шўрланади. Суғориш ишлари ернинг гидрогеологик шароитларини тубдан ўзгартиради. Канал ва ариқлардан сизилаётган сувлар дала майдонларнинг сизот сувларини сатхини кўтариб унинг минералланиш даражасини ортиради. Агар суғориладиган ерларни сизот сувларини оқими яхши бўлса, тупроқ ва унинг қатламларидаги тузлар сиқилиб чиқиб сизот сувларининг шўрланиши бўлмайди, балки у борган сари чучуклаша боради. Агар табиий оқим ёмон бўлса, суғориш натижасида сизот сувларининг умумий сатхи ортиб тупроқ ва унинг қатламларида тузларни миқдори орта боради ва тупроқ қайта шўрланади. Мисол учун, Амударё суви билан суғориладиган ерларни кўрсак, сизот сувларининг таркибидаги тузларни миқдори жуда ўзгарувчан бўлади. Дарё ва каналларга яқин бўлган ерларда сизот сувларининг туз бўйича Амударё сувига яқин туради. Дарё ва каналлардан 100-200 м. шўрланиш даражаси 0,7 дан 2,4 г-л ча, 3 километрли

масофада эса 1,8 дан 4 г-л ча ташланиб юборилган ва шўрхокли ерларда 27 дан 32 г-л гача етади. Дарёнинг қадимги дельталаридаги тақирли ва қолдиқ шўрхокли ерларда 16-25-60 г-л ча бўлиб, воха оралиғидаги шўрхокли тупроқларда сизот сувларининг шўрланиш даражаси 55 дан токи 100 г-л ча етади. Сизот сувлари таркибидаги тузларни тўпланиши йиллар давомида Амударё сувини суғоришда ишлатишдандир. Сизот сувларининг тузлар билан тўйиниши унинг тупроқ сув алмашиниши жинслари таркибидаги СаСО 3 ва гипсни ортиши билан бошланади. Бундай пайтда сизот сувлари таркибида НСО 3 ва СО 3 ни миқдори камайиб унинг ўрнига хлор, Na Қ ва Mg ҚҚ ни миқдори ортади. Сизот сувларининг шўрланиш даражаси 25-30 г-л бўлса, унинг таркибидаги СО 2 ни миқдори дарё сувларига кўп бўлади, чунки Са катиони билан қўшилиб (СаСО 3 ) шаклида чўкмага тушади. Сизот сувларининг шўрланиш даражаси ортиб бориши билан унинг таркибида Na Қ ва хлор ионининг миқдори ҳам ортади, лекин Na Қ катионининг ортиши хлор ионига нисбатан секин боради, чунки сизот сувлари таркибидаги Na Қ тупроқ ва унинг қатламидаги Са ҚҚ ва Mg ҚҚ иони билан ўрин алмашинади. Шунга биноан П.А. Летунов Амударё қуйи оқимида тузларни чўкмага тушиши қуйидаги навбатда кетишини аниқлади. Унинг кўрсатишича биринчи навбатда сизот сувларнинг шўрланиш даражаси 1-2 г-л бўлганда чўкмага Са ҚҚ ва Mg ҚҚ карбонатлар тушади. Бунда карбонатларни умумий миқдори дарё сувларига нисбатан 10-20% ташкил қилади. Сизот сувларининг шўрланиш даражаси 4-7 г-л етганда карбонатларнинг чўкмага тушиш 40-50 % ташкил қилади. Агар шўрланиш даражси 25 г-л га етганда карбонатларни чўкиши 50-51% шўрланиш 25 г-л дан ошса карбонатларни чўкмага тушиши тўхтаб унинг CaSO 4 чўкмага туша бошлайди. Бу жараён яъни давр сизот сувларининг шўрланиш даражаси 40 г-л еткунча давом этади. Сизот сувларининг шўрланиш даражаси 26 г-л гача бўлганда тупроқ алмашинувчи Са ҚҚ ва Mg ҚҚ билан

