Мойли уруғларни қабул қилиш, қуритиш, сақлаш ва тозалаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

108.5 KB

Ko'chirib olish

Мойли уруғларни қабул қилиш, қуритиш, сақлаш ва тозалаш Р ежа: 1. Уруғларни қабул қилиб олиш. 2. Уруғларнинг сифат кўрсатгичларини аниқлаш учун уруғ партияларидан бош намуна олиш. 3. Уруғ партияси сертификати. 4. Сертификат маълумотларини текшириш. 5. Уруғ партиясининг навини аниқлаш. 6. Уруғларни қабул қилиш ва омборхонага жойлаштириш учун ишлатиладиган транспорт воситалари. 7. Мойли уруғларни сақлаш.

Мойли уруғларни қабул қилиш Ёғ-мой саноатида қайта ишланаётган барча мойли уруғлар заводларга туғридан-туғри ширкат ва жамоа хўжаликларидан олиб келинади. Фақатгина пахта чигити бундан мустаснодир . Чигит мой заводларига пахта тозалаш заводларидан етказиб берилади. Умуман олганда мойли уруғлар автомабиль, темир йул ва сув транспорти ёрдамида ташилади. Келтирилган хар бир алохида миқдор уруғлар ўзининг маҳсус сифат белгиларига эга. Булар: намлик, ифлослик, мойли к , ҳамда пахта чигити учун эса, қобиқ устидаги к алта моми қ миқдори (пух, п о д п ушка)билан белгиланади . Келтирилган хар бир партиядан хомашёнинг хар еридан турли чуқурликда анализ учун бир қанча миқдорда ҳ ом ашё ажратиб олинади. Намуна учун олинган хом ашёнинг яримиси коп қ оғи зич ёпиладиган металл идишларда ёки целофан қоп ча ларда бир ой муддатда сақлаб турилади. Олинган лаборатория натижалари қабул қилингануруғнинг сифат ва навини белгилайди. Мободо лаборатория анализ натижалари уруғнинг сертификатидаги кўрсаткичдан фарқли бўлса, хомашё юборувчи ва қабул қилувчи ташкилот ўртасида бу фарқ ўзаро келишув йули билан бир хулосага келинади. Мободо иккала томон бир фикрга келишаолмаса, бу масала а рбитраж ёрдамида хал қилинади. Заводга етиб келган ҳ ом ашё маҳсус торозилар (автомобил,темирйул торозилари) ёрдамида тортилади сўнгра, хомашё механизациялаштирилган мосламалар ёрдамида завод омборларига жойлаштирилади. Бу жараёнлар учун маҳсус автомобиль агдаргичлар, вакуум- бўшатгичлар ,виброкўприклар , баъзан эса ўз-ўзидан буш а йдиган вагонлар ишлатилади. Маҳсулотни эса транспорт воситалари ёрдамида омборхонанинг керакли қисмига йўналтириш учун заводда ишлатиладиган у затувчи воситалардан фойдаланилади. Буларга шнеклар, редлерлар, тарнспорт ленталар и , ўзиюрар мосламалар, нориялар, пневмотранспорт ва бошқалар киради.

Мойли уруғларни сақлаш Мойли уруғларни сақлаш ўсимлик мойи олиш жараёнидан асосий холлардан бири хисобланади. Чунки туғри ташкил қилинган сақлаш шароитлари уруғдаги асосий модда мой, оқсил ва бошқа фойдали маҳсулотларини деярлик камаймасдан сақланиб қолишига сабаб бўлади. Сақлаш шароитига қўйилаётган талабларга жавоб бермаган тақдирда намлик, иссиқлик, микроорганизмлар ва баъзи бир кемирувчи жониворлар таъсирида, биринчи галда асосий модда-липидларнинг парчаланиш жараёни кучаяди. Бундай ҳом ашёдан олинган мой эса сифат жихатидан паст, ранги юкори, кислота сони катта, оксидланган моддалар миқдорининг кўплиги билан характерланади. Шунинг учун келтирилган ҳом ашёнинг турига қараб, уни сақлаш шароитлари, омборхонанинг эса техник жихозланиши нормал бўлиши керак. Келтирилган ҳом ашёнинг сифати энг аввало экиш учун ишлатилган уруғлик сифатига боғлиқ ва шу билан биргаликда уруғликнинг ўсишдаги вегетацион шароитига, етилган хосилнинг йиғиб олиш шароитига, ҳамда мой заводига етиб келгунча колхоз ва совхозларда сақланган шароитларга боғлиқ. Маълумки ҳом ашё таркибида асосий маҳсулотдан ташқари ёввойи ўсимликлар уруғлари, асосий ўсимликларнинг барги, гул барги, пояси, ҳамда атроф мухитдан аралашиб қолган органи, минерал ва металл ифлосликлар билан аралашган холда бўлади. Шу билан биргаликда асосий хом ашё ва унга кўшилиб келган аралашмалар намликлари турлича бўлади, яъни органиқ ва минерал ифлосликларнинг намлиги ўта юқори бўлса, асосий хом ашё намлиги эса пастрок бўлади. Бунинг устига хом ашё таркибидаги микроорганизмлар ва кемирувчиларнинг миқдори акс таъсир қилиб, унинг сифатини буза бошлайди. Хулоса қилиб айтганда, асосий кўрсаткичлар меъёрда эмасдалигини назарда тутсак, мойли уруғларни сақлашдаги жараёнлар анча мураккаблиги намоён бўлади. Сақлаш жараёнида юқори кўрсатгичли факторлар (намлик, ифлолик) таъсирида уруғнинг сифат жихатидан бўзилиши оддий кўринишда ўз-ўзидан қизиб кетиш ходисаси билан белгиланади. Албатта уруғларни

