Тариқ-ишлатилиши,тарихи систематикаси, биологияси - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Тариқ-ишлатилиши,тарихи систематикаси, биологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75.5 KB

Ko'chirib olish

Тариқ-ишлатилиши,тарихи систематикаси, биологияси Режа : 1.Тариқнинг фойдаланилиши 2.Тариқ экинининг тарихи 3.Тариқнинг систематикаси 4.Тариқнинг биологияси

1.Тариқ қимматбахо ёрмали экин. Тариқ ёрмаси қимматбахо озиқабоп хоссаларига ва яхши сифатли мазасига эга. Ёрманинг озиқабоплиги 14- жадвалда келтирилган. 14..Сўқ ва бошқа турдаги ёрмаларнинг химиявий таркиби ( Посўпанов бўйича 1997) Ёрма Миқдори, % оқсил ёг крахмал шакар Клетчат ка Сўкли 12,0 3,5 81 0,15 1,04 Гуручли 6,0 0,5 88 0,50 0,30 Арпа ермаси 9,6 1,2 85 0,50 1,25 Маржумакли 10,0 3,0 82 0,30 2,00 Сулили 16,0 6,0 72 0,25 2,87 Маккажўхо Рили 12,5 0,6 86 0,25 0,25 Бугдой ёрмаси 12,7 0,9 84 0,96 0,24 Арпали ёрма 11,0 1,5 82 0,45 2,00 Жадвалдан кўриниб турибдики тариқда оқсил моддаси етарли. Оқсилнинг фракцион оқсили спиртда ва ишқорда эрийдиган холда келтирилган.(глиадинлар, глютелинлар) .Тариқнинг оқсилида барча алмаштириб бўлмайдиган аминокислоталар аниқланган (2) Тариқнинг дони энг керакли бўлган кул элементларининг (магний,фосфор)манбаи бўлиб хисобланади.Тариқнинг донида микроэлементлар хам мавжуд: рух-1,96мг./%, мис-1,19мг.%, йод-1,6; бром- 0,36мг/.%..Доннинг химиёвий таркиби ўзгарувчан, географик, метеорологик ва технологик етиштиришларига кўра.Тариқ ёрмасининг сифати донни технологик қайта ишлашига боглиқ. Дон биринчи ишловдан яъни оқлашдан кейин таркибида 14,43% оқсил, 75,8% крахмал, 1,34% маъдан моддалар ва 0,38% фосфор мавжуд.Тайёр ёрмада 13,9% оқсил, 79,9 крахмал, маъдан моддалар 2,95 ва 0,20% фосфор бор.Кепакка оқсил тушиб қолади, бундан

ташқари муртакнинг бир қисми алейрон қавати хам тушади. Донни силлиқлашда ёрманинг сифати пасаяди(4) . Тариқнинг дони қушлар ва чўчқаларга қимматбахо озиқа бўлиб хисобланади. Доннинг 1 кг да 0,97 озиқа бирлиги бор. Озиқа учун доннинг қолдиқлари ва сомон ишлатилади. Тариқнинг озиқабоп навлари мавжуд бўлиб улар пичан тайёрлаш учун ишлатилади. Бўлардан ташқари тариқ ангиз экинидир. 2 Тарихи. Тариқ ёввойи холатда аниқланмаган. Ботаниқ-географик изланишлар асосида Н. Н. Вавилов бирламчи шаклларининг хосил бўлишини ва Шарқий Осиёнинг тогли худудларидан келиб чиқишини хамда Овропа ва Осиё мамлакатларига Хитой ва унга чегарадош мамлакатлардан тариқ тарқалган. ФАО маълумотларига кўра 2000 йили тариқ 36,16млн.га ни банд қилган ва хосилдорлиги-7,52ц/га ни ташкил қилган.Тариқ энг кўп Африкада ва Осиёда экилади. 3.Систематикаси . Тариқ қўнгирбошсимонлар оиласига мансуб-- Poacea е, трибе тариқдошлар _ Paniceae R . Br . 70 та авлод ва1400 та турни ўз ичига олади, булар асосан тропик минтақаларда кенг тарқалган. Бу трибага оддий тариқ- Panicum miliaceum L ., Италия тариги – Setaria italica L .,Африка тариги - Pennisetum glaucum L ., пайзу- Echinochloa frumenttacea Link ., қонли росичка- Digitaria sangunalis L . , чуқурчасимон паспалюм - Paspalum scrobiculatum L . Буларнинг ичида энг кўп тарқалгани оддий тариқ авлоди. P . miliaceum L – Оддий тариқ, экиладиган, рўвакли униб чиққанда колеоптиле билан қопланган биринчи барг қинига ўхшаб пайдо бўлади. Биринчи барги кучли тукланган. Ўсимлик ярим йиқилган туп хосил қилади. Пояси тўгри туради, цилиндрсимон, тукланган. Ўсимликнинг бўйи 40-230 см, поясининг пастки қисмининг қалинлиги 0,3-1,5 см. Бўгин оралиқлари сони 2-10. Гулчаси ( ligula ) қисқа, киприксимон. Барг пластинкасининг узунлиги 18-65 см, эни - 1-4 см.,яшил рангда, баъзан сиёхранг пигмент билан. Тўпгули- рўвак,

