Мўйна ҳайвонларининг хўжалик, фойда ва биологик хусусиятлари - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Мўйна ҳайвонларининг хўжалик, фойда ва биологик хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

95.5 KB

Ko'chirib olish

Мўйна ҳайвонларининг хўжалик, фойда ва биологик хусусиятлари Режа: 1. Мўйнали ҳайвонлар ҳақида умумий тушунча. 2. Мўйнали ҳайвонларнинг фойдали кўрсаткичлари ва асосий биологик хусусиятлари.

Таянч иборалар. Қийматли мўйна ҳайвонлари, фауна дунёси, флора дунёси, талаб даражасидаги моддий товар маҳсулотлар, эволюцион тарахий тараққиёт, овчилик, броконерлик, интродукция ва акклиматизация, тутинликда урчитиш, эркин ҳолда урчитиш, нутрия (сув бобри), ондатра, тулки, Туркистон кул ранг тулкиси, Туркистон тоғ тулкиси, Караганка (караган тулки), Моногом болалаш, куйикиш. Ўзбекистоннинг истиқлол туфайли эришган мустақил ривожланиши бозор иқтисодиёти йўналишида аҳолининг талаби даражасидаги моддий - товар маҳсулотларини мўл - кўллига билан боғликдир. Аҳолини истеъмол талабини моддий таъминотининг асоси-қишлоқ хўжалигидир ёки аникрок айтганда ўсимликлар (флора) дунёси ва ҳайвонот (фауна) дунёси ҳисобига қондирилади. Шунинг учун чорвадорларнинг асосий вазифаси барча ички имкониятлардан омилкорона фойдаланишдан иборатдир. Ўзбекистоннинг табиати ва унинг ҳайвонот дунёси хилма - хилдир. Шумолий Устюрт ўлкасининг бепоён кенгликлари, жанубий-шарқда тоғларнинг қиррали чуққилари, шимолий-шарқда қизилқумнинг қумликлари қотган тўлкин каби чўзилиб ётибди. Марказий Осиё худуди эволюцион тарихи тараққиётининг бир давриларида турли мамлакатлардан кўчиб ўтувчи ҳайвонларнинг макони бўлган. Шунинг учун Ўзбекистонимиз худудида нафақат Европа ва Марказий Осиё талуқли бўлган ҳайвонлар, хатто Африка ва Ҳиндистон каби жанубий Осиёдан ўтиб қолган хар-хил ҳайвонлар ҳам учрайди. Баланд тоғларимизда шимолий худудларга хос ҳайвонлар (оқсувлар, айиқ) сахро ва чўл худудлармизда ва тоғолди ялангликларида тропик мамлакатлардан келган ҳайвонлар (чиябўри, сиртлон), эчкиэмар, чархилон, майна кабилар учрайди.