сақлаш пайтида ўз-ўзидан қизиб кетиш даражасигача қолдириш мумкин эмас.Чунки бу ходиса аввал кичик бир ҳажмда юз берса, бир оз вактдан сўнг бутун бир уруғ тўплами ҳажмида ёйилиб кетиши мумкин. Бу холда уруғ хўжалиги моддий жихатдан катта талофат кўради ва бунинг устига, қизиш натижасида ёниб кетган уруғ кумирдек қаттиқ қатлам ҳосил қилиб, нихоятда катта куч ва маблағ хисобига омбордан ташиб чиқаришга туғри келади. Шу ходиса рўй бермаслиги учун уруғ сақлаш хўжаликларида доимий назорат олиб бориш лозим. Бу назорат уруғ тўпламининг турли жойидан, хар хил чуқурликда ҳарорат ва намликни доимий равишда аниқлаш йули билан бажарилади. Мойли уруғларни физик хусусиятлари Мойли уруғлар сақланиш даврида уларнинг қўйидаги физик хоссалари хисобга олинади: тукилувчанлик (сочилувчанлик-сыпучесть); ўз- ўзидан хилларга ажралиб қолиш (самосортирование); ғоваклик (скважистость); зичлик (плотность); сорбцион хусусиятлар; иссиқлик ва ҳарорат ўтказувчанлик. Тукилувчанлик. Мойли уруғларнинг тукилувчанлиги уларнинг табиий киялик бурчаги қийматига боғлик. Тукилувчан моддаларнинг табиий қиялик бурчаги уларнинг горизонтал текисликка нисбатан маҳсулотнинг сирт юзаси ўртасида ҳосил қилинган бурчагига айтилади. Табиий киялик бурчаги маҳсулот турига қараб турлича бўлади. Маҳсулот қанча сочилувчан ва сирти силлик бўлса, табиий қиялик бурчаги шунча кичик бўлади. Ушбу ҳусусият мойли уруғлар жойланганда уларга қараб омборхоналарнинг тури ва шакли танлаб олинади. Баъзи бир уруғлар учун табиий қиялик бурчаги қўйидагича: Писта уруғи 31-45 0 Канакунжут 34-46 0 Соя 25-3 2 0

Зиғир 27-34 0 Пахта чигити 42-45 0 Маҳсулотнинг бу хусусияти ўз йўлида шу маҳсулотнинг шаклига, ўлчамига, намлигига ва сиртнинг нотекислигига боғлик. Умуман олганда табиий қиялик бурчаги маҳсулотнинг ички ишқаланиш коэффициентига боғлик бўлиб, коэффициент канча катта бўлса, табиий қияли бурчаги ҳам шунча катта бўлади. Ёғ-мой ишлаб чикариш технологиясида тукилувчанлик баъзи бир уринларда кул келади. Бу эса маҳсулотни бир аппаратдан бошқасига у затиш пайтида транспорт воситасисиз тугридан-тугри окувчи трубалардан фойдаланиш имконини беради . Ўз-ўзидан хилларга ажра л иш . Бу хусусият уруғларнинг ўлчами ва зичлигига қараб турли хилларга ажралиб қолишига сабаб бўлади. Уруғларни сақлаш ва қайта ишлашда бу ходиса акс таъсир этади. Чунки кўп холларда хилларга ажратиб колган маҳсулотнинг лаборатория анализлари бир хил кўрсатгичлар буйича турлича қийматга эга бўлади. Масалан, бир уруғ уюми учун хар хил намлик, хар хил мойлилик, турли зичлиликлар чиқади. Шу туфайли хом шёнинг ушбу хусусиятни эътиборга олиб, лаборатория намуналарини олаётган пайтда имкон борича маҳсулотнинг ҳамма юзасидан, турли чукурликдан намуна олиниш мухим бўлади. Ғоваклик. Хомашёнинг ғоваклиги деб маҳсулот заррачалари орасидаги ҳаво ҳажмининг шу маҳсулотнинг умумий ҳажмига нисбатига айтилади. Ғоваклик маҳсулотнинг намлиги, заррачаларнинг шакли ва ўлчамлари, уларнинг сирт тузилиши ва бундан келиб чиқадиган ишкаланиш ва бошқа факторларга боглик. Шунинг учун кўпчилик мойли уруғлар учун ғоваклик кенг кўламда ўзгариб туради. Масалан, каноп уруғи учун ғоваклик 35-45%, кунгабоқар учун эса 60-80% гача етиши мумкин. Бир хил шароитда бир турдаги уруғлар учун ўлчами каттароқ бўлган уруғларнинг ғоваклиги катта ва у уюм остига қараб аста-секин камаяди, чунки, юкори қисм маҳсулот оғирлиги таъсирида пастки қатламда ғоваклик камаяди.

