Маккажуxори ( биологияси) - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Маккажуxори ( биологияси)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

84 KB

Ko'chirib olish

Маккажўxори ( биологияси) Режа 1. Маккажўхорининг халк хўжалик аҳамияти, тарихи, экилиш минтакалари, ҳосилдорлиги 2. Ботаник тавсифи. 3. Биологик хусусиятлари. 4. Ўзбекистонда Давлат реестрига киритилган навлари.

Маккажўхори дунёда энг кўп етиштириладиган ва тарқалган донли экинлардан биридир. У ем-хашак, озиқ овқат ва техникавий экин. Озиқ-овқат мақсадларида дунё буйича етиштириладиган маккажўхори донининг 20 %, техникавий 15-20 %, қолган қисми яъни учдан икки қисим ем-хашак мақсадларида ишлатилади. Дон таркибида углеводлар 65-70 %, оқсил 9-12 %, ёғ 4-8 %, шунингдек, маъданли тузлар ва витаминлар бор. Унинг донидан ун, ёрма, консервалар (қанд маккажўхорисидан), этил спирти, декстрин, пиво, глюкоза, қанд, қиём, шароблар, асал, мой, витамин Е, аскорбин ва глутамин кислоталари, маккажўхори таёқчалари, сут ва бошқа кўплаб маҳсулотлар тайёрланади. Маккажўхорини оналик иплари медицинада ўт халтаси, жигар ҳасталикларида қўлланилади. Пояларидан, баргларидан ва суталаридан коғоз, линолеум, вискоза, фаоллаштирилган кўмир, сунъий пўкак, пластмасса, оғриқсизлантирувчи воситалар ва бошқалар олинади. Маккажўхорининг дони, яшил массаси, силоси ва сўтаси, дони уни ажойиб озиқа. 1 кг донида 1,34 озиқ бирлиги ва 78 г хазмланадиган протеин бор. Омихта ем тайёрлашда маккажўхори қимматли компонент. Унинг донидаги асосий оқсил зеинда триптофан, лизин алмаштириб бўлмайдиган аминокислоталари кам. Сут-мум пишиш фазасида ўрилган 100 кг силос массасида 21 озика бирлиги ва 1800 г хазмланадиган протеин бор. Шунча миқдордаги қуруқ поя ва баргларида 37, сўтасини ўзагида 35 озиқ бирлиги сақлайди. Қатор оралари ишланадиган экин бўлганлиги туфайли у жуда кўп экинлар, шу жумладан кузги ғалла экинлари, ғуза ва сабзавот экинлари учун яхши ўтмишдош. Ўзбекистонда суғориладиган ерларида кузги бошоқли дон экинларидан кейин маккажўхорини дон, силос ва кўк массаси учун анғиз экини сифатида экиб юқори ҳосил олиш имконияти бор.

Тарихи. Маккажўхори дунё деҳқончилигидаги энг қадимий экинлардан биридир. Унинг ватани Марказий ва Жанубий Америка (Мексика, Гватемала). Марказий Американинг махаллий аҳолиси уни эрамиздан олдин, 3400-2300 йиллар муқаддам экишган. Бу хақда археологик қазилмалар – чанглар, руваклар, дон ва сутасининг содда шакллари хамда генетик, цитоэмбриологик тадқиқотлар гувохлик беради. Американинг кашф этилиши билан (1492 й) маккажўхори Европага ( XV аср) , XVII асрда Грузия орқали Россияга, XVII аср охири XVIII аср бошларида Урта Осиёга Ғарбий Хитойдан келтирилган. Маккажўхорининг ( Zea mays L ) келиб чиқиши филогенези, систематикаси ҳозирга қадар ўрганилмаган. Мексикада Maydeae янги тури топилган, у тео-синтам, ёки Zea perennis ва Z . diplo perennis турларига мансуб бўлиши мумкин. Ҳозирда маккажўхори энг маданийлашган экинлардан биридир ва унинг уруғи инсон иштирокисиз тупроққа тушмайди. Экилиш минтақалари. Маккажўхори жуда кенг тарқалган. Уни тропик мамлакатлардан бошлаб Скандинавия оролларигача учратиш мумкин. Ўзбекистонда асосан суғориладиган ерларда дони ва силос учун асосий, такрорий, анғиз экини сифатида етиштирилади. Экилиш майдони. Дунё деҳқончилигида маккажўхори 130-133 млн га майдонга экилади. У экиладиган майдонлар кейинги йилларда ортди. Дунёда энг кўп маккажўхори экиладиган давлат АҚШ, унда 29-30 млн га майдонга экилади. Дунё буйича етиштириладиган маккажўхори донининг 2/3 қисми АҚШга туғри келади. Хар йили дунёда 555-560 млн тонна маккажўхори дони етиштирилади. Осиё мамлакатларида 88,6-90 млн тонна етиштирилади. Ўзбекистонда маккажўхори 1990 йилгача суғориладиган ерларда 250- 300 минг га майдонга экилган ва ялпи маккажўхори дон ҳосили 1,5-1,8 млн