Бу ҳайвонлар орасида фойдали ва зарарлилари мавжуд. Фойдали ҳайвонлар хўжалик аҳамиятига эга бўлиб, қимматли мўйна ва сифатли гўшт беради ёки маданий экинларга тушадиган ҳашаротларни йўқ қилади. Зарарлилари маданий экинларни еб нобуд қилади, юқумли касалликларни кузгатувчиларни ташиб юради. Бирон турдаги ҳайвоннинг фойдали ёки зарарли эканини аниқлаш учун унинг ҳаёт фаолиятини ўрганиш керак. Баъзи бирларининг арзимаган зарарини ҳисобга олиб, унинг муҳим аҳамиятли томонларини ҳисобламаймиз. Зарарли ва фойдали ҳайвонларни урчитишни мувофиқлаштиришдан олдин уларнинг биологиясини яхши ўрганиш лозим. Жуда кам учрайдиган ва айни пайтда йўқолиб кетиш хавфи остида турган ҳайвонларни муҳофаза қилиш ишларини уларнинг сонини, биологиясини, тарқалиш жойларидаги ролини билмай туриб амалга ошириш мураккабдир. Мана шунинг учун хам мамлакатимизга таалуқли ўлкаларнинг фаунасини билиш керак бўлади. Мамлакатимизда табиатни муҳофаза қилиш давлат аҳамиятига эга бўлган муҳим масалалардан бири ҳисобланади. Камдан - кам учрайдиган ва эндиликда бутунлай йўқолиб кетиш хавфи остида турган ҳайвон турларини сақлаб қолиш бўйича ишлаб кўриқхоналарда, хўжалик аҳамиятга эга бўлган ҳайвонларни (мўйнали ҳайвонлар, кушлар, заҳарли илонлар) мухофаза қилиш эса махсус топшириқ асосида урчитиб кўпайтирувчи жойларда олиб бормокда. Ўзбекистонда ҳозир 10 дан зиёдрок кўриқхона ва 10 га яқин заказниклар иш олиб бормоқда. Шунингдек бошқа китъа ва мамлакатлардан махсус топшириқ асосида мўйнаси учун урчитиш мақсадида келтириб урчитилмоқда (нутрия, ондатра). Умуман, мўйнаси учун фойдаланиладиган ҳайвонлар Ўзбекистонимиз шароитида кемирувчилар туркумига қирувчи ондатра, нутрия ёки сув бобри кўпроқ урчитилса, йиртқичлар туркумига қирувчилардан тулки, алакузан, сувсар, кундузларни курсатишимиз мумкин.

Ҳозирги тадбиркорлик негизига асосланган бозор иқтисодиёти йўналишида қайта курилаётган халқ хўжалигимизнинг ҳар хил шакилларда ташкил этилган корхоналари шароитида мўйначилик махсус турларини танлаб урчитишга кенг йўл очиб бериш чорва мутахасисларининг асосий бурчи бўлиши лозим. Ўзбекистоннинг асосий иқтисодий базасини ихтисослашган қишлоқ хўжалиги (пахтачилик, боғдорчилик, узумчилик, пиллачилик, қоракулчилик) ва саноат корхоналари ташкил этади. Лекин республикамизнинг ҳамма жойида табиий, иқтисодий шароит манбалари, аҳолини зичлиги кабилар бир хил эмас. Чунончи Фаргона водийсида 1 км 2 га 170 га яқин киши тўғри келса, Қорақолпоғистонда 10 кишига ҳам тўғри келмайди, шунингдек ҳамма жойда бир хил ишларни ташкил этиш мумкин эмас. Ўзбекистон худуди Марказий Осиёнинг хам кок ўртасида жойлашган, ер куррасининг муҳим аҳамиятга молик бўлган зоогеографик улкасидир. Ўзбекистон улкасида 50 дан зиёдрок овланадиган ҳайвон турлари ҳисобга олинган. Буларнинг энг зарур мўйнабоп турларини қафасларда урчитиш асосида катта самарадорликка эришиш мумкин. Бундан ташқари Ўзбекистонда йил сайин чўл, тоғ олди ва қуриқ ер, дарё атрофи чакалакзорларни қишлоқ хўжалик ерларини ўзлаштириб очиш натижасида ёввойи мўйна ҳайвонлари камайиб кетмокда. Бу ҳолат ҳам уларни қафаслардан ёки ярим эркин ҳолатда урчитишни тақоза этади. Бу масалада ҳозиргача Қорақолпогистон жумхурияти, Бухоро, Тошкент, Сирдарё, Қашқадарё вилоятларидаги ишлар намуналидир (ондатра, норка, нутрия). Мамлакатимиз худудидаги фауна (ҳайвонот) олами кучли ҳимояга мухтож. Чунки ҳозиргача тартибсиз овланиш, браконерлик натижаларида деярлик кўпчилик кўпчилик мўйна ҳайвонлар йўқолиб кетмокда. Шунинг учун мавжуд ҳайвонлар турларини рационал ҳисоб - китоб асосида урчитишимиз, қайта тиклашимиз ва меъёрий фойдаланишимиз лозим. Бу нарса ўз урнида давлат ҳимоясига олинган.