Уруғ массасининг зичлиги. Каттиқ заррачалар хажмининг уруғ массасининг умумий хажмига нисбати уруғ массасининг зичлиги дейилади. Сорбцион сиғим. Тукилувчан моддаларнинг сорбцион хусусиятлари уларнинг сорбцион сиғими билан белгиланади. Сорбцион ҳажм деб уруғ массасининг атроф муҳитидан газ ёки буғ холидаги моддани қанча миқдорда сорбциялаш ва десорбциялаш кобилиятига айтилади. Бу туркумда мойли уруғлар учун сув буғларини атрофдан ютиб олиш ва чиқариб юбориш хусусияти (гигроскопичность) мухим аҳамиятга эга. Гигроскопиклик атроф ҳаводаги сув буғларнинг парциал босимига боғлиқ бўлади. Аниқ бир шароитда мойли уруғлар атроф мухитдан ютиб олган ва ўзидан чиқариб юбараётган сув миқдори тенглашиб, маҳсулотнинг намлиги мўътадил бўлиб қолади. Бу намликни мувозанатли намлик деб аталади. (равновесная влажность). Шу нарса характерлики, ҳавонинг нисбий намлиги 100 % ёки = 1.0 га тенг бўлганда, мувозанат намлик энг юкори бўладива аксинча ҳавонинг нисбий намлиги 0 %= 0.0 бўлганда мувозанат намлик энг кам бўлади. Сорбция ва десорбция изотермалари мойли уруғлар учун бир-бирига мос келмайди ва бу фарқ сорбцион гистерезис деб номланади. Бундай фарқ уруғларнинг кўп компонентли маҳсулот эканлигидан юзага келади. Бир турдаги минерал ва органик моддалар учун сорбция ва десорбция чизиклари бир-бирига мос келади. Сорбцион гистерезис туфайли мойли уруғлар хаттоки бир ёки бир неча ой сақлангандан кейин ҳам ўз намлигини барча заррачалар учун тенг килолмайди, бу эса илгари айтилгандек, маҳсулотнинг хақиқий намлигини аниқлашда қийинчилик тугдиради. Намлик эса уруғнинг сақланиш давомида ҳавонинг нисбий намлигига караб, ўзгариб туради ва шу билан биргаликда намлик ута юкори бўлган қисмдан пастрок намлик бўлган қисмга кучиб утади. Буни намликнинг миграцияси, яъни силжиши дейилади. Бундан ташқарибир туплам маҳсулотнинг ўртача намлиги унинг хақиқий намлигини курсатмайди. Ўртача намликнинг ўзгармай туриши эса намликнинг кобик ва мағиздаги турлича миқдорига богликдир. Масалан,

чигит массасининг намлиги 10% бўладиган бўлса Вс=10%, мағизининг намлиги Вя=8-8,5%, қобиғининг намлиги Во=12-12,5% бўлиши мумкин. Бу фарқ уруғ қобиғида асосан сувга ўч моддалар клетчатка, целлюлоза бўлганлигидан, мағизида эса сувни қайтарувчи мойли моддалар кўплигидандир. Шунинг учун мувозанат намлик ва хақиқий намлик уруғларни канака шароитларда сақланишини олдиндан белгилаб беради,яни аниқланган намлик миқдорига қараб сақланаётган уруғ ўз-ўзидан секин аста қурийдими ёки юкори намлик таъсирида ўз-ўзидан кизиб кетадими, шу аниқланилади. Уруғ массасидаги ҳарорат даражаси ҳам унинг сақланишида ўзига яраша таъсир курсатади, яни ҳарорат юкорирок бўлган жойдан, иссиқлик таъсирида, намлик ҳарорат камроқ бўлган тамонга силжийди. Юкорида изох қилинганўзгаришлар уруғни сақлаш жараёнида намлик асосий роль уйнашини курамиз. Шу туфайли уруғлар учун критик намлик тушунчаси ҳам киритилган, бу намлик шундай даражага эгаки, агарда маҳсулотнинг намлиги киритик намлигига тенг ёки ундан ошса хом ашё таркибида сезиларли даражада интенсив оксидланиш жараёнлари, хом ашёнинг интенсив нафас олиши, баъзи холларда ўз-ўзидан кизиш ходисаси руй беради. Бу акс ўзгариш хомашё таркибидаги асосий ёғли моддаларни парчаланишига ва келажакда олинадиган маҳсулотни камайишига, сифатини пасайишига олиб келади. Киритик намлик деб, шартли равишда, ҳавонинг нисбий намлиги 75% бўлгандаги мувозанат намликка тенг бўлган миқдор олинади. Хулоса килиб айтганда, уруғнинг узоқ сақланиши учун унинг хақиқий намлиги киритик намлигидан канчалик паст бўлса, шунчалик яхши. Чунки намлик паст бўлса барча акс таъсир этувчи жараёнлар секинлашади ёки тартиб жихатдан тухтайди. Мойли уруғларнинг киритик намлигини куйдаги тенглама билан аниқлаш мумкин. В кр =14,5(100-М)/100, %