тўйиниб Na ҚҚ катионини сиқиб чиқаради. Эритаманинг концентрацияси ортиши билан тупроқ сингдириш комплексидаги захарли Са ҚҚ ва Mg ҚҚ ни миқдори камаяди, эритманинг концентрацияси янада юқори бўлганда - NaҚ нисбати сингдириш комплексида Na катиони ўтади Mg Ca ҚҚ Қ Mg ҚҚ катиони сиқиб чиқарилади. Тупроқ қатламларида ва сизот сувлари таркибида тўпланган тузларни концентрацияси воха четларига қараб сурила бошлайди Са ҚҚ катиони CaCO 3 ва CaSO 4 чўкмага тушиши билан сингдириш комплексдан сиқилиб олдин Mg ҚҚ кейин Na Қ сизот сувлари таркибидаги натрий сульфат ва натрий хлорни миқдори орта боради. Шунинг учун ер ости сувларининг оқими ёмон бўлган Сирдарё, Амударё ва Орол бўйи районларида ҳамма вақт сизот сувлари таркибидаги захарли тузларни миқдори орта боради. Тоғ ён-бағирларида ва дарёларни юқори оқимларида бу жараёнинг тескариси бўлади ва бу сувларни истеьмол қилиш ва суғориш учун ишлатиш мақсадга мувофиқдир. 3. Сизот сувларининг критик чуқурлиги. Суғориладиган тупроқлар шўрланишининг асосий манбаси ер юзасига яқин жойлашган минераллашган сизот сувларидир. Шунинг учун шўр ювишдан сўнг тупроқ шўрланишининг тикланишини камайтириш ёки бутунлай йўқ қилиш учун уларнинг мақбул чуқурлигини аниқлаш жуда муҳим ҳисобланади. Бу ўз навбатида шўрланган ва шўрланишга мойил тупроқларда зовурларни лойихалаштириш ва қуришда ҳамда бу ерларда мелиоратив тадбирларни ривожлантиришда бош дастлабки кўрсаткичдир. Мелиоратив тадқиқотларнинг кўрсатишича сизот сувлари чучук бўлган тақдирда (тузларнинг миқдори 1гҒл гача бўлганда) уларнинг 1,0 - 1,5 чуқурликда жойлашиши мақбул ҳисобланади. Сизот сувлари сатҳини ер юзасига 0,5 - 0,6 м гача кўтарилишига йўл қўйиб бўлмайди, чунки тупроқларда ботқоқланиш жараёни содир бўлади. Тупроқ шўрланишини келтириб чиқарувчи минераллашган сизот сувлари яқин шароитида тупроққа сизот сувларидан тузларнинг тўпланишини камайтириш, зовурларни ҳамда шўр ювишни қўллаш йўли орқали шу

муваффақиятли шўрсизлантириш мақсадида уларнинг чуқурликларини етарлича чуқурроқда (критик чуқурликдан пастда) бўлиши керак. Сизот сувлари сатҳини критик чуқурлиги (критик режими) - шўрланган суғориладиган тупроқларда мелиоратив амалий тадбирларини белгилашда қўллашнинг муҳим кўрсаткичи ҳисобланади. У ёки бу даражада шўрланган тупроқлар учун В. Федоровнинг маълумотларига кўра сизот сувларининг критик чуқурлиги шўрланиш ва шўрсизланиш орасидаги барқарорлик вужудга келгандаги чуқурлик ҳисобланади. Сизот сувларининг критик чуқурлигида тупроқдаги тузларнинг мавсумий кирим ва чиқишлари бир хил бўлиши кузатилади. Тупроқ шўрланганлиги олдинги ҳолатда қолади. Грунт сувлари критик чуқурликдан юқорида жойлашган тақдирда тупроқда тузларнинг пастки қатламлардан кўтарилиши ортади, тузларнинг кириш қисми чиқиш қисмидан кўпроқ бўлади. Тупроқ шўрланиши кучаяди. Критик чуқурликдан пастда жойлашса аксинча, тузлар пастдан юқорига кўтарилмайди. Тупроқдаги тузлар миқдори маълум маълум суғориш мейёрларида ва унинг оптимал дренажлашганлик шароитида камаяди. Тупроқ аста-секин шўрсизланиб боради.Демак сизот сувларнинг критик чуқурлиги деб- сизот сувлари таъсирида тупроқ ва унинг қатламларида тузларни тўпланиш кўрсаткичи, шу сизот сувларининг юқорига кўтарилиш ва буғланиш бошланиши вақтига айтилади. Бу кўрсаткич маълум чуқурлик Н ва сизот сувларининг кўтарилиш вақти билан ўлчанади. Буни қуйидаги формула билан ифодаланади: H қ [ H km Қ H kp ]-[ m t Қ ( p t - d t )] Бунда:H km_ -сизот сувлари эритмасини капиляр мениск кучлар орқали кўтарилиш баландлиги. H kp_ -капиляр плёнкали кўтарилиш баландлиги. m t -парланиш,ҳар-хил кўтарилиш кўрсаткичини баландлиги чегараси. p t -кўрсаткич,атмосфера ёғин-сочини таъсирида сизот сувларини эритмасини кўтарилиши.