Шунингдек ҳозирги пайтда мамлакатимизда умумий фауна билан биргаликда мўйна ҳайвонларини хам янги турларини келтириб урчитиш интродукция (бирон иқлим шароитида яшайдиган ўсимлик ёки ҳайвонни иқлим бошқа жойга кўчириш, иқлимлаштиришнинг дастлабки босқичи) ва акклимацизатия (янги иқлим шароитига мослаштириш, кўниктириш) йўли билан кўпайтирилмокда. Бунинг учун уларни ўзларига мос шароит танлаши ва аста-секинлик бизнинг шароитимизга тўлиқ куниктиришга эришишимиз лозим. Шунинг учун аввало уларни ўз худудларида яшаб урчиган шароити яратилиши лозим. Агар табиий эркин шароитда бўлган булса, уларга хеч бўлмаганда ярим эркинликдаги назоратли шароит яратилади ва мухофазага олинади. Унинг кушандалари йўқлигига кафолат хосил қилиш лозим. Тутқинликда урчитилаётган асосий мўйнабоп ҳайвонларга ҳозиргача нутрия (нутрия, сув каламуши) норка (қора кузан) тулки, қутб тулкиси (песец), собол кабиларни кўрсатишимиз мумкин. Шундан бизнинг худудимизда асосан нутрия, қисман норка ва тулки кабилар урчитилади. Республикамиз маҳаллий шароитлари урчитишга молик мўйнали ҳайвонларнинг ҳар бир тури ўзига хос умумий маълумотларга ва биологик хусусиятларга эга. Шунинг учун уларни алоҳида таъриф этиш маъқулдир. Нутрия кемирувчилар туркумига, нутриясимонлар оиласи, нутрия авлодига киради: Нутрия сув каламуши, ёки сув бобри деб аталмоқда асл ватани Жанубий Америка. Бу ҳайвон АҚШ, Канада, Англия, Франция, Югославия каби мамлакатларда, ҳамда собиқ совет иттифоқида иқлимлаштирилиб эркин ёки ярим эркин, шунингдек қафасли усулларда урчитилади. Собиқ иттифоқ худудига 1940 йилларнинг бошларида (1930-1941) аргентина ва Парагвайдан келтирилган. Дастлаб Краснодар улкаси, Кавказ, Қозоғистон, Ўрта Осиё сув оқимлари ва ҳавзаларига эркин урчитиш учун қуйиб юборилган. Ўзбекистонга 1950 йилда 105 урғочи ва 19 та эркак нутрия келтирилиб дастлаб қафас ёки тутқун ҳолда урчитилади. Кейин уларнинг 180 бош болаларини Сирдарё вохасидаги Жаманкўл хавзасига қўйиб юборилади.