узунлиги 10-60см,кучли шохланган, ён томондаги шохларнинг сони 10-30 дона.. Рўвакнинг шакли, унинг дагаллиги, ранги, туклилиги хар хил географик гурухларнинг белгилари бўлиб хисобланади. Бошоқчалари 3-6 мм бўлиб икки гулли, қилтиқсиз яшил ва сариқ. Бошоқчаларнинг қобиги кенг. Бошқа дон экинларидан фарқли таризда 3 та бошоқча қобиги бор. Учинчи қобиқга қисқа, колган иккитаси кенг ва узун.Гул қобиқчалари қилтиқсиз, қаттиқ мурт, кенг, тухумсимон,силлиқ,ялтироқ, оқ,кулранг,жиган ёки қўнгир ранг. Меваси-дон, пленкали, думалоқ овал ўзунлашган.Узунлиги 2,0- 3,1,қалинлиги-1,0-2,2 ва кенглиги-1,7-3 мм. 1000 дона уругининг вазни 3,5-9 г.Доннинг вазнига нисбатан муртакнинг массаси ўртача 6% ни ташкил қилади. Оддий тариқда хромосом 36,лекин тетраплоидлари хам учраб хромосомалар сони 72 та бўлади (2п-72) Оддий тариқ қуйидаги кенжа турларга бўлинади: sspmiliaceum -сершох тариқ, Ssp . patentissimum L .-ёйик тариқ; sspovatum Lyss .-гардишлари чўзик овалсимон тариқ; ssp . contractum Arn /-қисқа тариқ; ssp . cjmpactum Arn . – палахея-палахея тариқ; Бу кенжа турлар жуда кўп миқдорда хар хил турларга бўлиниб кетади ( 3т.). Бундан ташқари оддий тариқ бир қатор экологик-географик шакилларга эга: Сершох тариқ- Монгол-бурят, ўзоқ шарк, шимолий Осиё , Тяньшан олди, Олдосиё, Ўрта Осиё, Хиндистон, Саяна-Алтай,урмонгул ва Шимолий каби қатор экологик-географик шаклларга эга. 4.Биологик ахамияти . Уругнинг униб чиқиши. Уруг битта муртак илдизча билан униб чиқади, кейин муртак новда пайдо бўлади, кейин тупроқнинг юза қисмида тупланиш бўгини хосил бўлади. Тупланиш бўгинчасидан иккиламчи илдизлар хосил бўлади кейинчалик бу илдизлар бакувват попук илдизларни хосил қилади. Муртак илдизлар тупроқга 60 см чуқурликкачага кириб бориб амал даврининг охиригача сакланади. Қургоқчилик йилларида улар биргина ўзлари килиб ўсимликни озиқлантиради. Иккиламчи илдизлари тупланиш давридан

рўвакланиш даврнинг ўрталаригача ривожланади. Намлик етарли бўлганда иккиламчи илдизлар тупроқда 1 м гача кириб бориб ёнига хам шунча тарқалади. Тариқка хам барча қўнгир бошсимонлардагидек органогенезнинг 12 та босқичи кузатилади. Органогенез босқичларининг бир-бирига алмашиши мухит шароитлари билан боглиқ бўлган, ривожланиш тезлигига боглиқ. қисқа кунга тўгри келадиган ёзги экинларда тариқнинг ривожланиши тезроқ кечади, яъни хаво хароратининг таъсири ва экологик-географик гурухларнинг таъсирида. Ўсимликнинг ривожланиши узун кунда бироз чўзилиб кетади. Гуллаш ва чангланиш. Тариқда уч тип чангланиш кузатилади: 1.Ёпиқ гулда чангланиш бу булутли оби-хавода кузатилади.2.Очилган гулда чанглаш, гулдонлар гулдан ташқарига чиқаётган пайтда улар ёрилади ва чанглар гул ичига сочилиб кетади ва гулдан чиқаётган оналигига ёйилади.3.Иссиқ ва очиқ хавода чанглаш, бунда чангдонлар гул ташқарисига сочилиб кетади ва чанлар гулга тушмайди. Учинчи вариантда четдан чангланиш мумкин.Гуллаш рўвакнинг учидаги гул пленкаларининг очилишидан бошланади, кейин шохлар буйлаб пастга тушади.Иссиқ ва очиқ хавода гуллаши эртапишар навлар учун рўваклашдан кейин 2-3-кундан кейин бошланади, ўртапишар навларда хам худди шундай бўлади, кечпишар навлар учун 4-6 кун. Ўрта Осиё шароитида тоголди зоналари учун гуллаш эрталаб 8 да, баланд тогли зоналар учун эрталаб соат 10 да. Кўпчилик холатларда 25°С да гуллайди, лекин ўзгариб хам туради яъни 13°С дан то 40°С гача. қулай шароитда битта гул 3-4 мин. гуллайди. Битта рўвакда бу даврда 67-121 гул очилади.Гуллашнинг давомийлиги битта гулда 15-40 минут,битта рўвакда эса гуллашнинг давомийлиги 6 - 20 кун давом этади. Ташқи мухит омилларига муносабати. Иссиқликка талаби. Тариқ иссиқсевар ўсимлик. Уругнинг униб чиқиши учун энг паст харорат 8-10°С лекин бунда униб чиқиш 15 кунгача давом этиши мумкин, 16-19°С- хароратда эса жами 3 кун. Олимларнинг