бу ерда: 14,5 — мойли уруғларнинг гел қисмининг критик намлиги (мойини ҳисобга олмаганда); М – уруғ мойлилиги, % ҳисобида. Уруғнинг мойлиги қанча катта бўлса унинг киритик намлик нуқтаси шунча кичик бўлади. Иссиқлик ва ҳарорат ўтказувчанлик. Мойли уруғлар массаси катлами ғоваклиги туфайли, кўп миқдорда ҳаво катлами бўлгани учун уларнинг иссиқлик ва ҳарорат ўтказувчанлиги ниҳоятда пастдир. Бир тамондан бу жуда ҳам яхши, чунки бир марта совутилган ёки куритилган хомашёни сақлашда иссиқлик ва ҳарорат ўтказувчанлиги паст бўлганлиги туфайли хом ашё ўзок муддат ўз ҳароратини ва намлигини бирдай ушлаб туради. Иккинчи тамондан, бу ёмон, чунки, маҳсулот таркибининг бир қисмида юкори намлик туфайли ўз-ўзидан кизиб кетиш ходисаси юз берса бу жараённи сезиш қийин. Қизиётган қисмдан иссиқлик ёки юқори ҳарорат атрофга нихоятда секин таркалади ва натижада хомашёнинг ўз-ўзидан кизиб кетиш ходисаси авж олиб кетади. Ўз-ўзидан кизиб кетиш ходисасининг олдини олиш учун хомашёнинг ҳаммасини омборхонанинг бир булагидан бошқа қисмига транспорт воситалари ёрдамида шопириб кучирилади ёки омборхона махсус актив вентилляция мосламаси ёрдамида ҳаво окими билан совутилади. Мойли уруғларнинг хаётийлик хусусиятлари Барча мойли уруғлар ўзларининг ҳолатлари буйича ҳаётийлик ва ҳаётийсизлик хусусиятларига эга. Ушбу ҳолатларни хаётийлик – биоз ва ҳаётийсизлик — анабиоз дейилади. Ёғлар технологияси нуқтаи назаридан биоз ҳолати урганилмайди, чунки бу ҳолатда уруғ етарли даражада намликка яъни критик намликдан юкорирок бўлган намликка эга бўлиб, ундаги ҳамма хаётий ривожланиш ҳолатлари яққол намоён бўлиб туради. Бундай уруғларни умуман сақлаш мумкин эмас, аксинча улар ўсиш ва қайтадан ҳосил бериш учун тайёр ҳолатда бўлади. Анабиоз ҳолати эса технологик