Улар 1952 йилда Сирдарё оқимини 70-80 км. узунлиги бўйлаб энига эса 4-5 км кенгликда эркин урчиб кўпая бошлади. 1952 йилда Термиз ҳайвонот боғи Амударё ёқасидаги кўлларга эркин қуйиб, қисман ярим эркин ва қафасларда тутқин ҳолда урчитиб катта миқдорда мўйна етиштиришга мувоффақ бўлинди. Шунингдек 1951-1956 йиллардан бошлаб Тошкент, Самарқанд, Фарғона ва бошқа вилоят худудларида урчитилиб иқлимлаштирилади ва яхши маҳсулот етиштиришга муваффақ бўлинди. Улар ҳозир Ўзбекистон сув манбалари шароитида яхши иқлимлашиб яшамокда. Табиий ҳолатда кўпроқ Термиз яқинидаги Амударё билан Сурхандарё сохилларида саргиш жигарранг тусда бўлиб, ташқи кўриниши жиҳатдан каттакон кала мушга ухшайди. Бу ҳайвон нутрия ёки маҳалий тилда баъзан сув бобри номи билан аталиб келинмоқда. Танасининг узунлиги 50-65 см, оғирлиги 4-5 кг, айримлари 80 см. гача узунлик ва 10 кг гача хатто 15-16 кг тирик вазнига эга бўлади. Эркаклари урғочилардан бироз 10-15% оғир ва йирикроқ бўлади ва узунлиги 90 см етади. Орқа оёқларидаги 4 та бармоқ сузгич пардалар билан бирлашган. Тумшуғи япалоқ, узун-узун мўйловлари сезги туклари бор. Думи 30-35 см бўлиб, тук-кулранг тангачалар билан қопланган ёки сийрак соч толалар бўлади. Нутрия табиий шароитда ботқоқлик ва сув хавзаларида яшайди. У сувда ўсадиган ўсимликлар илдизи билан озиқланади. Улар ярим эркинликда урчитилганда қиш кезлари маккажухори, сули, арпа, хашаки лавлаги, сабзи, хашак билан, ёз кезлари эса, ут, лавлаги ва сабзи палаги, қовун, торвуз кабилар билан боқилиши мумкин. Қуёш чиқишдан олдин, эрта сахарлаб кўл сохилининг маълум жойларига овқат қуйиб чиқилади. Овқат бериш билан бирга, одатда қўғгироқ чалиб турилади, бунга ҳайвонлар тез ўрганиб қўғироқ чалиниши билан овқат бўладиган жойга тезликда сузиб келадилар. Улар инларини синган қамишлар ёки сув хавзаларининг бўйларидан кавлаб қурадилар ва шу жойда урчийдилар. Урғочилари йилига 2 марта

болалаб, ҳар сафар ўртача 4-5 тадан кўпи 6-8 тагача туғади. Болалари очиқ, етилган жун қопланган ҳолда туғилади. Туғилгандан кейин бир неча соат ўтгач, улар ини (уяси)дан чиқиб, сузиб овқат ея бошлайди. Болаларининг онасини сутини эмиш даври 50-60 кун, 6-7 ойликда жинсий жиҳатдан вояга етиб қолади. Ўсиш 1 йилгача давом этади. Нутрия кўпи билан 4-5 йил умр кўради. Нутрия йил давомида болалай олиш хусусиятига эга, лекин қиш даврида кўпайиш даражаси анча сусаяди. Яхши шароитда 5 ойлик даврида болалари жинсий қобилятга эришади. Бўғозлик даври 128-133 кун. Яхши шароитда 1 бош урғочисидан 1 йилда 3 мартагача бола олиш мумкин. Тулаш жараёни нутрияларда анча узайган ҳолда кечади. Хатто январ ойидаги териларида ёш килтик жун толалари учрайди. Жадал туллаш ҳолати сентябр ва октябр ойларида кузатилиб, нутриялардан ноябр, январ ойларида энг сифатли мўйна олиш мумкин. Нутрияларга шагал (шакал), қамиш мушуги, итлар хужум қилиши, нобуд этиши мумкин. нутрияларда инсонда, итларда ва уй ҳайвонларида учрайдиган гелминтлар баъзи касалликлар учраши мумкин. Касалликлари тўлиқ урганилмаган. Нутрияларда 16 га узакли жаг ва 4 та қирқувчи тишлари бўлади. қирқувчи тишлари хаёти давомида ўсиб туради. Шунинг учун катакларда асралганда жоғларини паст-баланд кисимларини бир-бирига қараб, ишкалаб, едириб туради. Табиий ҳолатда кемирувчилар қаттиқ материалларни кемириш билан тишини кайрайди. Қирқувчи тишларнинг ранги уларнинг согломлигини курсатувчи омилдир: агар очик апелсин ранг булса танасининг мустаҳкамлигини, нимхол буялган бўлиб, қирқувчи тишда қора доғлар бўлса соғлиги ёмонлигини билдиради. Ёш ва кекса нутрияларда қирқувчи тишлар ранги нимсариқ бўлади. Нутрия ўзига хос анатомик тана тузилишига эга.