аниқлашича тариқнинг шимолий шакиллари 5-8°С да униб чиқади. Тариқнинг майсалари совуқка жуда таъсирчан,2-3°С да эса майсалар жарохатланади,3,5-4°С да кўп қисми халоқ бўлади, 6-10°С да фотосинтез энергияси тезда пасайиб кетади. Тариқ асосан гуллаш даврсида совуқликларга таъсирчан. Бу даврда ўсимлик 1-2°С да улади. Юқори харорат тезлаштиради. Паст харорат эса рўваклаш, пишиш даврининг давомийлигини узайтиради. Тариқ амал даврида иссиқликка чидамлилиги билан фарқ қилади, шунинг учун юқори хароратдан камроқ зарар кўради. Кучли тупланиш 15- 20°С да кечади. Ёругликка талаби. Умуман тариқ қисқа кун ўсимликларига киради, қисқа кунда ривожланиш тезлашади, узун кунда эса- чўзилади. Лекин тур ичида бу омил бўйича турли хил хар хилликлар мавжуд. Ўрта Осиё ва Олд Осиё гурухларининг шакллари қисқа кунда харорат 19-21°С бўлганда муваффакиятли ривожланади. Ўсимликка қисқа куннинг таъсири барча экологик-географик гурухларда униб чиққандан сунг бошланади кейин турли вақтда тугайди. Намликка талаби. Донли экинлар ичида тариқ энг қургоқчилликка чидамли ўсимлик бўлиб тупроқ ва хаво намсизлигига бардош беради. Намга талабчанмаслиги ривожланишининг бошларида бошланади. Тариқ уругининг униб чиқиши учун 25% сув талаб қилинади. Бўгинчали илдизларнинг ўсиши тупроқ намлигига боглиқ. Тўла дала нам сигимига нисбатан 60% намликда илдизлар 15 кунда 20 см ўсади. Тариқнинг илдиз тизими намликни улик захиралардан хам суриб олишга қодир.Ўсимликнинг сувсизлантирилиши хосилдорликнинг камайишига таъсир етказмайди. Тупроқка ва озиқага талаби . Тариқ тупроқнинг турли типларида ўсади яъни булар: қоратупроқ, подзол тупроқ, шўргох, шўртоб, ўтлоқи-боткоқ, бўз тупроқлардир. Тупроқ мухитига тариқ таъсирчан эмас, лекин рН-6 қулай хисобланади.

Тариқ жуда кўп миқдорда озиқ моддалар талаб қилади, яъни 15,0 ц. дон ва 30 ц сомон олинганда тупроқдан жуда кўп миқдорда озиқ моддалар олиб чиқиб кетилган.Бир тонна дон хосили яратиш учун ва шунга мос равишда сомон бўлиши учун 30 кг азот, 14 кг фосфор, 32 кг калий ва 10 кг кальций керак бўлади. Тупланишгача тариқ жуда кўп азот талаб қилади, кейин йўқоладиган тартибда калий, охак, фосфор. Доннинг тўлишиши даврида фосфорни кўпроқ ўзлаштиради. Озиқа моддалари билан яхши таъминланган бўлса фотосинтез жараёни яхши кечади. Бор, марганец, рух, мис,молибден етишмаганда моддалар алмашинуви бўзилади. Бор, рух ўсимликнинг генератив органларининг ривожланишининг тезланишига олиб келади. Марганец етишмаганда фотосинтез секинлашади. Тадкикотчилар шуни кўрсатадики тариқ органик ва маъдан ўгитларнинг солинишига жуда таъсирчан.

Адабиётлар: 1 .«Зерновуе культуру»-М-Л-Госизд.с-х.лит.1954, 388с 2.Просо-в кн."Крупянуе культуру"-ч.3, с.119-228 3.Посўпанов Г.С.-Растениеводство-М.Колос, 1997,с.192-202 4. . Козьмина Н.П.- Биохимия зерна и продуктов его переработки.-М. Колос, 1976, с.7-209

O'xshashlar

Арпани-ишлатилиши, тарихи, систематикаси, биологияси

Жавдар-ишлатилиши, тарихи, систематикаси, биологияси

Сули-ишлатилиши, тарихи, систематикаси ва биологияси

Шоли-ишлатилиши, тарихи, систематикаси

Маккажўхорининг-ишлатилиши, тарихи, систематикаси