Лойиҳаларнинг энергетик қисми - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Лойиҳаларнинг энергетик қисми

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

123.5 KB

Ko'chirib olish

Лойиҳаларнинг энергетик қисми Режа: 1. Сервис пунктини энергетик воситалар ( электр энергияси , газ , сув буғи , иситиш ва бошқа ) билан таъминлаш тизимини лойиҳалаш 2. Автомобил двигателига техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш ишлари технологияси

Таянч иборалар ва тушунчалар Сервис, сервис хизмат, воситаларининг техник сервиси, двигател, ҳаракат узатиш механизми, иш машинаси, ишлаб чиқариш агрегати, бошқарувчи система, механик хизмат курсатиш Кабина, кузов ва платформаларни таъмирлаш технологияси. Автомобилларнинг кузов, кабина ва таянчларининг асосий носозликлари: уларнинг қийшайиши, пачоқланиши, узилиши, занглаши, чириши, болтли ва парчинмихли бирикмаларнинг бўшашиб кетишидан иборат. Таъмирлаш вақтида уларни занглаш маҳсулотларидан тозалаш, пайвандлаш, текислаш ва юзаларни силлиқлаш, қўшимча деталлар қўйиш, ҳимоя қатламларини янгилаш йўллари билан тикланади. Занглаш маҳсулотлари металл чўтка ёки эритувчи модда ёрдамида тозаланади. Пайвандлаш ишларини бажаришда кўпинча газли пайвандлаш туридан фойдаланилади. Пайвандлаш қўл билан ёки автомат равишда бажарилади. Ёриқлар пайвандланиб, йиртилиб кетган катта тешикларга эса қўшимча қоплама қўйилади, ўз навбатида бу қоплама йиртилган ердан 20-24 мм чиқиб туриши зарур. Пачоқланган ерлар ва қийшайишлар совуқ ёки қиздирилган (600-650 0 С газ горелкаси ёрдамида) ҳолда тўғриланади. Қиздириб тўғрилаш металл қават-қават бўлиб қолганда ёки совуқ ҳолда тўғрилаб бўлмай қолганда бажарилади. Пачоқ икки ҳаракатда тўғриланади. Авваламбор пачоқ бўлган жой уриб чиқарилади. Чиқарилган қисмнинг устига(7.9-расм) маҳсус ушлагич-1 қўйиб марказдан сиртга қараб маҳсус болғача ёрдамида тўғриланади, сўнгра ёғоч ёки резина болғача ёрдамида текисланади.

Ўткир қирраси ва эгилиши бўлмаган чуқур пачоқларни чиқариш ўртасидан бошланади ва аста-секин болғача ёки резина болғача Билан текислаш ташқи томонга қараб давом эттирилади. Ўткир қиррали бурчаклари бўлган пачоқларни ўткир қиррадан ёки тахланиб қолган еридан бошлаб уриб чиқарилади. Битта чуқурлик бўлса, металнинг тортилиши ҳисобига марказдан ташқи томонга болғача билан уриб бартараф этилади (7.9в-расм). Чуқурлик чегарасига яқинлаганда болғача билан уриш кучи камайтирилади. қанча кўп айлана бўйлаб ҳаракат қилинса, текислаш шунчалик сифатли бажарилади. Агарда бир-бирига яқин бир неча чуқурликлар бўлса (7.9-расм), аввал уларнинг орасига ишлов берилади ва битта чуқурликка келтирилади, сўнгра чуқурликнинг шаклига қараб кейинги силлиқлаш ишлари бажарилади. Силлиқлаш ишлари тўғриланаётган юзанинг шаклига қараб танлаб олинган ушлагичлар-1 билан текислаш болғачалари ёрдамида қўлда ёки махсус жиҳозлар ва механизациялашган мосламалар ёрдамида бажарилади. Масалан, автомобил қанотларининг қаттиқ чўзилиб кетган ерларини уриш йўли билан тўғрилаб бўлмайди. Бу ҳолларда қаттиқ пачоқ бўлган ва текис бўлмай қолган юзалар кесиб олиб ўрнига керакли листни пайвандлаш йўли билан текисланади. қийшиқликлар ва эгилишлар махсус механик кенгайтиргич ёки гидропресслар ёрдамида тўғриланади. Ғадир-будур бўлиб қолган юзалар, пайванд чоклари махсус термопластик маскалар (ПФН-12, ТПФ-37), эпоксид клейлари ёки юмшоқ қалайлаш усулларини қўллаш билан силлиқланади. Юза текислаб бўлмас ҳолатда бўлса, айрим бўлаклари темир арра, темир қайчи ёки бошқа асбоблар ёрдамида кесиб ташланиб, ўрнига шаблон ёрдамида металл листлардан тайёрланган бўлаклар пайвандланади. Ҳозирги вақтда катта юзадаги емирилишни тиклаш учун таъмирлашнинг «панел» усули кўп қўлланилади. Занглаш ёки ҳалокатга учраш натижасида шикастланган кузов бўлаги олиб ташланади, ҳамда унинг ўрнига янги ёки