Эркакларида уруғдони чап қисмидаги тери остида жойлашиб, сувда узоқ турганда спермаларини хаддан зиёд совуб кетмаслигидан сақлайди. Урғочиларида сут безлари қорин қисмида эмас, балки танасини ёнбош қисмида жойлашиб 4 ёки 5 жуфт бўлади ва болаларига онасини унча чуқур бўлмаган сувларда эмиш имконини беради. Нутриянинг қулоқлари калта, ташқи қисмида кам тукли, лекин қулоқ тоғайи ички томонидан қалин жун билан қопланган, бу ичида ҳавони сақлаб, эшитиш йўлагига сувни ўтмаслиги ва сув тагида ҳам эшитиш қобилиятини яратади. Калласи кемирувчиларга хос, узунлиги 11-13 см, эни 1-8 см. пастки жағ яхшим ривожланган. Олдинги ва орка панжаларида уткир, эгилган тирноклари бор. Орқасидаги 4 та панжаси сузгич пардали, кули узуни қашилаш, тараш, озиқани оғзига олиш учун ишлатилади. Қуруқликда нутрия секин ҳаракатлана олади, тез ва узоққа чопа олмайди. Танасидаги жун қопламини мойлаш учун орқа чиқарув тешиги атрофидаги бириктирувчи тўқималарда махсус майсимон суюқлик ишлаб берувчи безлари бўлади. Нутрияларда 56 умиртқа бўлиб: бўйнида 7 та, 13 та курак қисмида, 6 та бел, 4 та думғаза ва 26-27 та думида бўлади. Умиртқа суякларининг канали думининг 8 чи умиртқасида тугайди. Уларда 13 жуфт кабирга, шундан 8 хакикий ва 5 таси етим қобирғадан иборат. Нутрияларда эшитиш қобиляти яхши, бироқ кўриш хусусияти анча паст ривожланган. Қорин тузилиши чўчқаникига хос-бир камерали, вояга етганларида, хажми 500 см 3 . озиқалар ёшларида ичак-қорин йўлида 24-30 соат, вояга етганларида 60-70 соатгача сақланиши мумкин. Жинсий фаолияти эркакларида хамиша фаол бўлиб, урғочи нутрияларда ҳар 25-30 кунда (баъзан 14-16 кун ва ёки 35-40 кунда хам) куйикиш такрорланади. Туққанидан кейин эса 1-3 чи кунлари яна оталанишга тайёр бўлади. шунинг учун лактация ва бўғозликни бир даврида ўтказиш ҳисобига 1 йилда 1 урғочи нутриядан 2-2,5 марта бола олиш ташкил этади.