нуқтаи назаридан аҳамиятли, чунки бу ҳолатда уруғнинг намлиги нихоятда паст ва уруғни куйи ҳароратда сақлаганда у жуда ўзок муддат ўзгаришсиз сақланади. Саноат микёсида тўлтқанабиоз ҳолатини ҳосил килиш жуда қийин. Уруғларнинг тўлтқанабиоз ҳолати баъзан табиатда учраб туради. Бунга бир неча асрлар давомида сақланиб колган донли уруғларнинг топилиши мисол була олади. Саноатда сақланаётган мойли уруғлар кўп холларда ярим анабиоз холда сақланади. Бу ҳолатда уруғнинг оксидланиш даражаси ва нафас олиши, намлиги нисбатан паст бўлгани учун, жуда суст бўладиёки бутун сақлаш даврида керакли бўлган ёғли моддалар сифат ва миқдор жихатдан кам ўзгаради. Анабиоз ва биоз ҳолатлар ўртасидаги ўртача ҳолат мезабиоз дейилади. Бу ҳолатда бўлган уруғлар тезлик билан бир галда ишланиши лозим, чунки бу ҳолатда уруғнинг намлиги критик намликга якин ёки тенг бўлганлиги туфайли хомашё таркибида оксидланиш-парчаланиш, нафас олиш, микроорганизмлар таъсирида бузилиш ёки чириш авж олади. Мезабиоз ҳолатидан ярим анабиоз ҳолатига утиш учун хомашёни тезликда куритиш ва хар хил аралашмалар ва микроорганизмлардан тозалаш керак. Бу холда иссиқ ҳаво ёрдамида актив вентилляция усули ҳам фойда беради. Мойли уруғларнинг нафас олиши Маълумки мойли уруғлар тирик организмлар қаторига кириб, сақланиш пайтида ҳам уларда турли биокимёвий жараёнлар давом этиб туради. Шулардан бири уруғларнинг нафас олишидир. Агарда ўсимликлар ўз вегетацион даврида атроф мухитдан СО 2 ни ютиб, О 2 чиқарса, омбор- хоналарда сақланаётган уруғлар ўзидан СО 2 ажратиб чикаради. Уруғлардаги бу ҳолатдаги газ алмашинуви аэроб нафас олиш дейилади. Агарда сақланаётган мухитда ҳаво булмаса, ёки ҳаводаги О 2 миқдори уруғлар тамонидан ютилиб тугалланган бўлса, бу холда ҳам уруғларнинг нафас олиши давом этади. Факат бу ҳолатда нафас олиш хом ашёнинг ички ресурсларидан фойдаланиш йули билан ҳосил бўлади, яъни намлик ва мухит ҳароратининг таъсири остида уруғ ядроси ичида парчаланиш жараёнлари

кетиши мумкин ва бу жараёнда ажралиб чикаётган газлар хом ашёнинг ўзи билан ютилади, бошқачарок килиб айтганда кислородсиз нафас олиш содир бўлади, бу эса анаэроб нафас олиш дейилади. Технология нуқтаи назаридан аэроб нафас олиш хом ашё таркибидаги керакли ёғли моддаларни оксидланишига ва бунинг натижасида турли моддаларнинг парчаланишига ва аксинча, керакли моддаларнинг миқдорини камайишига олиб келади. Бундан шундай хулоса чиқадики, имконият бўлса, мойли уруғлар ҳавосиз жойда сақланиши лозим. Анаэроб нафас олиш ҳолида аэроб нафас олишга карганда маҳсулотнинг бузилиши ёки оксидланиши бир мунча кам бўлади. Демак, бу хол учун омборхоналар герметик ясалган булиб, хомашё омборхонага тулдирилган сунг ичкаридаги ҳаво суриб олинган бўлиши керак. Куриниб турибдики иккала ҳолда ҳам герметик омборхоналар қурилиши лозим бўлса, бу иқтисодий жиҳатдан жуда қимматга тушади. Шунинг учун энг яхши йул, сақланаётган хом ашёнинг намлигини имконият борича паст ушламок керак. Мойли уруғларнинг етилиш даври Ёғ-мой саноатига етказиб келинаётган хом ашё ўсимликнинг ҳосил терим муддати келганда йигилади. Йиғим-терим вақти уруғнинг физиологик етилган давридан анчагина олдин келади . Чунки, ўсимлик ҳ осилини йи ғ иб олиш муддати келган бўлса ҳам, йиғиб олинган ҳосил -мой ли уруғлардан мулжалланган миқдорда пресслаш йўли ёки экстракция лаш усули билан сифатли мой олиш мумкин эмас. Бу нарса уруғ таркибидаги моддалар, шу жумладан , липидлар нинг ферментлар системаси актив ҳолатдан тўлиқ тинчланиш ҳолатига келмаганлигидан деб тушинилади, яъни липидлар таркибидаги ферментлар системаси актив ҳ олида триглицеридлар ни таркибидан ажратиб олиш анча қийинчиликлар ту ғ диради. Фермент системаси ҳамда триглицеридларнинг ўзаро қайта этирификациялаш жараёнлари, хом ашё яхши сақланган пайтда , бир ярим -икки ой давом этади. Бу давр ичида мой ли уруғлар физиологик етилиш даврини утайди ва бундай