бошқа автомобилдан кесиб олинган худди шунга ўхшаш таъмирлаш детали (панели) ўрнатилади. Аварияга учраган кузовларни тўғрилаш учун махсус мосламалар ва жиҳозлардан фойдаланилади(7.10-расм), улар кузов профили бўйича, геометрик ўлчамларига риоя қилган ҳолда тортиш йўли билан ўз ҳолатига келтирилади. Жиҳознинг рамасига автомобил қотирилади, қўлда ёки гидравлик тўғрилаш мосламаларида кузовни тортиш ва тўғрилаш ишлари бажарилади. Юк автомобилларининг металл кузовларини тўғрилаш тартиби унинг кабина ва таянчларини тўғрилаш тартибига монанд бўлади. Кузов металлининг қалинлиги таянч металлининг қалинлигидан катта бўлганлиги учун пайвандлаш ишлари осонлашади, аммо тўғрилаш қийинлашади. Пайвандлаш ишларида кўпинча электр ёйли пайвандлаш аппаратидан (7.11-расм) фойдаланилади, тўғрилаш ишларини бажаришдан аввал эса, юза 600-650С га қиздирилади. Бўёқчилик ишлари бўяш камераларида (7.12- расм) бажарилиб, бўяш ва грунтовкалаш бўёқсепгичлар (7.13-расм) ёрдамида амалга оширилади. Энг кўп тарқалгани босим остида бўёқ сепиш (0.3-0.7МПа) бўлиб, у маҳсус жиҳозлар талаб қилмайди. Бунинг учун бўёқ эритгичлар ёрдамида суюлтирилади. Лекин бунда бўёқ қуригач, эритгич учиб кетади ва юзадаги бўёқ заррачалари орасида ёриқлар ҳосил бўлиб, юзанинг занглашга қарши хусусияти, кўриниши ва сифати пасаяди. Такомиллашган бўяш усулларидан бири - камроқ эритгичга эга бўлган бўёқлардан фойдаланиш, бўёқ 50-70С гача қиздирилади ва 0.15МПа босим остида сепилади, натижада буёқни 25% гача тежаш мумкин. Бу усул бўёқни юзага текис ва қалинроқ сепиш имконини беради ва юза силлиқ чиқади. Аммо, ёнғинга қарши хавфсизлик қонунларига асосан, бўёқчилик устахоналарида бўёқни фақат иссиқ сув билан иситиш мумкин, лекин иситиш анжоми бўяш камерасида бўлиши мумкин эмаслиги қийинчиликлар туғдиради.

Ҳозирги вақтда бўёқни махсус жиҳозлар ёрдамида 10-30 МПа босим остида, 0.17-1.0 мм диаметрли сепгичлар ёрдамида сепиш усулидан ҳам фойдаланилмоқда. Бу усулда меҳнат унумдорлиги жуда юқори ва бўяшда катта майдондан фойдаланилади. Бу усулда қуюқ бўёқларни эритмасдан туриб фойдаланиш мумкин. Бўяш вақтида туманлик ҳосил бўлиши жуда кам ва керакли бўёқ қалинлигига бир сепишда эришиш мумкин. Бўялган юзанинг кўриниши бошқа усулларга қараганда пастроқ, чунки юқори босим ҳосил қилиш учун фойдаланиладиган плунжерли насослар бўёқни бир текис сепилишини унчалик таъминлай олмайди. Лекин ҳозирда бу камчиликни бартараф этиш йўллари топилган. Бўяш ишлари технологик жараёни қуйидаги кетма-кетликда бажарилади: металл юзани бўяшга тайёрлаш (зангдан, эски бўёқдан юзани тозалаш), шпатлевка суртиш (юзага суртилади ва силлиқланади), грунтовка суртиш (ГФ-021 суртиб, 1.5-2.0 соат қуритилади), бўяш (МЛ-12, МЛ-197, МЛ-110 туридаги бўёқлар сепилиб, юза 130-140 0 С да 20 соат давомида, шундан 2 соат чангга, 6 соат ёпишқоқликка, 12 соат мустаҳкамликка қуритилади). АСК га келувчи автомобиллар ранги турли хил бўлганлиги учун, керакли рангдаги бўёқни топиш мушкул, шунинг учун керакли рангни тайёрлаш зарур. Ишлаб чиқаришда турли бўёқ рангларини ҳосил қилиш учун уч хил, яъни қизил, сариқ ва ҳаво ранглардан фойдаланилиб, махсус бўёқ аралаштиргич қурилма ёрдамида тайёрланади. Ҳозирги вақтда компьютер ёрдамида автомобил рангини спектрал анализ қилиш ва бир-бирига қўшиладиган бўёқларнинг миқдорини аниқлаш кенг тарқалган. Автомобилларни занглашдан ҳимоялаш. Иқлим шароитидан келиб чиққан ҳолда автотранспорт воситаларининг занглашига таъсир кўрсатувчи асосий омилларга, ҳаво ҳарорати ва намлиги, туман ва ҳаво таркибидаги тузларни мавжудлиги киради. Автомобилларни ёпиқ иншоотларда сақлаш давомида шамоллатиш тизимини мукаммал ишлашига эътибор қаратилиши зарур. Акс ҳолда занглашнинг жадаллашишига сабаб бўлиши мумкин.

Бизнинг республикамизда автотранспорт воситалари, айниқса қишлоқ жойларида оғир экстремал шароитларда эксплуатация қилинади ва сақланади. Изланишларнинг кўрсатишича, пахтачиликда қулланиладиган менерал ўғитлар, гербицидлар ва дефолянтлар транспорт воситаларининг кузовлари ва бошқа қисмларига иқлим шароитларига қараганда кўпроқ зарар етказади. Атроф муҳитни айниқса шаҳарларда, ифлосланишнинг кўпайиши, ҳаво таркибидаги агрессив кимёвий моддаларни ошиб кетишига, бу эса ўз навбатида автомобилларда занглашни тезлашишига ва ҳаво таркибидаги агрессив кимёвий моддалар кўп жойларда 2-2,5 баробарга ошиб кетишига олиб келади. Ҳар хил мамалакатлар метрологик хизматларининг маълумотларига кўра, атмосфера олтингугурт икки оксиди билан кўпроқ ифлосланмоқда, бу ўз навбатида ҳаводаги намлик билан қўшилиб сульфид кислотасини ҳосил қилади. Бу кислота машиналар деталларига(айниқса кузовга тегишли) ўтириб занглашни тезлаштиради. Шаҳарларда қиш пайтлари сирпанишнинг олдини олиш учун йўлларга сепиладиган тузлар ҳам занглашни кучайтиради. Автомобиллар деталларининг занглашининг умумий ҳажмида электрокимёвий занглаш, занглаш тезлиги катталиги билан муҳим ўрин тутади. У металл юзалардаги электр токини ўтказадиган электролитни (тузлар, кислоталар ва ишқорларни сувдаги эритмаси) ҳосил бўлиши натижасида пайдо бўлади. Автомобилларнинг барча ташқи ва ички деталлари занглашга учраши мумкин. Кузов деталларининг юпқа (0.5-1.2 мм) пўлатдан тайёрланиши ва фақат озгина қалинликдаги грунтовка билан ҳимояланганлиги, уларда 2-2,5 йилги эксплуатациядан кейин занглаш натижасида ишдан чиққан жойларини пайдо бўлишига олиб келади. Автотранспорт воситаларини занглашдан сақлаш учун биринчидан уни олдини олиш, иккинчидан автомобилларни зарарли муҳит таъсиридан, яъни занглашдан ҳимоялаш бўйича барча тадбирларни амалга ошириш керак.