d t -дифузион тузларни кўтарилиш баландлиги. Агар сизот сувларини кўтарилиш чегараси маълум омилларга яъни (m ва p)га боғлиқбўлмаганда эди тузли эритма тупроқ ва унинг қатламларида (Hkm ва Hkp) тўпланиш чегарасиз бўлиб, тузларни тупроқнинг юқори қатламларида тўпланиши фақат вақт билан ўлчанар эди. Тупроқларни шўрланиши иссиқлиги иқлими ва юқори парланиш бўладиган ерларда тез кетади. Бунга сабаб қуруқ иқлимли ҳудудларда сизот сувлари бошқа ерларга нисбатан кучли шўрланган ва сизот сувларини кўтарилиш баландлиги критик нуқтага етиши билан тупроқларни шўрланиши тезлашади, шўрланган сизот сувлари критик унқтага етиши билан кўпроқ капилярлари орқали кўтарилади ва тупроқ юза қисмига яқинлашганда намлик намлик парланиб унинг таркибидаги тузлар эса тупроқнинг юза қисмида тўпланади ва тупроқ шўрланади. О.А.Грабовская ва П.А.Керзумлар шу нарсани аниқлашганки сизот сувларининг шўрланиш даражаси ортиши билан унинг критик чуқурлиги ҳам ортиб борар экан. Агар сизот сувларнинг шўрланиш даражаси камайса, унинг критик чуқурлиги ҳам камайса тупроқлар шўрланишдан ҳоли ҳисобланади. Шунга биноан сизот сувларниниг чуқурлигига қараб мумкин бўлган шўрланиш даражаси мавжуддир. Мисол учун, қуйидаги жадвалда суғориладиган тупроқлардаги сизот сувларини критик чуқурлиги ва у мумкин бўлган шўрланиш даражаси келтирилган. (жадвал 9) Жадвал Сизот сувларининг критик чуқурлиги,м мумкин бўлган сизот минерализация си сувлари сатҳининг умумий тузлар % хлор % 0,8-1,0 1 атрофида 0,17 10-1,5 1,0-2,0 0,17-0,27

1,5-2,5 2,0-3,0 0,27-0,37 2,5-3,5 3,0-5,0 0,37-0,69 > 3 > 5 > 0,69 Ҳар-хил шароитларда сизот сувларни сатҳи ва критик чуқурлиги бир хил эмас. Улар асосан тупроқнинг капилярлик хоссаларига (унинг сув кўтариш қобилиятига), сизот сувларининг минерализация даражаларига, жойнинг иқлим шароитларига боғлиқ бўлади(жадвал 9). Тупроқнинг сув кўтариш қобилиятини баҳолашда нафақат тупроқларнингсувларни капиляр кўтариши тезлиги билан бирқаторда маълум давр ичида тупроқдан ўтувчи минераллашган сувлар ҳажми ҳам аҳамиятга эга (жадвал 10) Грунт сувлари ер ости сувларидан босим таъсирида қўшимча озиқланганда сизот сувларининг критик ва йўл қўйилиши керак бўлган чуқурлиги жадвалда кўрсатилган кўрсаткичлардан 0,7-0,9м ортиқ бўлади. Жадвал Сизот сувлари сатҳининг ер даврларидаги критик ва йўл қўйилиши керак бўлган чуқурлиги. Тупроқн инг сув кўтариш қобилият и Грунт сувлари минерализа цияси Грунт сувлари сатҳининг критик чуқурлиги, м Грунт сувлари йўл қўйилиши керак бўлган энг кам чуқурлиги,м Кучсиз 1,5-3,0 1,20-1,50 1,50-1,75 Кучсиз -3-5 1,5-1,75 1,75-2,0 Ўртача 3-5 1,75-2,0 2,0-2,3 Кучли 3-5 2,0-2,2 2,3-2,5 Кучли 3-8 2,2-2,5 2,5-3,0

