Кириш. Дехкончилик мелиорация фани унинг мақсади, вазифалари, услублари, тарихи - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Кириш. Дехкончилик мелиорация фани унинг мақсади, вазифалари, услублари, тарихи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

115 KB

Ko'chirib olish

Кириш. Дехкончилик мелиорация фани унинг мақсади, вазифалари, услублари, тарихи Режа: 1. Кириш. 2. Дехкончилик мелиорация фанинг мақсади, вазифаси ва услублари. 3. Мелиорация фанининг ривожланиш тарихидан лавхалар. 4. Табиатни қайта яралишида мелиорация асосий омил.

1. Ер - халқ бойлиги, қишлоқ хужалик ишлаб чиқаришнинг бош воситаси. Тупроқни унумдорлигини ва ишлаб чиқариш қувватларини ошириш куп жихатдан унга эхтиёткорлик ва тежамкорлик билан муносабатда булишга, уни яхшилашга қаратилган тадбирлар мажмуасига боғлиқ. Қишлоқ хужалик ишлаб чиқаришининг изчиллик билан жадаллаштириш ер фондидан оқилона фойдаланиш, суғориладиган хар бир гектарининг хосилдорлигини, унинг иқтисодий самарадорлигини ошириш билан боғлиқ муаммолар ечимини ишлаб чиқариш ғоят катта ахамият кашф этади. Бу борада тупроқ унумдорлигини сақлаш, уни йил сайин мунтазам ошириб бориш, қишлоқ хужалик, энг аввало Дехкончилик мелиорация мутахассислари зиммасидаги мухим вазифалардан хисобланади. Республикада қишлоқ хужалигида фойдаланиладиган ерларни мелиорациялашга бенихоят катта эътибор қаратилган булиб, ерларни лойхалаш, мелиоратив тизимларни қуриш ва фойдаланиш, хамда мелиоратив тадбирлар утказишга давлатнинг катта маблағлари ажратилган. Узбекистон Республикаси Конститутциясининг 55-нчи моддасига мувофиқ табиий объектлар, жумладан ер, умумхалқ бойлиги ва улар давлат мухофазасида туради. Ердан оқилона фойдаланиш ва тупроқни мухофаза қилиш, мелиоратив холатини яхшилаш, табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш умумий муаммосида алохида урин тутади. Табиатшунос олимлар, экологлар, тупроқшунослар, мелиораторлар, иқтисодчилар, хуқуқшунослар тупроқ қатламининг тез бузилиб ва баъзида урнини тулдириб булмайдиган талофатлардан, шунингдек кенг тарқалаётган тупроқ инқирози холатларидан чуқур ташвишга тушиб қолишган, бу холатларга жиддий эътибор берилмай келинган, чунки тупроқ қатлами энг аввало дехқончилик, сув ва урмон хужалигида, саноат, қурилиш, транспорт, алоқа хужалигида, геология-қидирув ишлари ва бошқа махсулот ишлаб чиқариш учун қабул қилиниб келинган, ердан оқилона фойдаланиш ва мухофаза қилишга қаратилган қонунлар етарли ишламаган ва такомиллаштирилмаган, натижада ер ресурсларидан оқилона фойдаланилмаган, мелиоратив холати