Албатта занглашни келтириб чиқарувчи сабабларни йўқотиш мақсадга мувофиқ, лекин буни қисман амалга ошириш мумкин. Иқлим таъсирини олдини олиш асосан автомобилларни ёпиқ жойларда, шамоллатишини яхши ташкил қилиш билан амалга оширилади. Зарарли моддалар таъсирини камайтириш борасида, эса қишлоқ хўжалигида ишлатиладиган химикатларни зарарсизларидан фойдаланиш йўли билан мақсадга эришилади. Лекин бу масала келажакда ҳал қилиниши мумкин холос. Автотранспорт воситаларини лойиҳалашда ва ишлаб чиқаришда ишлатиладиган материалларни тўғри танлаш ва ижобий конструктив ишламалар билан занглашни камайтириш мумкин. Масалан, автомобиллар кузовларини тайёрлашда руҳланган пўлатлардан фойдаланилмоқда. Бу услуб "Форд" (АқШ), "Ситроен" (Франция), "Деймлер-Бенц" (ГФР) фирмалари тамонидан ишлаб чиқаришда қўлланилмоқда. Шу билан бирга кузовларни деталларини лойиҳалашда ҳар-ҳил ифлосликлар ва намлик йиғиладиган «чўнтак» жойларни мумкин қадар камайтириш, таркибида агрессив моддалар кам бўлган ёнилғи мой маҳсулотларидан фойдаланиш лозим. Кейинги йилларда автомобилларни эксплуатация ва таъмирлаш даврида зарарли муҳит таъсиридан ҳимоялаш кенг қўлланилмоқда. Автомобилларнинг ташқи қисмини ҳимоялаш учун, улар юзасига занглашга қарши юпқа плёнка материал қопланмоқда. Бунинг учун асосан қуйидаги материаллар: пластик мой (ПВК (ГОСТ 19537-74), ВТВ-1 (ТУ 38181180-78), УНЗ по ТУ 38001277-76), мастикаи (мастика № 579, № 580, БМП-1, №4010) ва консервация мойи қулланади. Занглашга қарши плёнка деталларни занглашдан сақлаш билан бирга, шовқинни ҳам камайтиришга ёрдам беради. Автомобил двигателига техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш ишлари технологияси Кривошип-шатун механизми(КШМ) ва газ тақсимлаш механизм (ГТМ)ларида учрайдиган асосий носозликлар, уларнинг аломатлари ва келиб чиқиш сабаблари. Эксплуатация жараёнида деталларнинг табиий ейилиши,

тўсатдан ишдан чиқиши ва иш қобилиятини йўқотиши натижасида цилиндр поршен гуруҳи (ЦПГ), КШМ, ГТМ, бирикма ва агрегатларда турли носозликлар пайдо бўлади. КШМ нинг асосий носозликларига цилиндрлар, поршен ҳалқалари ва ариқчалари, поршен бўртмаси девори ва тешиклари, шатун каллаги втулкалари, тирсакли вал бўйинлари вкладишларининг ейилиши ва поршен ҳалқаларининг қурум босиб қолиши киради. Асосий бузулишлар ва ишдан чиқишларга эса поршен ҳалқаларининг синиши, цилиндр юзасининг ейилиши, поршеннинг тиқилиб қолиши, подшипникларнинг эриши, цилиндр блоки ва унинг каллагида дарзлар ҳосил бўлиши мисол бўла олади. КШМ носозлигининг аломатларига цилиндрдаги компрессиянинг йўқолиши ва шовқин билан ишлаши, газларнинг кўп миқдорда картерга ўтиб кетиши ва мой қуйиш бўғизидан қуюқ тутун чиқиши мисол бўла олади. ГТМ нинг асосий носозликларига турткич ва унинг втулкалари, клапан тарелкалари ва ўриндиқлари, шестернялари, газ тақсимлаш валининг таянч бўйинлари ва муштчаларининг ейилиши, клапан ва коромисла орасидаги тирқишнинг бузилиши киради. Ишдан чиқишларга эса клапан пружиналари эластиклигини йўқотиши ва синиши, газ тақсимлаш шестернясининг синиши, клапанларнинг куйиши ва бошқалар киради. Газ тақсимлаш механизмининг шовқин билан ишлаши носозлик аломатларидан бири ҳисобланади. КШМ ва ГТМ лар бўйича текширув назорат ва диагностика ишлари. Двигател бўйича носозликлар ва бузилишларнинг асосий қисми ГТМ ва КШМ зиммасига тушади, ҳамда бажариладиган иш ҳажмининг ярмидан ортиғи шу носозлик ва бузилишларни бартараф этишга сарфланади. Кўрсатилган механизмларни диагностикалаш, уларнинг диагностика кўрсаткичларини аниқлашдан иборат бўлиб, бу ишлар двигателни бўлакларга ажратмасдан туриб бажарилади. Поршенни юқори қисми зичлиги бўйича диагностикалаш ишлари унинг компрессиясини, картерга ўтувчи газлар миқдорини, мойнинг камайишини,