$хом ашёдан пресслаш ёки экстракциялаш усули билан мой олиш анча енгиллашади. Физиологик етилиш даврини қисқартириш учун келтирилган хом ашёни ифлосликлардан тозалаш, ҳам или қ ҳаво ёрдамида қ уритиш (актив винтиляция) лозим. Мойли уруғларнинг етилиш даврида униш ва ўсиш энергияси ортади; уруғлар физиологик етилганда намлик пасаяди ва муозанатлашади, ҳаётийлик жараёнларнинг активлиги камаяди, нафас олиш интенсивлиги пасаяди. Уруғлардаги микрофлоранинг ҳаёти Сақланаётган мойли уруғларнинг сифатига хом ашё билан келиб қолган микроорганизмларнинг таъсири бўлади. Хом ашё таркибидаги микроорганизмлар булар турли бактериялар ва замбуруғлардир. Буларнинг хом ашёга таъсири айниқса юқори намликда катта бўлиб, сиртдан караганда сезилмайди, аслида эса бактерия ва замбуруғлар уруғнинг қобиғидан ички мағизига утиб тезлик билан мағиздаги оқсил ва мойли моддаларни бузиб ташлайди. Бузулиш асосан могорлаш кўринишида намоён бўлади. Бактерия ва замбуруғлар билан зарарланган хом ашёни нихоятда тезлик билан куритишга йуналтириш лозим, акс холда кўп миқдорда ва аксарият холларда бутунлай липидлар парчаланиб кетиши мумкин. Бактериялар билан зарарланган хом ашёнинг биринчи белгиси, хом ашё доналарининг устки ялтирок қисми ва силлиқлиги йуколиши билан белгиланилади. Агар зарарланиш давом этса, хом ашё доначаларининг шакли сақланиб қолган холда уларнинг механиқ каттиклиги йуколиб, озгина куч таъсирида эзилиб кетади. Тўлтқзарарланган хом ашё эса унга тегиш билан кулсимон моддага айланади. Микроорганизмлар билан биргаликда хом ашёга акс таъсир этувчи, майда кемирувчи жониворлар ҳам киради. Мойли уруғлар микроорганизмлар учун яхши озуқавий му\ит ҳисобланади. Намлиги юқори, ифлос аралашмалари кўп бўлган хом ашёда микроорганизмлар ва майда заразкунандалар тез ривожланади ҳамда кўпаяди. Айниқса моғор забруғлари катта хавф туғдиради. Моғор$

замбруғлари уруғ қобиғидаги клечаткани гидролизлаб, уруғ қобиғин бузади ва бошқа микроорганизмлар, зараркунандалар учун мағизга ўтиш учун йўл очиб беради. Уруғларни сақлаш учун омборхоналарга жойлаштиришдан олдин микрофлоралар билан зарарланган уруғлар албатта тозаланиши ва лозим топилган пайтда, қуритилиши керак. Уруғларни сақлаётганда ўз-ўзидан қизиб кетиши Мойли уруғлар сақланаётган пайтда физиологик ва биокимёвий жараёнларнинг интенсификацияланиши натижасида уруғ массасида ўз- ўзидан қизиш содир бўлиши мумкин. Барча тирик компонентлар: асосий уруғ массаси, ёввойи бегона ўсимликлар уруғлари, микроорганизмлар, зараркунандалар нафас олганда иссиқлик ва намлик чиқаради. Уруғ массасининг ёмон иссиқлик ўтказувчанлиги туфайли иссиқлик ва намлик бир жойда йиғила бошлайди. Айниқса моғор замбуруғларнинг роли катта, вахоланки бошқа зараркунандаларнинг кенг ривожланилиши ҳам ўз-ўзидан қизиб кетиш ҳодисасига олиб келади. Ўз-ўзидан қизиб кетиш уяли, юзали, остки, вертикал-пластли бўлади. Одатда, ўз-ўзидан қизиш кичик участкада бошланиб, бу ерда кандайдир сабабларга кўра намлик ошган ёки ифлос аралашмалар миқдори кўп бўлган бўлади. Агар чора кўрилмаса, кичик жойдагидан ўз-ўзидан қизиш кенгайиб кетади. Уруғларнинг ўз-ўзидан қизиши шартли равишда тўрт босқичга бўлинади. Аввал уруғларнинг ҳарорати ортади, уларнинг ранги ўзгара бошлайди, сунг сочилувчанлик йўқолиб, моғорсимон ёки ачимсиқ хид пайда бўлади, кейин мойнинг кислота сони ошиб кетади. ўз-ўзидан қизишнинг охирида ҳарорат кескин кўтарилиб, 65-75 0 С дан ошиб кетади ва қизиш ҳатто чигит массасининг ёниб кетишига олиб келади. Мойли уруғларнинг ўз-ўзидан қизиб кетиши йўл қўйиб бўлмайдиган ҳодисадир. Ўз-ўзидан қизиб кетиш ҳодисасининг олдини олиш учун мойли уруғлар тозаланган ва намлиги критик намлигидан кам бўлган ҳолда