Туғилган болаларнинг ўртача тирик вазни 175-250 г. (80 дан 380г. гача тебранишда) бўлади. эркаклари йирикрок. Нутрия болалари қуён болаларига нисбатан секинрок ўсади. Энг жадал 1-4 чи ойликларида бўлиб 20-25 г. 7 дан ўртача ўсади ва 1 грамм қўшимча вазнига 4-6г. оз. бир. Сарфланади. 5-6 ойлигида ўсиш анча сусайиб, меъёрда 1,5-2 ёшгача ўсиш давом этиши мумкин. Нутрияларда 3-7 ойлигида жинсий етилиш бошланиб, уларда 3 йилдан кейинги даврда такрор кўпайиш хусусияти пасаяди. Нутрия болаларида дастлаб чиққан жун толаларини ўсиши 40 кунлик ёшида тухтайди. Яна 10 кундан кейин бу жунлар дастлабка тулаш натижасида янгилари билан алмашина бошлайди ва бу алмашиниш уларнинг 4-5 ойлик ёшигача давом этади. Иккинчи марта янгиланиб ўсиб чиққан жун қоплами сифати бўйича вояга етганларидан кам фарқ қилади. Нутриянинг жун қоплами қаттиқ копловчи сочсимон тукдан ва унинг тагидаги 93-98% майин бурама, ингичка тивит толаларидан иборат. Танасининг меъёрий ҳарорати 37-38 0 С. У куркок ҳайвон бўлиб, ушланган пайтида юрак уриши минутига 70-80 мартга етади. Нутрия устидаги насл ишлари натижасида ҳар хил ранглилари яратилган. Ондатра - кемирувчилар туркумига хомячи оиласига, ондатралар авлодиган таалуқли, сифатли мўйна берувчи, сув хавзаларида ҳаёт кечирувчи ҳайвондир. Ондатранинг ватани Шимолий Америка (АКШ, Канада) Ўзбекистонда муффақатияли иқлимлаштирилаётган 3 та мўйнали ҳайвонларнинг биридир. Мўйнали ҳайвонлар фаунаси бойитиш мақсадида 1905 йилда Чехославакияга, кейин Европанинг бошқа мамлакатларига ондатра келтирила бошланди. Собиқ иттифоқка 1927-1928 йилларда Канададан ок денгиз оролларига келтириб, кейинчалик то узоқ Шарққача тарқалди. Ўзбекистонга 1944 йилда Балхаш промхоздан дастлабки 355 боши Амурдарё узанларига келтирлди. 1946 йилдан бошлаб республикамизда

овланувчи ҳайвонлар қаторидан ўрни эгаллади. Амударё ўзанларига ҳам урчитиш учун қўйилди. Кейинчалик Сирдарё орқали бу кемирувчи жонивор Фарғона водийсига ҳам етиб борди. Ондатра ўлчами бўйича нутриядан кичик бўлиб, гавда узунлиги 36 см гача, думининг узунлиги 21-29 см, дам сувда, дам қуруқликда ҳаёт кечиришга мослашган, думи икки ёнидан яссиланиб келган, орқа оёқларида сузгич пардалари бор, мўйнаси қалин, намланмайдиган ҳайвондир. Ранги жигар рангдан тўлиқ қора тусгача етади. Ондатра куллар, дарёлар сохилларидаги инлари ёки уяларида яшайди буларни кўриб қолган ўсимликлардан ва чангалзорлар ўртасидаги балчиқдан кўради. Шундай инларнинг асос томони 2 м гача, баландлиги 1-1,5м. гача бўлади. Қишда ўз фаолиятини сақлаб яшайди. Муз остидан тешик йўл очади. Ондатра сувда ва сув бўйида ўсадиган ўсимликлар билан, асосан қамиш билан озиқланади. Онда-сонда балиқни тутиб есада, чавак балиқларга ва увилдириғга (тухумга) тегмайди. Ондатра йилига 2-3 баъзан 4 марта болалайди. Ҳар сафар 4-12 (баъзан ундан кўп) бола туғади. Болаларини 21-25 кун сут билан бокади. Ондатралар сувдаги музлар эриб тугагач уруғланишга тушади. Жуда барвақт баъзи январ ойининг иккинчи ярмида кузатилган. Бўғозлик даври ўртача 25 кун. Жанубий районларда дастлаб февралнинг охирларида болалагани кузатилади, энг охири болалаш октябирнинг бошларида бўлади. Ноябр ойидан бошлаб эмизикли урғочи ондатра учрашмайди. Туғилган болалари нимжон, ялонғоч бўлиб, тез орада жун билан қопланади, 40-45 кунликда бирламчи жун қоплами иккиламчи туклар тўлиши бошлайди. Баъзи урғочи болалари 3-4 ойлик бўлганда, эркаклари 8-11 ойдан кейин вояга етади. Ондатра танаси хаётнинг иккинчи йилида ўзининг роса катталигига етади. Йил бўйи туғилган болаларининг ҳаммаси то келгуси йил баҳоргача ота-оналари билан бирга яшайди. Ондатранинг табиий шароитдаги умри 3-4 йилигача, кейинги пайтда 6 йилгача давом этиш кузатилмокда.