яхшиланмаган, тупроқлар шурланиши, дегумификацияси, эрозияси, берчланиши, агрохимикатлар ва оғир металлар билан булғаланиш, сахроланиш ёки ута намланиши, қишлоқ хужалик билан алоқадор булмаган мақсадлар учун ерларни тежаб тергамасдан ажратилиши ва хакозолардан мухофаза қилинмаган ва ерлар жадаллик билан таназзулга юз тутган. Узбекистон Республикамиз истиқлолга эришиш, мустақил давлат деб эълон қилиниши ва хуқуқий жамият қуриш, уз худудида ер муносабатларини тартибга солишда ва ривожлантиришда тула мустақилликга эришганлиги унинг ерлардан оқилона фойдаланиш, мелиоратив холатини яхшилаш ва мухофаза қилишнинг хуқуқий асосини яратиш ва такомиллаштиришнинг имконини берди. Мамлакатимиз аграр сохасида ислохатларни хуқуқий жихатдан таъминлаш мақсадида бир қанча қонунлар қабул қилди. Шу жумладан, ер муносабатларини хуқуқ асосида ривожлантириш ва тартибга солиш, ерлардан оқилона фойдаланиш, мелиоратив холатини яхшилаш, унумдорлигини ошириш, ер тузиш ишларини олиб бориш, ернинг сифат бахосини аниқлаш, хужалик фаолиятига бахо беришга ва хакозоларга қаратилган. Узбекистон республикаси “Ер кодекси”, хамда “Давлат ер кадастри” туғрисидаги қонун ва бошқа қишлоқ хужаликдаги ислохатларни чуқурлаштиришга доир қонун ва меъёрий хужжатлардир. Ушбу қонунлар қабул қилиниши республикамизда қишлоқ хужалигини ривожлантиришга катта хисса қушиш билан бирга, келажак авлодларимизга соғлом, унумдор ерлар қолдириш йулида катта қадам булади, негаки инсонларни тақдири куп жихатдан ер тупроқ тақдирига боғлиқдир. Мелиорация фанида қабул қилинган таърифга кура қишлоқ хужалигини мелиорациялаш - қуриқ ерларни мувоффақиятли узлаштириш, тупроқ унумдорлигини жадал суратлар билан ошириш, уни мухофаза қилиш, қишлоқ хужалик экинларидан юқори хосил олишни таъминлаш мақсадида қишлоқ хужалиги учун ноқулай булган худуд табиий шароитларини тубдан яхшилашга қаратилган тадбирлар тизимидан иборат.

Марказий Осиёда, шу жумладан Узбекистонда ерларнинг мелиорацилашнинг асосий вазифалари - тупроқ шурланиши ва ботқоқланишини олдини олиш ва бу жараёнларга қарши курашиш, қуриқ ерларни узлаштириш, сув ва шамол эрозиясига қарши курашиш, ерларни рекультивциялаш, тупроқнинг зичланиши ва гумус миқдорининг камайишини (дегумификация) олдини олиш, тупроқ ифлосланиши ва сахроланишига ва бошқа салбий жараёнларга қарши курашиш хисобланади. Мелиоратив тадбирлар тизимлари хар хил табиий шароитдаги минтақалар учун турлича булиб, бу тадбирларни ишлаб чиқиш тупроқларнинг пайдо булиши (генезиси) ва уларнинг хоссалари туғрисидаги чуқур билимга эга булишни тақозо этади. Тупроқларни мелиорациялаш муаммоларининг халқ хужалигидаги улкан ахамияти ва бу куп қиррали муаммоларни ечишдаги кенг қуламдаги маълумотларни тупланиши тупроқшунослик фанидан Дехкончилик мелиорация фанини ажралиб чиқишга асос булдики, қайсики қишлоқ хужалигида фойдаланиладиган ерларда содир буладиган номақбул, салбий жараёнларни урганишда тадқиқотларининг алохида, узига хос вазифа ва услублари билан характерланади. Мелиоратив тупроқшуносликнинг асосий вазифаси ерларни мелиорациялаш ва уларни ишлаб чиқариш қувват-ларини ошириш мақсадида тупроқда содир буладиган салбий - номақбул жараёнларни тулалигича таъсаввур қилиш ва мелиоратив тадбирлар ишлаб чиқишдан иборат. Талабалар учун тақдим этилаётган ушбу “мелиоратив тупроқшунослик” уқув қулланмада Дехкончилик мелиорация фани, унинг тарихи, мақсади, вазифалари, унинг объектлари хамда шурланган, эрозияланган, ута зичланган, ута намланган, оғир металлар ва агрохимикатлар билан булғанган, шуртобланган, ишқорланган ва хакозо, хамда тупроқларнинг келиб чиқиши, хоссалари ва уларнинг мелиорациясига қаратилган тадбирлар ёритилиб берилган.