омборхлналарга жойлаштирилиши лозим. Лекин ўз-ўзидан ҳодисаси қуруқ ва тозаланган уруғларда ҳам рўй бериб қолиши мумкин. Бу хол ташқи ҳаво таъсир остида сақланаётган уруғларнинг намлиги ва ҳарорати ошиши ҳисобига рўй беради. Шунинг учун сақланаётган уруғларнинг ҳарорати ва намлиги системали равишда назоратда бўлиши керак. Фавқулодда ўз-ўзидан қизиш жараёни бошланиб қолгудай бўлса, тезлик билан чора-тадбир қабул қилиш керак. Амалда бундай чора-тадбирлар корхоналарнинг имкониятларидан келиб чиққан ҳолда уруғларни омборхонанинг бир бўлимидан бошқасига кўчириш, актив вентиляциялаш, уруғларни тозалаш манилардан ўтказиш ёки қуритиш операцияларни қўллаш билан бажарилади. Барча технологик операциялар уруғлар ҳарорати ва намлигини камайтиришга, ифлослигини тушуришга йўналтирилган бўлиши керак. Мойли уруғларни сақлаш тадбирлари Асосан куйидаги сақлаш тадбирлари ишлатилади: 1) қуруқ холда сақлаш; 2) совитилган холда сақлаш; 3) ҳавосиз жойда сақлаш. Сақлашнинг ёрдамчи тадбирларига куйидагилар киради: а) аралашма ва и флосликлардан тозалаш; б) актив вентилляциялаш; в) кимёвий консервациялаш ва бошқалар. Курук холда сақлаш. Мойли уруғларни бу ҳолда сақлаш жуда кенг тарқалган бўлиб энг арзон ва осон усулдир. Маълумки, қуруқ холда сақланаётган хом ашё намлиги критик намликдан имконият борича паст бўлиши лозим. Паст намлик билан сақланаётган хом ашё таркибида оксидланиш жараёни суст, нафас олиш ниҳоятда секин,

микроорганизмларнинг таъсири жуда кам бўлади, чунки паст намликда сақланаётган хом ашё ярим анабиоз холда бўлади. Совитилган ҳолатда саэқлаш. Мойли уруғларнинг кам иссиқлик ва ҳарорат ўтказувчанлигини ҳисобга олиб, уларни сақлашдан олдин бир маротаба совитиб олинса, бу ҳолат ўзоқ муддат сақланиб туриши мумкин. Албатта, совитилган хом ашё таркибида барча акс таъсир этувчи жараёнлар суст кетади, лекин бу усулда сақлаш учун омборхоналар деярлик герметик бўлиши ва махсус совутиш мосламалари билан жихозланган бўлиши лозим. Бу эса албатта жуда қиммат туради. Ҳавосиз жойда сақлаш. Юқорида ўрганилган маълумотлардан маълумки хом ашё ҳавосиз жойда сақланса унда фақатгина анаэроб нафас олиш жараёни бўлади. Бу эса ўз йўлида хом ашёни нисбатан ўзоқроқ вақт сақлаш имконини беради. Лекин ҳавосиз жойда сақлаш учун омборхона нихоят герметик бўлиши шарт. Бундай омборхоналар қуриш ниҳоятда катта маблағ талаб қилади. Актив вентилациялаш. Харакатсиз уруғ массаси орқали мажбурий ҳаво оқимини ўтказиш (аэрациялаш) актив вентили Турли мойли уруғларнинг сақланиш хусусиятлари. Барча турдаги мойли уруғлар учун ишлатилаётган омборхоналар қуруқ бўлиши керак, пол ер ости сувларидан изоляцияланган бўлиши, деворлар оқланган ёки краскаланган бўлиши лозим. Том ёмғир ва қор сувларини ўтказмаслиги, эшиклар зич ёпилиши керак. Омборхона уруғ ташланишидан олдин барча чиқиндилардан, хар хил кемирувчилардан тозаланиши ва мумкин бўлган перепаратлар билан дизенфекция қилиниши керак. Асосий талаб шундан иборатки, омборхона тоза, қуруқ ва яхши вентилляцияланадиган бўлиши лозим. Сақлашнинг асосий усуллари йирик ўлчамли уруғлар учун тўкиб сақланиш, майда ўлчамли уруғлар учун эса қопларда, махсус контенерларда ёки силосларда бажарилади. 1. Канакунжут (келешивина ) сақланиши. Бу уруғнинг намлиги 6% гача бўлганда омборхонага тўкилиб уруғнинг қалинлиги 5м гача бўлган