киритиш тактидаги ҳавонинг сийраклиги, сиқилган ҳаво цилиндрга юборилганда, унинг босими пасайишини аниқлашдан иборатдир. Двигател компрессияси бўйича бу иш тирсакли вални аккумулятор батареяси тирсакли вални айлантира олиш частотасида цилиндрда ҳосил бўладиган босимни аниқлашдан иборат. Компрессияни аниқлаш қиздирилган двигателда ва махсус жиҳозлар ёрдамида (7.14-расм) бажарилади. Двигателларнинг турига қараб бу кўрсаткич, карбюраторли двигателлар учун 0.44-12 МПа ни, дизел двигателлари учун ками билан 2 МПа ни ташкил қилади. Компрессия, компрессометр ёки компрессограф ёрдамида, ўт олдириш чақмоғи (чақмоқ) ёки форсунка ўрнида аниқланади (бу кўрсаткич меъёрдан 30-40 % дан кам бўлмаслиги керак). Мойнинг камайиши бўйича: автомобилни эксплуатация қилиш даврида мой сатҳи меъёригача тўлдириш йўли билан аниқланади. Мойнинг камайиши ҳалқаларни ейилиши ва клапанлар зичлигини бузилиши натижасида содир бўлади. Мой сатҳи меъёридан камайиши ёки кўпайиши двигателдан чиқадиган газларнинг рангини ўзгаришига олиб келади. с) Бу усулнинг камчилиги шундан иборатки, у автомобил экспулатацияси билан боғлиқ бўлиб, фақат ҳалқаларнинг ейилиши билангина эмас, балки клапан втулкаларининг ейилиши ва зичликни бузилиши оқибатида ҳам бўлиши мумкин. Газларнинг картерга ўтиши цилиндр-поршен гуруҳи (ЦПГ) деталларини ейилишига боғлиқ бўлиб, иш жараёнида кўпайиб боради. Газнинг ҳажми, диагностикалаш жиҳози ёрдамида, юкланиш ва энг катта буровчи моментда аниқланади. У газ счетчиги ёрдамида аниқланиб, мой ўлчаш таёқчаси ўрнига уланади ва маълум вақт ичида картерга ўтган газ миқдори аниқланади.

Киритиш тактидаги ҳаво сийраклиги ҳаво тўлдириш тезлигига, компрессияга, ҳаво тозалагич каршилигига, клапанларнинг эгарида тўлиқ ўтирмаслигига ва иш жараёнининг нотекис боришига боғлиқ бўлади. Шунинг учун ҳавонинг сийраклиги ва унинг доимийлиги двигателни техник ҳолатини характерлайди. Ҳавонинг сийраклиги ваккумметр ёрдамида, киритиш коллектори орқали аниқланади. Двигател механизмларини ҳолатини аниқлаш, таъминот ва ўт олдириш тизимлари созлангандан сўнг бажарилади. Двигателнинг соз ҳолида, уни стартер билан айлантирганда кўрсатгич 0.5-0.57 МПа ни, ҳамда салт юришда 0.64-0.745 МПа ни ташкил этиши ва бу кўрсатгич ўзгармай туриши керак. Сиқилган ҳавонинг цилиндрдан чиқиб кетиши бўйича: бу вақтда поршен юқори ёки пастки чекка нуқтада бўлиб, клапанлар беркилган ҳолатда бўлади, диагностикалаш натижасида поршен ҳалқаларининг ейилганлигини, улар эгилувчанлигининг йўқолганлиги, синган ёки қурум босиб қолганлигини, цилиндрнинг ейилганлигини, клапанлар ва поршенлар ҳамда цилиндр блоки ва каллаги зичлиги бузилганлигини аниқлаш мумкин. Двигател ҳолати K-69М прибори ёрдамида, чақмоқ ёки форсунка ўрнида цилиндирга юборилган ҳавонинг сарфини монометр ёрдамида аниқлаш йўли билан амалга оширилади. Шовқин ва тебранишлар бўйича: механизмларнинг ишлаши жараёнида тебраниш ва шовқин ҳосил бўлади. Бу шовқинлар частотаси баландлиги ва фазаси маҳсус асбоб ёрдамида аниқланади ва эталон кўрсатгич билан солиштириб техник ҳолат аниқланади. Двигателга эшитиш нуқталари орқали трубкасимон стетоскоп ёрдамида диагноз қўйиш 7.15-расмда келтирилган. Картердаги мойнинг кўрсатгичлари бўйича: двигател деталларининг ейилиши, ҳаво ва мой фильтрининг ишлаш сифати, совитиш тизимининг зичлиги, ҳамда мойнинг яроқли ёки яроқсизлиги аниқланади. Бунинг учун вақти-вақти билан картердаги мойдан намуна олиб туриш, унинг

қовушқоқлигини, таркибидаги сув, кремний ва едирилган маҳсулотлар миқдорини аниқлаб туриш керак. Мойдаги металл маҳсулотлари миқдори билан бирикмаларнинг техник ҳолати аниқланади. Кремний миқдорининг ошиши - ҳаво тозалагичларнинг носозлигини, сувнинг пайдо бўлиши - совитиш тизимининг носозлигини, қовушқоқликнинг камайиши -мойнинг яроқсиз ҳолга келиб қолганлигини кўрсатади. КШМ ва ГТМ га техник хизмат кўрсатиш. Двигателнинг бузилиши ва унда ҳосил бўлувчи носозликларини олдини олиш мақсадида профилактик тадбирлар комплекси бажарилади. Бу диагностикалаш, КХК ва даврий ТХК давридаги двигател бўйича бажариладиган диагностикалаш, махкамлаш, созлаш ва мойлаш ишлари ҳисобланади. Шу жумладан замонавий енгил автомобиллар учун ҳам шу мақсадда даврий сервис хизмат кўрсатиш ишларини бажаришда юқорида келтирилган амаллар бажарилади. Хизмат кўрсатиш даврида асосий эътибор маҳкамлаш ва назорат-созлаш ишларига қаратилади. Махкамлаш ишларини бажаришдан мақсад двигател бирикмаларини (двигателнинг рама таянчига, цилиндр каллаги ва картерни цилиндрлар блокига ва ҳ.к.) зичлигини текширишдан иборат. Газ ва совитиш суюқлигининг чиқиб кетмаслигини олдини олиш учун, цилиндр каллагининг блокка махкамлаш моменти текширилади. Бу вазифа автомобилларни ишлаб чиқарувчи завод кўрсатмасига биноан белгиланган кетма-кетликда(7.16- расм), ҳамда меъёрий бураш моментида динамометрик калитдан, авточилангар асбоблари тўпламларидан фойдаланиланиб бажарилади. Чўян каллаклар иссиқ ҳолатда, алюмин каллаклар эса совуқ ҳолатда маҳкамланади. Двигателларда КШМ ва ГТМ бўйича созлаш ишлари клапан стерженининг юқори қисми билан туртгичлар ёки каромислолар оралиғидаги тирқишни созлаш, двигател таянчининг рама билан бирикмасини қотириш, цилиндрлар каллаги ва картерни цилиндр блоки билан биргаликда қотириш