Тавсия этилаётган қулланма муаллифларининг бу фан сохасида куп йиллик олиб борган тадқиқот ишлари хамда университетларда бу фанни уқитиш мобайнида туплаган тажрибалари асосида тузилган, хамда унда М.А. Панковнинг (1974), А. Нерозининг (1974), В.А. Ковда ва Б.Н. Розановнинг (1948), Х.М. Махсудовнинг (1989-1998), В.А. Ковданинг (1989), А.М. Расуловнинг (1079), Л.Т. Турсуновнинг (1981), О.К. Комиловнинг (1983), И. Алиевнинг (1965-1990) ва бошқаларнинг маълумотларидан кенг фойдаланилган. 2. Дехкончилик мелиорация фанининг мақсади, вазифаси ва услублари. Мелиорация сузи лотинча суз булиб “Melio”, яъни яхшилаш деган сузни англатади. Тупроқ мелиорацияси дегани тупроқларни тубдан яхшилаш деганидир. Инсоният тарихида токи шу кунга қадар тупроққа бул- ган ихтиёж тобора ортиб келмоқда ва тупроқ хом ашё етиштирадиган бирдан-бир асосий восита булиб келган ва келгусида шундай булиб қолади. Ишлаб чиқариш хом ашёларини ошириш инсон талабини қишлоқ хужалиги махсулотлари билан таъминлаш хужликда ерлардан оқилона фойдаланиш билан бирга, хаётда ижтимоий, экологик тараққиётдан ташқари тупроқларнинг узида ташқи ва ички шароит хам мавжуд қилишларини тақози қилади. Юқорида келтирилган шароитлар айрим тупроқларда табиатни узи хосил қилган булса, айрим тупроқларда эса бу шароитларни инсон узининг онгли мехнати, кучи, билими билан барпо қилиши керак, яъни ерларга ишлов бериш, суғориш, қуритиш, уғитлаш, хайдаш ва хакозо ерларни (тупроқларни) табиий шароитини тубдан узгартиради, яъни яхшилаб мелиорация қилади. Демак, мелиорация сузи тупроқларни хамма хоссаларини хисобга олган холда уни батамом яхшилаш йулларини ахтариб, охириги босқичда унумдорлик даражасини янада яхшилаш билан якунланади.

Шуни қатъий курсатиб утиш лозимки, биз қишлоқ хужалигида мустахкам мелиорацияга эга булишимиз керак, бу қачонки ерларни физик хусусиятлари, кимёвий таркиби, хосил бериш даражаси, сармоя сарф қилиш йули билан амалга оширилсаю, яъни тупроқларни хосилдорлиги ошиб бошқа тупроқларга нисбатан купроқ хосил бера олса, бу холда биз қушимча хосил олиш билан бир қаторда шу ерларда табиатни яхши томонга узгартиришга эга буламиз, яъни мелиорация табиий шароитни узгартиришга - яхшилашга бевосита таъсир қила оладиган асосий омиллардан бири эканлиги туғрисидаги фикрга эга буламиз. Демак, хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, мелиорация ишлари орқали тупроқларни табиий шароити яхшилана бориши билан инсониятни яшаш шароити хам яхшилана бориб, давлатни ривожланиши даражаси ортади. У ёки бу мамлакатда ахоли сонини ортиб бориши, саноатнинг хамда инсониятнинг қишлоқ хужалиги махсулотига булган эхтиёжини ортиши натижасида мелиорацияга булган талаби янада кучайади. Бу уринда Узбекистон ерларининг мелиоратив холатига алохида тухталиб утиш лозим. Республикамиз 44,787 минг гектар майдонга эга булиб, шундан суғориладиган ер майдони 4220 минг (1 январ 1993 йилларгача) гектарни ташкил қилади. Олимлар такидлаганидек мазкур суғориладиган майдоннинг 50% ортиғи шурланиш ишларини олиб боришга мухтож. Биргина бу эмас, Узбекистон барча суғориладиган тупроқлар мелиорациясининг у ёки бу турига мухтож. Жумладан, купгина суғориладиган ерлар рельеф шароитининг ноқулайлиги туфайли сув эрозиясига учраган, чул зонасида эса купчилик майдонларда шамол эрозияси хукм суради. Бунинг устига бу зонада қурғоқчилик тез-тез қайтарилиб туради. Тупроқлар дегумификация, зичланиш, ишқорланиш, шуртобланиш ва бошқаларга қарши мелиоратив тадбирларга мухтож. Юқорида баён этилганларни назарда тутиб, ушбу уқув қулланмада тупроқлар генезисини, тақалишини, таркибини, хоссаларини хисобга олган