қалинликда сақланиши мумкин. Агар намлиги 6%дан юқори бўлса, унда сақланаётган уруғнинг қалинлиги 3м гача камайтирилиши керак. Мобода, канакунжут уруғи қоп ёки кантинерларда сақланса, уларни тўкиладиган уруғ билан аралаштирмаслик керак. 2. Коноп, индов - бу уруғлар ўлчамлари майда бўлишига қарамасдан намлиги 8% гача бўлганда тўкиш йўли билан сақлаш мумкин. Намлиги юқори бўлганда ўзоқ сақламасдан қайта ишлаш лозим. 3. Горчица уруғи – бу уруғ сақланишидан олдин имкон борича тўла тозаланиши лозим, акс холда тез бўзилади. Сақланаётган горчица уруғининг намлиги 8% дан ошмаслиги керак. 4. Соя уруғи- таркибида 50% гача оқсил модда бўлганлиги сабабли у ниҳоятда гигроскопик ҳусусиятга эга. Шунинг учун соя уруғи сақлаш жараёнида тез бўзилади. Ўзоқ муддатга сақланаётган уруғ намлиги 11% дан ошмаслиги керак. 5. Кунгабоқар уруғи- мойлилиги юқори бўлганлиги сабабли кретик намлиги анча паст, шунинг учун ўзоқ муддатга мўлжаллаб сақланаётган кунгабоқар уруғи намлиги 6-7 %дан ошмаслиги керак. Кунгабоқар ва соя уруғлари силос типидаги ер омборхоналарида сақланиши лозим. 6. Пахта чигити (ўрта толали)- устида 4.5% дан ошиқ бўлмаган линт қоплами бўлганлиги туфайли бу уруғнинг оқувчанлиги жуда паст, шунинг учун пахта чигити поли текис ёки қия бўлган усти ёпиқ омборларда сақланади. Ўзоқ муддатга (2-ойдан ошиқ) мўлжаллаб сақланаётган чигит намлиги 1-3 навлар учун 9% дан ошиқ бўлмаслиги керак. Намлиги 9% дан ошиқ бўлган ва 4-нав чигитлари биринчи галда сақланмасдан ишлатилиши лозим. Омборхоналарнинг ҳажми етишмаган холларда ўрта толали пахта чигити очиқ майдончаларда ҳам пирамида формасида сақланиши мумкин. Ингичка толали пахта чигити устидаги линт қавати 4.5% дан кам бўлиб, асосан ёпиқ поли қия бўлган омборхоналарда сақланади.

Омборхоналарнинг турлари. 1. элеваторли ёки селосли омборхоналар металл конструкциядан ёки темир бетон конструкциядан иборат бўлиб цилиндрик формада, баландлиги 24 ёки 30 м , диаметри 6м ёки 12м бўлади. Цилиндрлар орасидаги бўшлиқ «юлдўзча» лар ҳам хомашё сақланиши учун ишлатилиши мумкин. Бу типдаги омборхоналар кенг кўламда таркалган бўлиб, оқувчанлиги яхши бўлган уруғлар учун ишлатилади. 2. Механизациялаштирилган омборхоналар. Бу типдаги омборхоналарнинг поли қия қурилган бўлиб, уруғнинг пастки галлореяга транспорт воситасига ўзатиш учун қулайлик яратади. Бундай омборхоналарнинг эни 8-32 метргача, баландлиги 15 м гача, ўзунлиги турлича бўлади. 3.Чайла типидаги омборхоналар (склады). Бу омборхоналарнинг поли текис бўлиб, турли хилдаги уруғлар ва шу жумладан пахта чигити сақланиши мумкин. Юљори галарел Пастки галарел

Ф ойдаланилган адабиётлар : 1. В.М. Копейковский, С.И. Данильчук, Г.И. Гарбузова и др. Технология про изводства растительных масел. – М:, Легкая и пищевая промышленность, 1982. 2 . Руководство по технологии получения и переработки растительных масел и жиров. – Л.: ВНИИЖ, Т.1, кн.1, 1975-725 с.; кн.2, 1974-591 с.; Т. VI , кн.2, 1989-558 с. 3 . Голдовский А.М. «Теоретические основы производство растительных масел» М. Пищепромиздат. 1958 г. 5. Y . Q о dirov , Yog ’- moy mahsulotlari ishlab chiqarish texnologiyasi . Kasb - hunar kollejlari uchun o ’ quv qo ’ llanma . T .: “ Sharq ”, 2007-240 b . 6 . Б.Н. Чубинидзе, Х.В. Поронян, А.В. Луговой и др. Оборудование предприятий масло-жировой промышленности. – М:, Агропромиздат, 1985. 7 . У .Ҳ. Ҳалимова, Ўсимлик ёғлари ишлаб чиқариш технологияси. – Т.: “Ўқитувчи”, 1982. 8. Белобородов В.В. «Основные процессы производства растительных масел» М. Пиш. пром. 196 с. 478 9. Леонтьевский К.Е. «Производство растительных масел» М. Пишепромиздат 1956. 10. Гавриленко И.В. «Маслоэкстракционное производства» М. Пишепромиздат , 1960. с. 244

O'xshashlar

Мойли уруғларни тозалаш

Мойли уруғларни ва уларнинг мағзини янчиш

Мойли уруғларни қайта ишлашдаги тайёрлов операциялари

Жатка ва қабул камерасини ремонт қилиш

Токзорларни ремонт, реконструкция қилиш ва совуқдан сақлаш