ишларидан иборат бўлиб, диагностикалаш ишлари натижасига кўра бажарилади. Клапан тирқишларини созлаш ишлари даврий ТХК да ёки заруратга кўра бажарилиб, ГТМнинг равон ишлашини таъминлайди, газ тақсимлаш жараёнини меъёрлайди, цилиндрларнинг ёнилғи аралашмаси билан тўлишини таъминлайди, булар ўз навбатида двигателнинг қувватини ва компрессиянинг ошишига имкон яратади. Цилиндр, цилиндр каллаги, штанга ва клапанларнинг юритма механизмидаги бошқа деталлар двигателни исишига қараб 80-150°С гача, клапанлар эса 300-600°С гача қизийди. Бунда деталлар орасидаги иссиқлик тирқиши камаяди, бу эса деталларни иссиқлик таъсирида деформацияланишига, клапанларни ўз уяларига зич ўтирмаслигига олиб келади. Двигател ишлаганда, чиқариш клапанида иссиқлик тирқиши ҳаддан зиёд кичик бўлса, тарелка ўта қизиб кетади, унда ёриқлар пайдо бўлади, клапан эгари юмшаб, газлар чиқиб кетиши оқибатида унинг ейилиши тезлашади. Иккинчидан юқори ҳарорат таъсирида клапанлар ишлашида кучли тақиллашлар пайдо бўлади ва газ тақсимлаш механизми деталлари жадаллик билан ейила бошлайди. Иссиқлик тирқиши, одатда, пўлат шчуп ёрдами билан 20-25°С ҳароратда аниқланади (расм). Бунинг учун поршен сиқиш тактида цилиндрдаги юқори чекка нуқтага келтирилади ва биринчи цилиндрга тегишли клапанлар билан коромисло орасидаги тирқиш шчуп ёрдамида аниқланади ва зарур бўлса созланади, қолган клапанлар ва коромислолар орасидаги тирқиш эса, цилиндрларнинг ишлаш кетма-кетлиги бўйича бажарилади. Клапаннинг иссиқлик тирқишини созлашда қуйидагиларни ҳам эътиборга олиш зарур, туташувчи сиртларнинг ейилиши ҳисобига ариқча (4) ҳосил бўлади ва у ўлчаш жараёнида шчуп остида қолади. Натижада ҳақиқий тирқиш шчуп билан ўлчанган тирқишдан катта бўлади. Шунинг учун юритма

ричагини клапан билан туташадиган зонасидаги йўлини ўлчаш учун индикатордан фойдаланган маъқул. Кўпгина автомобилларда (расм), тақсимлаш вали кулачоклари билан 1- коромисло орасидаги тирқишни созлаш 2-созловчи винтни бураш билан бажарилади, сўнгра 3-чегараловчи гайка билан чегараланади. Замонавий Нексия, Эсперо ва шунга ўхшаш двигателлар ГТМ тузилишларида гидрокомпенсаторларнинг пайдо бўлиши клапан механизмида тирқиш созланишини автоматик равишда таъминлайди, аммо гидрокомпенсаторлар мойнинг сифати ва уни тозаланиш даражасига жудаям сезгирдирлар. Мойнинг коксланиши, ейилган ва емирилган деталларнинг заррачалари гидроитаргични қотиб қолишига сабаб бўлади. Бу вақтда механизмда ҳисобга олинмаган зарбли юкланишлар ҳосил бўлади, натижада клапан ва тақсимлаш валини фойдаланиб бўлмаслик даражасигача ейилишига олиб келади. Бунинг олдини олиш учун мотор мойини алмаштириш вақтида, цилиндрлар каллагининг қопқоғи тақсимлаш вали билн биргаликда ечиб олиниб, гидроитаргичлар ечиб олиниши ва бензин ёки керосинда ювиб ташланиши зарур. Бу гидроитаргич ичидаги кирликлардан халос бўлишни таъминлайди. КШМ ва ГТМ ларни таъмирлаш. Двигателни жорий таъмирлашдаги энг асосий ва муҳим ишлар қуйидагилардан иборат: поршен ҳалқалари, поршенларни, поршен бармоқларини, ўзак ва шатун бўйнидаги вкладишларни (таъмирлаш ўлчамларига мослаб), блок қистирмасини алмаштириш, клапаннинг эгарини силлиқлаш, сўнгра маҳсус аралашма Билан артиш, махсус эритмалар билан мой йўлларини ювиш ва тозалаш, редукцион клапанни тозалаш ёки алмаштириш ва бошқалардир. Цилиндр блоки гильзаларини алмаштириш ишлари унинг пастки ва юқори қўйим ўлчамларининг ейилиши, дарз кетиши, чуқурчалар ҳосил бўлиши натижасида бажарилади. Шу билан бирга ҳозирги вақтда ишлаб чиқарилаётган кўпгина енгил автомобилларнинг гильзалари цилиндр блоки билан биргаликда қуйма тарзида бўлади. Гилзаларнинг ейилиш даражаси