тоннага етган. Ҳозирда маккажўхори 2001 йил 90 минг гектарга экилган. Ҳосилдорлиги 31 ц/га. Энг юқори хосил АҚШ да 222 га/ц етган. Ўзбекистонда суғориладиган ерларда 100-110 ц/га дон ҳосили, 800-1000 ц/га силос массаси етиштириши мумкин. Илғор хўжаликлар катта майдонларда 80-100 ц/га дон ҳосили етиштирмоқда. Ботаник тавсифи. Маккажўхори кунғирбошлар оиласига кирувчи, бир йиллик, бир уйлик, икки жинсли, четдан чангланадиган ўсимлик. Битта ўсимликда оталик тўпгули – рўвак ва оналик тўпгули – сўта жойлашган. Ёввойи турлари топилмаган. Илдиз тизими. Попук илдизли, кучли шохланган. Илдизларининг асосий массаси 30-40 см чуқурликда (ернинг ҳайдов қатламида) жойлашган. Аммо айрим майда илдизлари 2,5-3 м чуқурликка кириб боради. Улар ёрдамида ўсимлик пастки қатламлардаги намлик ва озиқ моддаларни ўзлаштиради. Маккажўхори поясининг тупроқ юзасига яқин бўлган буғинларидан ҳаво илдизлари ҳосил бўлади. Бу илдизлар таянч вазифасини ўтайди ва қўшимча озиқланишда иштирок этади. Ўсимликларнинг 5-6 барг ҳосил қилган фазасида илдизлар 60 см чуқурликка, 35-40 см атрофга тарқалади. Ўсимликда максимал илдиз массаси мум пишиш фазасида кузатилади. Илдиз тизимининг ривожланиши ва фотосинтез соф маҳсулдорлиги, шунингдек, ҳосил бўлган барглар сони ўртасида ижобий корреляция бор. Тупроқда намлик етишмаса илдизнинг ўсиши, шохланиши кучсиз бўлади, бўғин илдизлари кеч ҳосил бўлади, ҳосилдорлик пасаяди. Пояси. Поя алоҳида бўғин оралиқларидан иборат. Бўғинлар ва барглар сони қўлланилган агротехникага боғлиқ ҳолда ўзгармайди. Эртапишар дурагайларда 10-12, ўртапишарларда 12-16, кечпишарларда 18-20 та бўғинлар бўлади. Ўсимликнинг бўйи 0,6 м дан 6 м гача етади. Поясининг