Ондатранинг териси пишиқ, чиройли, 1984 йилдан бошлаб собиқ иттифоқ ондатра тайёрлаш бўйича жаҳонда 1 чи ўринни эгаллаб келган 1956 йилда биргина ҚораҚколпоғистонни ўзида 1 миллион донадон кўпроқ тери топшириб, Қорақолпоғистон худудидаги қоракўл қўйларидан ҳам кўпроқ даромад берди. Қорақолпоғистонда урчитилган ондатра терисини сифати ва терисининг катталиги жиҳатидан жахонда биринчи уринларда туради. Амударё ўзани ўзгариб қолгандан кейин бир канча ирмоқ куллари саёзлашган ва қўриб қолганлиги сабабли кейинги пайтларда Қороқолпоғистонда ондатра тайёрлаш 10 баравардан кам кўпроқ камайиб кетди. Ҳозир кўллардаги сув сатхларини аслига келтириш чора-тадбирлари, ондатра каби мўйна ҳайвонларни яшашига қулай шароит яратилмоқда. Тулки сут эмизувчилар синфига, йиртқичлар туркумига, итлар оиласига тўлиқсимонлар авлодига қирувчи мўйнабоп машхур ҳайвондир. Бу турдаги ҳайвон деярлик барча қитьаларда алоҳида фарқ қилувчи турлари билан кенг тарқалган. Ер юзида 45 га яқин тури бўлиб, Ўзбекистонда улардан 3 та тури учрайди. 1. Туркистон кулранг тулкиси Эрон, Туркманистон, Қорақумдан устюрт ўлкасигача, Афғонистон, Тожикистон жанубий текисликлардан то Ўзбекистоннинг Сурхандаре ва Қашқадаре вилоятларигача бўлган текисларда учрайди. 2. Туркистон тоғ тулкиси асосан жанубий Қозоғистон тоғлари, ғарбий Хитой Ўрта Осиё тоғларида, Ўзбекистоннинг Чоткол қоялари, Фарғона ўлкаси атрофидаги тоғлар, Хисор чўққилари ва бошқа Туркистон баландликларида учрайди. 3. Караганка Қозоғистон ва Ўрта Осиёнинг чўл ва ярим чўл худудларида урчиб Ўзбекистоннинг Устюрт ўлкаси, Амударё ўзани, Қизилқум, Мирзачўл ва Тошкент атрофи кенгликларида кўп учрайди. Тулки танасининг ўртача узунлиги 65-80 см, думининг узунлиги 40-50 см. Эркаклари 6-10 кг, урғочилари 5-6 кг бўлади. Танасининг устки томони