унинг юқори қисмидан 5, 15, 50 ва 90 мм чуқурликда икки перпендикуляр текислик бўйича нутромер асбоби ёрдамида аниқланади. Бунинг учун нутромер махсус колибр ёрдамида нолга келтирилади (расм) ва ҳар бир цилиндрнинг ўлчамлари расмда келтирилганидак аниқланади. Гильзаларнинг ейилиши натижасида, ўлчамлар меъёрий кўрсатгичлардан фарқ қилиб қолади, шу билан бирга ейилиш гильза диаметри бўйича нотекис бўлади, бу ҳолда улар йўниш йўли билан кейинги ўлчамларга келтирилади ва поршен ҳамда унинг ҳалқалари гильзанинг Янги ўлчам гуруҳига мос равишда танлаб олиниб ўрнатилади. Поршенларни алмаштириш, унинг этагида чуқурчалар ҳосил бўлганда, таг қисми ва компрессион ҳалқа атрофидаги юза қисми куйганда, ҳамда ҳалқаларни ўрнатиш ариқчалари кенгайиб кетганда бажарилади. Гильзаларда ейилиш кам бўлиб, поршенларда юқорида келтирилган камчиликлар юзага келганда, двигателни автомобилдан ечмасдан туриб, поршенларни алмаштириш мумкин. Бунда картердаги мой тўкиб олинади, картер ва цилиндр блоки каллагини ечилади, шатун болтларининг гайкаси бураб олинади, шатуннинг пастки қопқоғи ечилади ва поршен шатун билан биргаликда юқори томондан суғуриб олинади. Кейин поршен бобишкасидан пресс ёрдамида поршен бармоқлари ечиб олинади ва поршен шатундан ажратилади. Керак бўлса, шатуннинг юқори қисмидаги бронза втулкаси ҳам пресс ёрдамида ечиб олиниб алмаштирилиши мумкин. Бунинг учун поршен ясси шчуп билан биргаликда юқори қисми билан цилиндрга киритилади. Шчуп поршен бармоғи ўрнатилиш тешиги ўқига перпендикуляр жойлашиши зарур. Кейин динамометр ёрдамида шчуп тортилади ва шчупни чиқиш вақтидаги куч аниқланади. Аниқланган куч автомобил двигателларининг турига қараб, эксплуатация ёки таъмирлаш қўлланмасида келтирилган меъёрий кўрсаткичлар билан таққосланади. Масалан, ЗИЛ-130 двигатели учун шупнинг қалинлиги 0,08 мм, эни 13 мм ва узунлиги 200 мм бўлиши, ҳамда уни цилиндр билан поршен орасидан тортиб чиқарувчи кучнинг катталиги 35-45 Н ни ташкил қилиши керак.

Агарда тортиб чиқарувчи куч меъёридаги кўрсаткичдан фарқ қилса, поршен бошқасига алмаштирилади. Поршенни алмаштиришдан аввал уни цилиндрга мослаб танлаб олиш зарур, бунинг учун гильзанинг ўлчамлар группасига мос келувчи поршен танлаб олинади ва лентасимон шуп ёрдамида цилиндр, ҳамда гильза орасидаги тирқиш текширилади (расм). АСК шароитида цилиндрга поршенни танлашда, юқоридагилардан ташқари поршен бобишкасидаги тешик, поршен бармоғи ва шатуннинг юқори каллагидаги бронза втулка диаметрлари бир хил ўлчамлар гуруҳида бўлиши керак. Шунинг учун «поршен-бармоқ-шатун» тўпламини йиғишда, уларга бўёқ ёрдамида қўйилган белгилар бир хил рангда бўлишига эътибор бериш керак. Поршенга бармоқ танланаётганда унинг бобишка тешигига қўлнинг катта бармоғи ёрдамида енгил кириши текширилади (расм). Тўғри танланган поршен тепа қисми билан цилиндрга қўйилганда, ўзининг оғирлиги билан аста-секин пастга тушиши керак. Поршен билан шатунни бир-бирига бириктиришдан аввал шатун каллакларини параллеллигини махсус қурилмалар ёрдамида текширилади. Бундай қурилмалар ёрдамида шатуннинг буралиб кетганлиги, эгилганлиги ва каллакларининг марказлари орасидаги масофа аниқланади. Текширув натижаларига кўра шатуннинг бирор ўлчами меъёридан фарқ қилса, махсус калитлар ёрдамида қурилманинг ўзида ўлчамлар меъёрига келтирилади. Бунда шатуннинг юқори ва пастки каллаклари юқори ва пастки плиталар орасидаги ҳолатда бўлиши керак. Шатунни текшириш ва тўғрилашдан сўнг, поршен 60С ҳароратдаги мойли ваннага солиниб қиздирилади, кейин эса поршен бармоғи поршен бобишкаси ва шатуннинг юқори каллагига прессланади. Пресслангандан сўнг бобишкадаги ариқчага чегараловчи ҳалқалар ўрнатилади. Поршен билан шатун йиғмасини цилиндр блокига ўрнатишдан аввал, поршен ҳалқаларини поршен ариқчасига жойлаштирилади. Поршен ариқчаси билан поршен

ҳалқаси орасидаги тирқиш шуп ёрдамида (расм) аниқланади. Бундан ташқари ҳалқани ёруғлик нурини ўтказиши бўйича текширилади, бунинг учун ҳалқа цилиндрнинг едирилмаган юқори қисмига жойлаштирилади ва цилиндр билан унинг орасидан ёруғлик нури ўтиши аниқланади. Поршен ҳалқасини туташиш жойидаги тирқиш шчуп ёрдамида аниқланади. Агар у меъёридан кичик бўлса, ҳалқанинг туташиш жойлари эговланади. Бу ишларни бажаргандан сўнг ҳалқа поршенга ўрнатилади. Ўрнатилган ҳалқаларнинг туташ жойлари ҳар томонга айлана бўйича қўйиб чиқилади. Поршен йиғмасини цилиндрга ўрнатиш махсус мослама ёрдамида амалга оширилади (расм). Тирсакли вал вкладишлари, подшипниклар тақиллаганда ва редукцион клапан ҳамда мой насоси соз бўлиб, тирсакли валнинг 500-600 айл мин тезлигида магистралидаги мой босими 0,05 МПа дан кам бўлганда алмаштирилади. Вкладишларни алмаштириш, улар билан тирсакли валдаги таянч ва шатун бўйинлари орасидаги тирқиш меъёридан кўпайиб кетганда ҳам амалга оширилади. Автомобил двигателларининг турига қараб, таянч бўйни билан вкладиш орасидаги меъёрий тирқиш 0,026-0,12 мм, шатун бўйни билан вкладиш орасидаги меъёрий тирқиш эса 0,026-0,11 мм оралиғида бўлади. Тирсакли вал подшипникларидаги тирқиш, назорат қилувчи жез пластинкалари ёрдамида аниқланади. Мойланган пластинка вкладиш ва вал бўйни орасига қўйилади, ҳамда қопқоқ болтлари динамометрик калит ёрдамида ҳар бир двигател учун белгиланган меъёрий буровчи момент билан тортилади. (ЗИЛ-130 двигателида таянч подшипниклари 110-130 Нм, шатун подшипниклари 70-80 Нм). Агар 0,025 мм ли пластинка қўйилганда тирсакли вал жуда бўш айланса, бу - тирқишнинг катта эканлигини кўрсатади. У ҳолда тирсакли вал бўйни орасига ҳар бири 0,025 ммга қалинроқ бўлган мойланган пластинкалар қўйиб борилиб тирсакли вал ҳис қилувчи куч билан айланадиган бўлгунча давом эттирилади ва пластинканинг қалинлигига қараб керакли ўлчамдаги вкладишлар танланади.