йўғонлиги (диаметри) 2-7 см. Кечпишар дурагай ёки нав баланд бўйли бўлади. Барглари. Барглари оддий, барг қини ва пластинкасидан иборат. Битта ўсимликда 8 тадан 45 тагача бўлади. Ўзбекистонда экиладиган дурагайларда 15-25 та барглар бор (барглар сони бўғинлар сони билан тенг). Барглар қанча энсиз бўлса, шунча серҳосил бўлади. Сабаби улар бир-бирига соя солмайди. Битта ўсимликда барг юзаси 0,3-1,5 м 2 га етади. Гуллаш фазасининг охирида барг юзаси максимал даражага етади. Битта ўсимликдаги баргларда 100-200 млн оғизчаларнинг борлиги, ўсимликда газ алмашинувига қулай шароит яратади. Баргларни озиқавий қиммити пояникидан юқори. Тўпгуллари. Оталик тўпгули – рўвак марказий ўқ ва ён шохлардан иборат. Бошоқчалари икки гуллик, ҳар гулда учтадан чангдон бор. Битта рўвакда 1000-1200 бошоқчалар ёки 2-2,5 минг гуллар бор. Ҳар бир чангдон 2500 тадан чанг ҳосил қилганда, битта рўвакда 15-20 млн чанглар ҳосил бўлади. Сўта - шакли ўзгарган новда, пояда барг қўлтиқларида ҳосил бўлади. Сўта шакли ўзгарган барглар билан ўралган. Битта ўсимликдаги сўталар сони нав, дурагай биологик хусусиятларига, агротехникасига боғлиқ ҳолда ўзгаради. Крахмалли, қандли ва бодроқ маккажўхорининг кечпишар дурагай ва навларида сўталар сони кўп бўлади. Сўтада бошоқчалар қатор бўлиб жойлашади ва ҳар бир бошоқчада иккитадан гул жойлашган, улардан юқоридагиси ривожланиб, пасткиси атрофияланади. Қаторлар сони 8 – 16 (қаторлар сони ҳамиша жуфт бўлади), битта қаторда 30 тагача дон ҳосил қилади. Оналиги ипсимон бўлиб сўтадан чиқиб туради. Маккжўхори анемофил ўсимлик. Рўвак охирги барг қинидан чиққандан кейин 5 – 7 кун ўтгач гуллайди ва 2-3 кун, қурғоқчилик шароитида 6 – 7 кун сўтадан олдин гуллайди. Гуллашида нам етишмаса уруғланиш

жараёни бузилади, дон сийрак ҳосил бўлиб, ҳосилдорлик камаяди. Серёғин об-ҳавода чанглар ювилиб кетади, дон ҳосил бўлмайди. Меваси. Меваси дон, одатда йирик, ялонғоч. 1000 дон массаси майда донли дурагайларда (навларда) 100-120 г, йирик уруғлиларда 300-400 г. Донлари оқ, тўқ сариқ, қизил, жигарранг ва ҳоказо. Битта сўтада 200 тадан 1000 тагача дон бўлади, ўртача 500-600 та. Дони шохсимон, унсимон эндоспермли, муртак ва пўстдан иборат. Маккажўхори умумий массасининг 40-45 % дон, 55-60 % поялар, барглар, рўваклар, сўта ўзагидан иборат. Рўвак оғирлиги умумий массанинг 1,5 % ни ташкил қилади. Маккажўхорининг кенжа турлари. Донининг эндосперми шохсимон ёки унсимон қисмининг нисбати, донининг шакли, пўстлилиги ва кимёвий таркиби бўйича маккажўхори тишсимон, кремнийсимон, крахмалли, қандли, крахмалли-қандли, бодроқ, мумсимон ва пустли кенжа турларига бўлинади. Тишсимон маккажўхори. Z . m . L . inodentata дони йирик, чўзиқ, учки томони ботиқ. Донида шохсимон эндоспермли факат ён томонида ривожланган, учки қисми ва ўртаси унсимон эндосперм билан тўлган. Бу кенжа турга кирувчи навлар бақувват бўлиб ўсади, сўталари йирик. Донида 68-70 % крахмал, 8-10 % оқсил, 5 % ёғ сақлайди. Бу гуруҳга кирувчи навлар ва дурагайлар энг кенг тарқалган, нисбатан кеч пишади. Кремнийсимон маккажўхори. ( Z . m . L . indurata ) . Келиб чиқишига кўра энг қадимги ва жуда кенг тарқалган. Дони қаттиқ, силлиқ, учи юмалоқ. Шохсимон эндосперм донни бутунлай эгаллаган, унсимон фақат ўрта қисмида жойлашган. Таркибида 65-83 % крахмал, 8-18 % оқсил, 5 % ёғ сақлайди. Бу кежа турга кирувчи нав ва дурагайлар паст ҳароратга, ётиб қолишга, касаллик ва зараркунандаларга чидамлилиги, жуда кеч пишар ва