Шу нарсани эсдан чиқариш керак эмаски, шўрланмаган чучук сизот сувларининг сатҳини пастга тушириш мақсадга мувофиқ эмас, чунки бу ерларда шу сизот сувлари таъсирида ўтлоқланиш жараёни давом этади, бу эса ўз-ўзидан тупроқларда гумуснинг кўпайишига ва структура холатини яхшилашга олиб келади. Агар шундайерларнисуғориш керак бўлса сизот сувлари 2-4м пастда бўлганда бошланса биз тупроқлардан тўғри фойдаланган бўламиз. Шунинг учун сизот сувларини критик чуқурлигини аниқлаш тупроқлардан тўғри ва оқилона фойдаланиш билан бирга коллектор ва зовурлар қуриш, унинг оралиғини аниқлаш билан унинг парланишга таъсири,тупроқни механик таркибига, структура холатига ва ниҳоят етиштирилаётган ўсимликларни ҳосилдорлигига таъсирини билишимиз мумкин бўлади. Бундан ташқари сизот сувларнинг чуқурлиги тупроқ қатламларида тузларни тўпланиши ва тарқалишини аниқлайди. Сизот сувлари қанчалик ер юзига яқин бўлса тупроқларда ўсимликларнинг озиқланиш қатламида шунчалик туз кўп тўпланадива юқорига қараб ҳаркат қилади.

Адабиётлар : 1. П . Узоқов , И . Бобохўжаев – « Тупроқшунослик ». Т.: «Меҳнат» 1995. 2. М.А.Панков - “Мелиоративное почвоведение”. Т.: “Ўқитувчи” 1974. 3. И.И.Плюснин, А.И.Голованов - “Мелиоративное почвоведение”. М.: “Колос” 1983. 4. М.А.Панков - “Тупроқшунослик”. Т.: “Ўқитувчи” 1970. 5. М.Баҳодиров, А.Расулов - “Тупроқшунослик”. Т.: “Ўқитувчи”. 1970. 6. Х.М. Махсудов - “Эрозия почв аридной зонў”. Т.: “Фан”. 1982. 7. О.К.Комилов - “Мелиорация засоленнўх почв Узбекистана”. -Т.: «Фан» 1985. 8. К.Гедройц - “Солонцў, их происхождение, свойства и мелиорация”. Избр. тр. М.: 1928. 9. М.У.Умаров - “Почвў Узбекистана”. Т.: “Фан”. 1975. 10. Н.В.Кимберг - “Почвў пустинной зонў Узбекистана”. Т.: “Фан”. 1975. 11. А.Расулов - “Почвў Каршинской степи”. Т.:“Фан”. - 1975.

O'xshashlar

Гетерозис ва ёпиқ грунт сабзавотчилигида унинг аҳамияти.

Шўрланган тупроқлар ва уларнинг таснифи

Ўзбекистонда ёпиқ грунт сабзавотчилиги селекцияси ва уруғчилигининг аҳамияти, ҳолати ва истиқболлари.

Тупроқдаги зарарли тузларнинг эрувчанлиги, тузларнинг тупроқ ва грунтдаги ҳаракати

Суғориладиган ерларда ботқоқланиш ва шўрланишга карши кўраш чоралари. Дренаж