Тирсакли вал бўйинларининг ҳолати текширилгач (юзада ейилиш ва тирналиш излари бўлмаслиги керак), танланган вкладишлар ювилади, артилади ва мотор мойи билан мойланиб жойига ўрнатилади. Тирсакли вал шатун бўйнининг ейилиши масалан: Исузу автомобилида 65.902-65.992 мм гача, чегаравий қиймат эса 65.85 мм гача бўлиши мумкин. Тирсакли валнинг ўқ бўйича силжишини созлаш ишлари кўпгина двигателларда таянч шайбаларини танлаш йўли билан амалга оширилади. ЗМЗ-53 двигателларида орқа таянч шайбаси ва тирсакли вал орасидаги тирқиш 0,075-0,175 мм, ЗИЛ-130 двигателларида эса 0,075-0,245мм ни ташкил этади. ЯМЗ ва ВАЗ двигателларида эса, силжиш (0,08-0,23мм) ярим шайбалар ёрдамида созланади. Исузу автомобилида тирсакли вал эркин йўли 0.104-0.205 мм бўлиб, чегаравий қиймат 0,35 мм ни ташкил этади. Эксплуатация жараёнида ўқ бўйича силжиш катталашиб боради, шунинг учун таъмирлашда шайба ва ярим шайбаларнинг қалинлиги, кейинги таъмирлаш ўлчамдагисидан фойдаланилади. Блок каллагининг асосий носозликларига блок билан бирлашувчи юза қатламидаги дарз кетиш, совитиш кўйлагидаги дарз кетиш, клапан йўналтирувчиси тешикларининг ейилиши, клапан ўриндиқлари фаскасининг ейилиши ва унда чуқурчалар ҳосил бўлиши, клапан ўриндиғини прессланган еридан бўшашиб кетиши мисол бўла олади. Каллак бирикмасини таъмирлаш учун уни бўлакларга ажратиш муҳим ўрин тутади. Сифатли бўлакларга ажратиш деталларни ишдан чиқишини олдини олади. Шунинг учун бўлакларга ажратишда махсус ечгичлардан фойдаланилади(расм). Алюминдан тайёрланган цилиндр каллаги юзасидаги 150 мм гача узунликда бўлган ёриқлар пайвандланади, пайвандлашдан аввал ёриқнинг икки томонидан 4 мм диаметрда тешик тешилади. Кейин каллак электропеч ёрдамида 200 0 С гача қиздирилади, ундан сўнг ёриқ темир чўтка билан тозаланади ва пайвандланади. Совитиш кўйлаги юзасида узунлиги 150 мм гача бўлган ёриқлар эпоксид елими ёрдамида елимланади. Елимлашдан аввал

ёриққа худди пайвандлашдан аввалгидек ишлов берилади, ацетон билан мойсизлантирилади, икки қатлам алюмин кукунлари аралаштирилган эпоксид елими суртилади ва 18-20 0 С ҳароратда 48 соат ушлаб турилади. Алюминдан тайёрланган цилиндр каллаги юзасидаги 150 мм гача узунликда бўлган ёриқлар пайвандланади, пайвандлашдан аввал ёриқнинг икки томонидан 4 мм диаметрда тешик тешилади. Кейин каллак электропеч ёрдамида 200 0 С гача қиздирилади, ундан сўнг ёриқ темир чўтка билан тозаланади ва пайвандланади. Совитиш кўйлаги юзасида узунлиги 150 мм гача бўлган ёриқлар эпоксид елими ёрдамида елимланади. Елимлашдан аввал ёриққа худди пайвандлашдан аввалгидек ишлов берилади, ацетон билан мойсизлантирилади, икки қатлам алюмин кукунлари аралаштирилган эпоксид елими суртилади ва 18-20 0 С ҳароратда 48 соат ушлаб турилади. Ҳозирги вақтда каллак ва цилиндрлар блоки ёриқларини ямаш учун “кемпи” ва “аргон” пайвандлаш турларидан кўпроқ фойдаланилмоқда. Бу усуллардан фойдаланиш таъмирлаш вақтини тежашга имкон беради. Каллакни цилиндрлар блоки билан туташиш жойидаги ўйилиш ва чуқурликларни фрезалаш ёки силлиқлаш йўли билан таъмирланади. Ишлов берилган каллак назорат плитасида текширилади. Бунда 0,15 мм ли шуп плита ва каллак орасидан ўтмаслиги керак. Йўналтирувчи втулкаларнинг тешиги едирилган бўлса, янгисига алмаштирилади. Алмаштиришда гидравлик пресс ва махсус мослама ишлатилади. Клапан фаскаларининг ейилиши ва ўйилиши, тозалаш ёки силлиқлаш йўли билан бартараф қилинади. Тозалаш ишлари учига клапанни ўзига мажбуран тортиб турадиган «сўрғич» ўрнатилган пневматик дрел ёрдамида бажарилади. Клапанларни тозалашда, тозалаш пасталаридан (15 грамм М20 ёки М12 электрокорунд кукуни, 15 гр. М40 бор карбиди ва мотор мойи аралашмаси) ва ГОИ пастасидан фойдаланилади. Тозаланган клапан ва унинг эгарида айлана бўйлаб а ≥ 1,5 мм кенгликда хира из ҳосил бўлади.