эртапишар шакллари борлиги билан ажралиб туради. Дони ун, ёрма тайёрлашда кенг фойдаланилади. Крахмалсимон маккажўхори. ( Z . m . L . amylaceal ) дони юмалоқ, сирти хира рангда, ичи қисман эндосперм билан тўла. Донида 72-83 % крахмал, 7-12 % оқсил, 5 % ёғ сақлайди. Марказий Осиё, айниқса, Ўзбекистонда кенг тарқалган. Крахмал, спирт ва ёғ олишда дони қимматли хом ашё ҳисобланади. Қандлик маккажўхори. ( Z . m . L . sacharata ) дони ялтироқ, юзаси буришган, эндосперми шишасимон. Оқсил миқдори 18-20 %, углеводлар 64 % гача бўлиб, унинг ярмини декстринга тўғри келади, ёғ 8,9 %. Тишсимон ва кремнийсимон маккажўхори чатишиши натижасида юзага келган. Бу кенжа турга кирувчи дурагайлар сабзавот экини сифатида экилади. Дони сут пишиш фазасида овқатга ишлатилади, дони консерва саноатида хом ашё сифатида фойдаланилади. Бодроқ маккажўхори. ( Z . m . L . everta ) дони майдалиги, ялтироқлиги ва у баъзан учининг ўткирлиги билан ажралиб туради. Донининг ичи шохсимон эндосперм билан тўлган. Гуручли шаклида донининг учи ўткир, перловка шаклида учи юмалоқ бўлади. Донида оқсил миқдори 10-14 %, крахмал 62-72 % ни ташкил этади. Бодроқ, ёрма тайёрлашда ишлатилади. Кўп тупланади, буйи нисбатан паст, битта ўсимликда сўта бир нечта, сербарг. Мумсимон маккажўхори. ( Z . m . L . ceratina ) дони шакли ва қаттиқлиги бўйича кремнийсимон маккажўхорига ўхшайди. Донининг ташқи кўриниши тиниқ эмас ва мумсимон. Декстрин олишда фойдаланилади. Бу кенжа тур экин сифатида янги, Ўзбекистонда кам тарқалган. Пўстли ёки қобиқли маккажўхори. ( Z . m . L . tunicata ) донларини гул олди барглари ўраб олган. Амалиётда экилмайди. Янги навлар ва дурагайлар яратишда фойдаланилиши мумкин.

Биологик хусусиятлари. Маккажўхори – иссиқсевар ўсимлик. Уруғлари тупроқда экиш чуқурлигида ҳарорат 10-12 0 С га етганда кўкариб бошлайди. Ҳозирги пайтда уруғлари 5-6 0 С да уна бошлайдиган биотиплар яратилган. Биомассасининг ўсиши ҳарорат 10 0 С га етганда (пасайганда) тўхтайди. Маккажўхорида ҳарорат 6,6 0 С пасайганда янги барглар ҳосил бўлмайди. Вегетатив органлари ҳосил бўлиши учун оптимал ҳарорат 16-20 0 С, генератив органлари учун 19-23 0 С. Бу даврда ҳароратнинг кўтарилиб кетиши чангларни ўсишини кечиктиради. Ўсимлик ҳарорат 45-48 0 С бўлганда ўсишдан тўхтайди. Маккажўхорининг чангчиларида 60 % сув бўлиб, уларнинг сув ушлаш қобилияти паст. Ҳарорат 30-35 0 С, нисбий намлик 30 % бўлганда чангдонлар ёрилгандан кейин 1-2 соат давомида чанглар қурийди ва ўсиш хусусиятини йўқотади, сўтада донлар сийрак ҳосил бўлади. Доннинг тўлиши ва шаклланиши юқори ҳароратда тез ўтади, 15 0 С пасайганда фазалар орасидаги давр узаяди. Бинобарин, ҳар бир ривожланиш фазасининг ўтиши учун маълум ҳарорат йиғиндиси зарур. Эртапишарлиги бўйича турлича бўлган дурагайлар ўртасидаги фарқ асосан униб чиқиш ва рўваклаш даврига тўғри келади. Бу даврни ўтиши учун дурагайларда 953 0 С дан 1296 0 С гача фаол ҳарорат йиғиндиси зарур. Эртапишар навлар учун фаол ҳарорат йиғиндиси 1800 - 2000 0 С, ўртапишар ва кечпишар навлар ва дурагайлар учун 2300-2600 0 С. Рўваклашдан кейинги фазалларни ўтиши учун ўрта ва кечпишар нав ҳамда дурагайлар учун бир хил ҳарорат йиғиндиси талаб қилинади. Аммо ўрта ва кечпишар нав ва дурагайларнинг пишиш даврида ҳарорат пасайганлиги туфайли уларни пишиш календар муддатлари кечикади. Баҳордаги 2-3 0 С совуқда майсаларини, кузда баргларини совуқ уради. Аммо баҳорда сувуқ урган майсаларни ер остки қисми тирик сақланган