холда тупроқ унумдорлигини хар хил йуллар билан йуқолишига йул қуймаслик унинг озуқа, хаво, иссиқлик, сув омилларини туғри бошқариш орқали табиий ва иқтисодий унумдорликни сақлаш йулларини изчиллик билан ишлаб чиқариш ва уни амалиётга тадбиқ қилиш, шунингдек суғориш минтақаси тупроқлари учун хос булган туғри сув режимини, суғориш технологиясини янгилаш, шурларни келиб чиқиши, шур ювиш ишларини туғри ташкил қилиш ва утказиш, нихоят қишлоқ хужалиги ишлаб чиқаришда замонавий агротехникавий ва мелиоратив чораларни утказиш туғрисида фикр юритилади. Дехкончилик мелиорация фанининг олдида қуйидаги вазифаларни хал этиш ётади. 1. Бирор хужалик ёки худудда тарқалган тупроқларнинг келиб чиқиши, таснифи, тарқалиши, табиий шароитини, тартиби ва хоссаларининг, уларни тупроқ унумдорлигига, мелиоратив холатини, таъсирини урганиш. 2. Тупроқлар унумдорлигини тиклаш, сақлаш ва ошириш йулларини урганиш ва дифференциал тавсиялар ишлаб чиқиши. 3. Тупроқлардан оқилона фойдаланиш ва мухофаза килиш. Юқоридаги агротехника асосида суғориш, қуритиш мелиорациясини ташкил қилиш. Мелиорация қилинадиган ерларда замонавий услублар асосида қишлоқ хужалик механизациясидан юқори даражада фойдаланиш. 4. Сув ресурсларидан тула, рационал ва самарали фойдаланиш, хужаликларда комплекс мелиорацияни барпо қилиш, кам харакат қилган холда юқори коэффициентли олдинга қуйилган вазифаларни хал қилиш. 5. Мелиорация жараёнларини (суғориш, қуритиш, шур ювиш, эрозияга, зичланишга, дегумификацияга қарши ва бошқалар) механизация ва автоматлаштирилган холда энергетика билан боғлаш. 3. Мелиорация фанининг ривожланиш тарихидан лавхалар. Маълумки , хар қандай фанни ёки унинг тармоқларини такомиллаштиришда ишлаб чиқариш кучларини ривожланиши билан

бошланган . Жумладан, мелиорация ишлари Марказий Осиё ва Кавказ олди улкаларининг дашт зоналарида IX асрда суғориш ишлари билан бошланган. Бунга қадар суғориш ишлари Арабистон, Туркия, Хиндистон, Татаристон, токи Осиё ясси тоғлигига қадар суғориб келинган. шу вақтларда одамлар ариқлар, сув хав- залари қуриб сунъий равишда ер суғориб экин экишган. Бизга маълумки, VIII-IX асрларда Сирдарё ва Амударёнинг юқори қисми булган Бақтрия ва Суғдиёна мамлакатлари мавжуд булган бу майдонларда 4 млн. гектарга яқин ер суғориб, дехқончилик қилинган, кейинчалик эса феодализм тузими, хар хил урушлар туфайли бу ерлар яксон қилинган. 1890 йилда Россияда катта қурғоқчилик булган. Бу қурғоқчилик сабабларини билиш мақсадида 3 та катта экспедиция В.В. Докучаев бошчилигида ташкил қилинади. Шу экспедиция ташаббуси билан Россиянинг жанубий районларида бирмунча илмий ва амалий ишлар қилинади. Лекин бу экспедиция асосан помешчикларнинг ерларида иш олиб боришади, дехқонларнинг ерига тегишмайди. Натижада қилинган хулосалар яхши натижа бермайди. Бу борада уша вақтда Москва қишлоқ хужалик институтида ишлаган академик В.В. Вильямс ва В.В. Подаревни ишлари катта булди, улар иштирокида мелиорация фанига асос солинди. Мелиорация хозирги вақтга келиб жуда катта муаммога айланиб қолди, бунга сабаб шуки, биринчидан кун сайин купайиб бораётган куррамиз ахолисини озиқ-овқат ва бошқа қишлоқ хужалик махсулотлари билан таъминлаш булса, иккинчидан саноатнинг ривожланиши хисобига инсониятнинг мелиорация қилиш қобилиятини оширган холда, куплаб янги ерларни узлаштириш, экин майдонларини кенгайтириш ва суғорилиб келадиган ерларни мелиратив холатини яхшилашдир. Бизнинг мамлакатимизда мелиорация қилиниб, суғорилиб келинаётган ер майдони умумий экин майдонларининг 90% ни ташкил қилиб қишлоқ хужалигидан олинадиган хамма махсулотларнинг 30-35% дан купроғи