Тозаланган юза сифатини клапаннинг юқори қисмида босим ҳосил қилувчи асбоб ёрдамида ҳам текшириш мумкин. 0,07 МПа га етган босим 1 мин. ичида сезиларли даражада тушиб кетмаслиги керак. Агар клапан эгарларининг фаскасини тозалаш йўли билан тиклаб бўлмаса, у ҳолда юза йўниш йўли билан таъмирланади. Йўниш 15, 30, 45, 75 0 ли йўнувчи асбоблар ёрдамида бажарилади. 30ли асбоб киритувчи клапан эгарлари учун, 45 0 ли асбоб чиқарувчи клапан эгарлари учун мўлжалланган. Йўнишдан сўнг фаска силиқланади ва тозаланади. Клапан эгари ўйилиб кетган ёки бўшаб қолган бўлса, махсус ечгич ёрдамида чиқариб олинади (расм), тешик эса таъмирлаш ўлчамига мослаб кенгайтирилади. Таъмирлаш ўлчами бўйича танлаб олинган клапан эгари махсус пресслагич ёрдамида қоқилади(расм). Клапанларнинг асосий носозликлари уларнинг фаскасини ейилиши, клапан стерженини ейилиши ва эгилишидан иборат. Клапанларни саралашда, уларнинг тўғрилиги ва ишчи фаскаларини стерженга нисбатан нотекислиги аниқланади (расм). Назорат индикаторлар(10, 11) ёрдамида бажарилади. Клапан стержени ва ишчи фаскасининг рухсат этилган тебраниши техник шартларда назарда тутилган. Меъёридан юқори тебраниш ҳосил бўлса, клапан стержени тўғриланади. Стержен таг қисмининг нотекис ейилиши чарх ёрдамида текисланади. Клапан фаскаси махсус чархлаш жиҳозида силлиқланади. Клапан турткичларининг ёйсимон ва цилиндрсимон юзалари ейилади. Унинг стерженини силлиқлаб, кейинги таъмирлаш ўлчамига келтириш йўли билан тикланади. Шайин(коромисло)нинг ейилган бронза втулкалари янгисига алмаштирилиб, унинг ички диаметри таъмирлаш ёки меъёрий ўлчамларга келтирилади. Янги втулкалар қўйилганда, мойнинг ўтиши учун тешиклар тешилади. Деталларни тикловчи махсус устахоналари бўлган катта АСК лар ва автомарказларда тирсакли ва газ тақсимловчи валлар таъмирланади.

Тирсакли валнинг едирилган таянч ва шатун ўрнатувчи бўйинлари ҳамда газ тақсимловчи валнинг таянч бўйинлари силлиқлаш жиҳозлари ёрдамида таъмирлаш ўлчамларига келтирилади. Силлиқлашдан сўнг тирсакли ва газ тақсимлаш валининг бўйинлари абразив лентаси ёки ГОИ пастаси ёрдамида тозаланади. Газ тақсимлаш валининг едирилган муштчаларига махсус силлиқлаш жиҳозлари ёрдамида ишлов берилади. Цилиндрлар каллагини махсус жиҳозлар ёки чилангарлик дастгоҳида юқорида келтирилган мосламалар (расм) ёрдамида йиғилади. Сўнгра агрегатларни ажралиш юзаларининг шпилкаларига зичлагичлар ўрнатилади ва киритиш ҳамда чиқариш коллекторлари ўз жойига маҳкамланади. Йиғилган каллак цилиндрлар блокига ўрнатилади ва бириктириш гайкалари белгиланган кетма-кетликда маҳкамланади. Мой филтри, текшириш найчаси термостат, сув насоси, ёнилғи насоси, ҳаво филтри билан биргаликда карбюратор, компрессор, генератор, стартер ва бошқа агрегатлар двигателга йиғилади. Двигател йиғиб бўлингач уни чиниқтирилади ва синовдан ўтказилади. Двигателни чиниқтириш ва синаш ишлари махсус синаш жиҳози (расм) ёрдамида уч босқичда амалга оширилади: совуқ, юкланишсиз иссиқ ва юкланиш остида иссиқ. Ҳар бир босқич икки қисмдан иборат. Масалан, совуқ ҳолда чиниқтириш тирсакли валнинг 400-600 айл мин айланишлар сонида 15 мин, сўнгра 800-1000 айл  мин да 20 минут ўтказилади. Юкланишсиз иссиқ чиниқтиришда аввал тирсакли вал 1000-1200 айл  мин да 20 минут, сўнгра 1500-2000 айл  мин да 15 минут айлантирилади. Иссиқ юкланиш остида чиниқтиришда 11-15 кВт юкланиш берилади ва 25 мин тирсакли вал 1600-2000 айл  мин тезлик билан айлантирилади. Сўнгра 29-44 кВт юкланиш берилиб, тирсакли вал 2500-2800 айл  мин тезликда 25 мин айлантирилади. Совуқ чиниқтиришда двигателнинг тирсакли вали электродвигател-14 ёрдамида айлантирилади. Бу даврда двигател барча бирикмаларининг

геометрик шакллари ва ишчи юзаларнинг ҳолати ўзгаради ва унча катта бўлмаган юкланишда ишлашга маслашади. Юклашинсиз иссиқ чиниқтиришда (двигател салт юриш тартибида ишлайди) ишқаланиш юзаларини навбатдаги мослашишлари назарда тутилган. Бундай чиниқтиришдан мақсад двигателни фойдаланиш учун тайёрлашдан иборат. Ҳар бир турдаги автомобил двигатели учун чиниқтиришнинг муқобил тартиби ўрнатилган.

Адабиётлар : 1. Хабатов Р.Ш. и др. Эксплуатиция машина – тракторного парка. 2. Заволишин Ф.С. Основы расчета механизираванных процессов в растениеводстве М.Колос.1973 3. Общеесоюзные нормы технологического проектирования ОНТП. М.Колос.1990-1991. 4. Завражнов А.И.Технологическое проектирование ферм и комплексов. Алма-Ата. Кайнар, 1982. 5. Рыбоков М.И. Проектирование механизации произвадстваннтх процессов в жавотноводстве. Алма-Ата. 1986. 6. Романович Ж А Сервесноя деятельност 6 Учебник М. 2007 г. Калацев С Л 7. Зайченко Ю.П. Исследевоние операции Киев «Вища Школа» 1978. 8.Санаев Н.С. ва бошқалар. Фермер хўжаликларида бизнес режа тузиш ва амалиётга жорий этиш

O'xshashlar

Лойиҳаларнинг чизма қисми

Лойиҳаларнинг иқтисодий қисми

Лойиҳаларнинг техник-санитария қисми

Лойиҳалaрнинг қурулиш қисми

Сутнинг таркибий қисми ва хусусиятлари