бўлса, ҳаво исиши билан улар меъёрида ўсиб бошлайди. Кузда совуқ урган ўсимликларни пичан ёки силос қилиш мумкин. Намликка талаби. Маккажўхори қурғоқчиликка чидамли ўсимлик. Айниқса, унинг қурғоқчиликка чидамлиги дастлабки ривожланиш фазаларида кузатилади. Ёш ўсимликда сувнинг миқдори 90 % ва ундан кўпроқ бўлади. Вегетациянинг иккинчи ярмида сувнинг миқдори камаяди ва пишиш даврида 50-60 % дан ошмайди. Ўсимлик таркибида сувнинг бундай кўп бўлиши тупроқдан кўп сув ўзлаштирилишини талаб қилади. Ўзбекистон шароитида сувнинг бундай кўп талаб қилиниши суғоришлар йўли билан бартараф қилиниши мумкин. Маккажўхорининг қурғоқчиликка чидамлилигини унинг трансперация коэффиценти 174дан 406 гача бўлиши билан изоҳланади. Бу буғдой, арпа, сули сингари ғалла ўсимликларининг сув сарфидан анча кам. Маккажўхори онтогенези даврида сувга талаби бир хил эмас. Уруғларни кўкариши учун ўз оғирлигига нисбатан 40-45 % сув ютади. Дастлабки ривожланиш фазаларида сув сарфланиши кам. Ўртапишар дурагайларда 7-8, кечпишарларида 9-11 – барглар ҳосил бўлганда сув сарфи ошади ва рўвакнинг гуллаши ҳамда донининг сут пишиш даврида максимал даражага етади. Энг кўп сув сарфи рўвак чиқаришга 10 кун қолганда ва рўвак чиқаргандан кейин 20 ўтгач кузатилади. Айнан шу даврда намликнинг етишмаслиги дон ҳосилини 40 % камайтиради. Маккажўхорининг яна сувга энг талабчан даври доннинг тўлиши ҳисобланади. Айниқса, Ўзбекистон шароитида, суғориладиган ерларда доннинг тўлишиш даврида намликнинг етишмаслиги дон ҳосилини сезиларли камайтиради. Шунинг учун бу даврда албатта бир марта суғориш ўтказилиши мақбул. Сут пишиш даврида сув сарфининг камайиши ўсимликларнинг фотосинтез фаолиятини пасайиши билан боғлиқ. Аммо бу даврда ҳам

ўсимликнинг меъёрида нам билан таъминланиши илдизлар, барглар, поялар сўта қобиғи ва дастасидан пластик моддаларни донга ўтишини таъминлайди. Ўсимликни меъёрида ўсиши, ривожланиши тупроқ ҳайдалма қатламида намлик ЧДНС 70-80 % дан кам бўлганда кузатилади. Тупроқ унумдорлиги ва қўлланилган маъданли ўғитлар миқдори юқори бўлса, ўсимликнинг транспирация коэффиценти шунча паст бўлади, аммо бита ўсимликнинг сув сарфи кўпаяди. Шунинг учун кўп ўғит солинганда ва тупроқ унумдорлиги юқори бўлганда мавсумий суғоришлар ва суғориш меъёрларини ошириш керак бўлади. Тупроқ керагидан ортиқча намланса дон ҳосили кескин пасаяди. Кислороднинг етишмаслиги натижасида ўсимликка фосфорнинг кириши пасаяди, натижада энергетик жараёнлар сустлашади (бузилади). Ёруғлика талаби. Маккажўхори қисқа кун ўсимлиги, у ёруғлик шароитига боғлик ҳолда тез ўзгаради. Ёруғсевар ўсимлик меъёрида ўсиши ва ривожланиши ёруғлик куни 12-14 соат бўлганда ўтади. Кун узайганда маккажўхорининг вегетацияси узаяди. Маккажўхори жуда қалин экилганда ва бегона ўтлар билан ифлосланганда унинг барг юзаси камаяди ва ривожланиш фазалари кечикади. Озиқа моддаларнинг ўзлаштирилиши, ҳосилдорлик пасаяди. Тупроққа талаби. Суғориладиган маккажўхори тоза, ғовак, ҳавони яхши ўтказадиган, гумус миқдори кўп тупроқларда яхши ўсади. Тупроқ муҳити Р h 5,5-7,5 бўлиши маккажўхори учун жуда қулай. Ўзбекистонда маккажўхори механик таркиби ўртача қумлоқ, бўз, ўтлоқ тупроқларда жуда яхши ўсади. Ўсимликнинг жадал ўсиши тупроқда аэрация яхши бўлганда ва кислород миқдори тупроқ ҳавосида 18-20 % дан кам бўлмаганда кузатилади. Кислород миқдори 10 % камайганда илдизларни ўсиши секинлашади, 5 % да эса тупроқдан озиқ моддаларнинг ўзлаштирилиши бузилиши билан умуман тўхтайди.