ва икки ён томони сарғишнамо-малла тусда, думини пастки ва уч томони оқроқ бўлади. Ўзбекистонда тулкилар сархорлар, тоғ ва тоғолди худудларида яшасада, кўпинча қишлоқ ва катта-катта шаҳарлар атрофига ҳам мослашган ҳолда яшайди. Ёзда фақат кечаси ҳаёт кечирса, қишда кундузлари ҳам ҳаракатда бўлади. Улар ҳайвон овқатлари билан озиқланади ва сичқонлар, қўшоёқлар, юмронқозиқлар, қунғизлар ва чигирткалар билан озиқланади. Баъзан какликлар, турғайлар ва бошқа кушларни тутиб ейди. Гохо ёш жайронларга хужум қилади. Қишлоқлар атрофида товуқларни олиб кетади. Бундан ташқари ўрик, олча, жийда тўкилган олма, ноклар, узум писта ва бошқа мевалари ҳам еб кун кўради. Эрта баҳорда хар хил майин майса ўтларни ҳам ейди. Суғориладиган ариқлара сув сатхи пасайиши билан ондатдра, балиқлар сув жиҳозларини ҳам ушлаб ейди. Тулки урчиш хусусияти бўйича моногамдир, яъни, йилига бир марта болалайди. Жуфтланадиган вақти январнинг охири, феврал бошларида. Эркаклари урғочисини талашиб қаттиқ олишади. Ғолиб чиққан урғочиси билан яшаб қўриқлаб туради. Эркаги урғочисини ғамхўрлик билан парвариш қилиб, унга овқат келтириб туради ва бургаларини теради. Урғочиси баъзан бир неча болалайди. Бўғозлик даври ўртача 50-52 кун. Жинсий куйикиш (течка) тулкиларда 7-11 кун давом этиб, учарши хохиши 2-3 кунни ташкил этиб, ўша кўзлари юмуқ ва қулоқ тешиклари берк бўлади. 15-19 чи кунда куз ва кулок уйнаш учун чиқиб туради. Тулки инининг чуқурлиги 2-2,5 м, йўлакларининг узунлиги 5-6 м, бўлади. болалари 1,5 ойгача сут эмади. Лекин ота ва она тулкилар болаларини кўзи очилган, шу даврда аввал баланд жоғида, 3-4 кундан сўнг пастки жоғда тишлари ҳам чиққан бўлади, шу дварда ҳар хил ҳайвон озиқаларини келтириб уларни ейишига ўргатади. Болалари сентябр-октябр ойларидан бошлаб уядан кетиб мустақил ҳаёт кечиришга утади. Ноябрь ойларидан бошлаб етук ешдагилардан фарқ қилмайди. Баъзан болалари 9-10 ойлик даврида жинсий етилган бўлсада,

тулки болалари 2-чи йилнинг охирларида тўлиқ етилган ҳисобланади. Тулки бир талай кемирувчиларни йўқ қилиб, қишлоқ хўжалигига фойда келтиради. Мўйнаси жуда қадрланади. Ўзбекистонда мўйна тайёрлашда тулки териси ондатрадан кейин 2 чи ўринда туради. Тулки Ўзбекистонда ов қилинадиган асосий объектлардан биридир. Уларни қўлда тутқин урчитиш ишлари анча жонланган. Паррандачилик, ондатратчилик хўжаликларига яқин жойларда ярим эркин ёхуд тутқинли усулида тулкичиликни ташкил этиш аҳамиятлидир. Тулкилар 1 йилда 2 марта тулайди. Бу яшаш жойи, иқлим, организм ҳолатига боғлик. Ўзбекистонда қиш илиқ бўлса феврал ўрталарида, совуқ бўлса феврал охирларида тулкиларда туллаш ҳолати сезилади. Июнда танаси калта, сийрак, туклар билан қопланади. Август ва сентябр ойларига келиб мўйнасида жунлар ўсиб текислаша бошлайди, лекин ҳали тагида тивитлар ўсмаган бўлади. Ноябр ойларидан тулки териси тиғиз мўйна билан қопланади. Шу даврдан феврал бошларигача мўйнаси 1 навга қабул қилиниши мумкин.

Адабиётлар 1. Сысоев В.С., Александров В.И. - "Кролиководство" М, 1985 2. Минина И.С., Леонтюк С.В., “Как разводить кроликов”, Москва., 1981 3. Помитко В.И., Деваева Г.М. и др. Пушное звероводство и кролиководство. Москва. 1982 4. Икромов Т. Ўзбекистонда қуёнчиликнинг ривожланиши. Тошкент. 1985 Кушоков Ж. Қуёнчилик(укув кулланма). Тошкент. 1994 йил 5. Кафедрадаги мавжуд ишланмалар .

O'xshashlar

Қишлоқ хўжалик хайвонларининг биологик хусусиятлари

Қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг анатомик – физиологик ва маҳсулдорлик йўналишининг хусусиятлари

Қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг озиқлантириш асослари

ББегона утларнинг биологик хусусиятлари ва классификацияси

Бегона ўтлар уларнинг зарари ва биологик хусусиятлари