етказиб беради. Шундай экан, суғорилиб экин экинладиган ер майдонларини янада кенгайтириш, уларнинг мелиоратив холатини яхшилаш орқали купроқ унумдорлигини орттириш, хамон давримизнинг асосий долзарб вазифаларидан бири булиб қолмоқда. Кейинга йилларда Марказий Осиё республикаларида биринчи навбатда узлаштириш мумкин булган ер майдони 16 млн.634 минг булиб, шундан қарийб 8 млн.дан ортиғи Узбекистон республика майдонларига туғри келади. Бироқ бир нарсага катта эътибор бериш керакки, шу биринчи навбатда узлаштирилиши керак булган ерларнинг 75 фоизи шурланган ва суғорилиб дехқончилик қилиниб келаётган ерларнинг хаммаси қайта шурланган ёки шурланишга мойилдир. Бундай мисолларни куплаб келтириш мумкин, лекин шунга қарамасдан биз дехқончилик қилиниб келаётган ерларимизнинг мелиоратив холатини яхшилаб унинг унумдорлигини оширишга мажбурмиз. Шунинг учун хам тупроқ мелиорацияси билан боғлиқ булган табиий халқимизнинг экологик онгини ошириш, юқори сифатли кенг атрофли маълумотли мутахассислар тайёрлаш хозирги даврнинг энг асосий долзарб вазифаларидан бири булмоғи лозим. Чор Россияси ва собиқ Иттифоқ даврларида хам Марказий Осиё, айниқса Узбекистон худудида мелиорация ишларини олиб боришга катта қизиқишлар булган. Чунки бу даврларда мамлакатни пахта хом-ашёсига булган эхтиёжини қондириш фақатгина Узбекистонда куп майдонларни ғуза экини билан банд қилиш асосида амалга ошириш мумкин эди. Узбекистоннинг тупроқ-иқлим шароити бу муаммони ечишга қодир эди. Бу улкада суғориш мелиорациясини ривожлантириш, шурлангани ерни шурини ювиш ишларини амалга ошириш зарур эди. Узбекистон худудида биринчи булиб А.Ф. Миддендороф (1882) “Очерки о Ферганской долине” деган асарида тупроқ-ларнинг тавсифи буйича уларнинг шурланганлиги, шурланиш сабаблари ва уни хисоблаш тадбирлари туғрисидаги илк маълумотларни топиши мумкин.