Тупроқнинг зичлиги (ҳажмий оғирлиги) 1,1-1,3 г/см 3 бўлиши маккажўхори учун оптимал ҳисобланади. Тупроқ ҳажмий оғирлиги 1,5 г/см 3 , намлик 30 % бўлганда ўсимлик яхши ривожланмайди. Тупроқни ишлаш, ҳаво режимини яхшилаш ўсимлик ҳосилдорлигини оширади. Маъданли озиқланиш хусусияти. Маккажўхорида асосий озиқа элементларини ўзлаштирилиши қуруқ моддани тўпланиши билан мувофиқ ҳолда кечади. Баргларнинг ишлашида асосий ролни азот ўйнайди. Бу элемент билан ўсимликни меъёрида таъминланиши барг юзасини, унинг ишини давомийлигини оширади, ўсиш жараёнларини кучайтиради, оқсил синтезини жадаллаштиради. Азотнинг етишмаслиги баргларда хлорофиллнинг камайишига олиб келади, ўсимлик секин ўсади, барглар майда бўлади. Азотга энг кўп талаби ўсимликнинг дастлабки ривожланиш фазаларида (4-5 барг ҳосил бўлганда) кузатилади. Ёш ўсимликлар биринчи ойда гектаридан 3,4-5,6 кг ўзлаштирилса, ўсимлик ўсганда, рўваклар ҳосил бўлаётганда улар ҳар куни шунча азотни ўзлаштиради. Азотни энг жадал ўзлаштирилиши рўваклашга 2 ҳафта қолганда бошланади. Гуллашга келиб унинг ўзлаштирилиши пасаяди ва нисбатан юқори ҳосилда мум пишиш давригача сақланади. Барглар ва пояларда азотнинг тўпланиши доннинг мум пишиш фазасигача сақланади. Суғориладиган ерларда азот миқдори ўсимликда ва унинг органларида вегетация давоимда ўсиб боради. Фосфор. Уруғларни униши, ўсимликни ривожланишини тезлаштиради, курғоқчиликка ва паст ҳароратга чидамлилигини оширади. Тупроқда у кам ёки бўлмаса репродуктив органларни ҳосил бўлиши бошланади ва ўсимлик ўсиши тўхтайди. Маккажўхорини фосфорга бўлган ўта талабчан даври 2-3 барг ҳосил бўлганига тўғри келади. Бу даврда фосфорнинг етишмаслигини келгуси даврларда жуда кўп таъминлаш билан ҳам қоплаб бўлмайди. Бу эса ҳосилдорликни кескин камайишга олиб келади.

Шунинг учун ҳам суғориладиган ерларни қатор оралиғига культивация билан фосфорли ўғитлар берилади. Калий. Ўсимликдаги углеводлар, оқсил алмашинувида фаол иштирок этади. Тупроқда унинг етишмаслиги фотосентиз маҳсулотларини барглардан бошқа органларга ўтишини камайтиради, ўсимликни ўсиши тухтайди, барглар четида куйганга ўхшаш доналар ҳосил бўлади, сўталар майда, донлари сийрак бўлади. Калийли озиқланишни меъёрида ўтиши ўсмликни қурғоқчиликка, ётиб қолишга, замбуруғ касалликларига чидамлилигини оширади, донлар тўла бўлишини таъминлайди. Бу элемент рўвакни гуллаши даврида энг кўп ўзлаштирилади. Сут пишиш давридан бошлаб ўсимликда калий миқдори камайиб бошлайди. П. Г. Найдин (1993) маълумоти бўйича 5-7 т/га ҳосил билан маккажўхори 150 – 180 кг азот, 50-70 кг фосфор ва 150 кг калийни олиб чиқади. Маккажўхори вегетация даврининг биринчи ярмида вегетация давомида ўзлаштириладиган 40 % азотни, 30 % фосфорни, 70 % калийни ўзлаштиради. Ривожланиш фазаларида – ўниб чиқиш, руваклаш, суталарни гуллаши, сут, сут-мум, мум, тўла донни пишиши кузатилади. Эртапишар дурагайлар ва навлар 80-90 кунда, ўрта эрта пишарларида 90-100 кун, ўртапишарларда 100-110 кун, ўрта кечпишарларда 115-130 кун,ва ундан ортиқ муддатда пишиб етилади. Ўзбекистонда экиладиган асосий навлар ва дурагайлар. БЦ-6661 ТВ Югославия целекциясининг дурагайи. 1998 йилдан бошлаб республикада дон ва силос учун Давлат руйхатидан ўтган кечпишар дурагайлар гурухига мансуб. Ўсиш даври 118-124 кун. Тишсимон маккажўхори. Сўтаси йирик, донлари 16-18 қатор. 1000 дона дон оғирлиги 336,4-352,2 г. сутадан дон

чиқиш 83,9-86,1 %. Донда оқсил 8-9,7 %, крахмал 77-78 %. Касалликларга ва ётиб қолишга чидамли. Днепровский-70 ТВ. Бутун Иттифоқ МИТИ ва Ўзбекистон «Дон» ИИЧ бирлаш-масида ҳамкорликда яратилган. Қашқадарё, Навоий, Самарқанд ва Сурхондарёда 1982 йилдан экиш учун Давлат рўйхатидан ўтказилган. Тишсимон. Ўсмлик бўйи 230-250 см, барглари сони 20-22 дона. Дон ҳосили 106,3-85,6 ц/га. 1000 дона дон оғирлиги 362-325 г. Дон чиқиши 77-79 %, кечпишар. Ўсув даври 121-132 кун. Оқсил донида 9-10,1 %, крахмал 68,1-71,8 %, ёғ 5-5,4 %. УзРОС-кремиистая - ЎШИТИда маҳалий поплуяциялардан танлаш йўли билан яратилган. Дон ва силос учун Самарқанд, Жиззах, Навоий, Сирдарё, Тошкент, Хоразм вилоятларида экиш учун Давлат реестридан ўтган. Кремнийсимон. Дони оқ. Дон ҳосили 68,3-69,7 ц/га. 1000 дона доннинг оғирлиги 259,4-273,5 г. Кечпишар. Ўсув даври 135-137 кун. Оқсил 8,8-9,8 %, крахмал 76,3-74,7 %. Қора куя касаллиги билан ўртача зарарланади. Молдавский-425-МВ – Молдовия жўхори ва маккажўхори ИТИда яратилган. 1991 йилдан бошлаб республика бўйича экиш учун Давлат рўйхатидан ўтган. Тишсимон. Дони сариқ. Дон ҳосили 108,7 ц/га. Дон чиқиши 81,6-86,0 %. 1000 дона дон вазни 340-352 г. Ўсув даври 104-137 кун. Пуфакли қора куя ва сўта бактериози билан ўртача зарарланади. Пекекоп ТВ – Украина суғориладиган деҳқончилик ИТИ да яратилган. Оддий дурагай. 1990 йилдан Ўзбекистоннинг ҳамма вилоятларида экишга Давлат реестридан ўтган. Дон ҳосили 124,6-138,8 ц/га. Кечпишар, 117-120 кун. Ётиб қолишга, пуфакли қора куя ва қора куя касалликларига бардошли.

Ўзбекистон тишсимони – кечпишар. Вегетация даври 112-123 кун, силос ҳосили 662,7-988,3 ц/га. Ўзбекистон 306 МВ – ЎзИИТИ да яратилган. Такрорий экиш учун ўртапишар. Давлат реестридан ўтган. 1000 дона дон оғирлиги 340-420 г, ўртапишар. Ўсув даври 86-103 кун. Пуфакли қора куя билан зарарланади, кўсак қурти ва тунлам билан кам зарарланади. Ҳозирда «Ватан», «Эртаги-90», «Узбекская» скороспелка, «Авизо», «Бриллиант», «Доминго», «Мондо», «Нарт», «Симбат», «Тема» «Фигаро» дурагайлари ва навлари ҳам экилмоқда.

O'xshashlar

Ток биологияси

Шоли (биологияси)

Беда (биологияси)

Ипак қурти биологияси

Ғўзанинг морфологияси ва биологияси