Кенг масштабли мелиорация сохасидаги ишларни биз Н.А. Димо рахбарлигида дастлаб Мирзачул даштида 1910 йилда бошлаган тадқиқотларида куриш мумкин. Н.А. Димо (1910, 1911, 1916 й.) биринчи булиб, Мирзачул даштида кенг тарқалган оч тусли буз тупроқларнинг шурланиш турлари, туз бирикмаларининг жойланиш чуқурлигини тузларнинг таркибий қисмлари, хамда тупроқ шурланишида сизот сувларининг иштироки (чуқурлиги, минерализацияси) туғрисида маълумотларни топамиз. 1914-1918 йиллар давомида бундай мазмундаги ишларни Зарафшон, айниқса Амударё қуйи оқими худудида давом эттиради. Умуман Н.А. Димо деярли 20 йиллик илмий тадқиқот ишларида Узбекистон тупроқларининг мелиоратив холати, уларнинг шурланиш омиллари, яхшилаш тадбирларини ишлаб чиққанда, Узбекистон кенг масштабли суғориш ишларини ривожлантириш, лойихалашларни ишлаб чиқишга асос солди. Жумладан, 1930 йилда Т.К. Резенкамп унинг маълумотларини асос қилиб Мирзачул даштини суғоришни янги лойихасини ишлаб чиқди. Н.А. Димо билан бир вақтда ва ундан кейин М.М. Бушуев (1912), В.С. Малугин (1913), А.Н. Розанов (1916, 1915), М.А. Орлов (1916), К.Д. Глинка (1923), Л.И. Прасолов (1924), С.С. Неуструев (1926) ва бошқа купгина тадқиқотчилар асримизнинг 30-чи йилларгача олдинги Туркистон, хозирги Узбекистон худуди тупроқларининг мелиоратив тавсифи, уни яхшилаш тадбирлари туғрисидаги маълумотлар билан тулдирдилар. Узбекистонда мелиорация фанининг назарий асосларини яратишда айниқса бу соха учун мутахассислар тайёрлашда, 1920 йилда Марказий Осиё давлат университети қошида 1935 йилда ташкил қилинган тупроқшунослик кафедраси университетда алохида урин тутади. М.А. Орлов, С.Н. Пустовойт, Х.А. Абдуллаев, С.Н. Рижов, Л.Т. Турсунов, С.А. Абдуллаев хамда 1930 йил Марказий Осиё Давлат Университетининг қишлоқ хужалик факультети заминида хозирги Тошкент Давлат аграр университети тупроқшунослик кафедраси тошкил топган ва унда А.Н. Розанов, М.А. Панков, И.Н. Фелициант А.М. Расулов, Х.М. Махсудов, ва бошқалар республикамизнинг

турли худудлари тупроқларини мукаммал урганиб, уларнинг муффасал мелиоратив тавсифини бериш, зарурий харита ва хаританомалар тузиш, тавсияномалар ишлаб чиқиш, энг асосий мелиоратив сохасида юқори малакали кадрлар тайёрлаш билан шуғулланадилар. Республикамиз тупроқларининг узига хос мелиоратив холатини урганишда, тупроқ-иқлимий шароитни хисобга олган минтақавий мелиоратив тадбирларни ишлаб чиқаришда, шур ерларни сифатли ювишнинг янги усулбларини ишлаб чиқаришда жорий қилишда Тупроқшунослик ва агрокимё институтининг роли нихоятда каттадир: Б.В. Федоров, С.А. Шувалов, Н.В. Богданович, Н.В. Кимберг, Б.В. Горбунов, А.З. Генусов, М.У. Умаров, О.К. Комилов, А.У. Ахмедов ва бошқа купгина республикамизнинг таниқли олимлари О Рамазонов, С. Мамбетназаров, А. Турсунов, С. Азимбоев, В. Исхаков, В. Попов ва бошқаларни ишлари диққатга сазовордир. Бу ишлар натижасида кенг маънода республикада хақиқий мелиоратив мактаб вужудга келди. Республикада фақатгина суғориш ва шур тупроқлар мелиорацияси мавжуд булмасдан, балки эрозияланган ёки эрозияга мойил ёки қум, қумли тупроқларни шамол (дефляция) эрозиясидан сақлаш мелиорацияси хам катта муаммо хисобланади. Бу сохада хам К.М. Мирзажонов, Х.М. Махсудовлар томонидан катта ишлар қилинди. Жумладан, К.М. Мирзажонов, М. Хамраев, Ш. Нурматов уз ишларида республикада шамол эрозиясини туб омиллари уларни олдини олиш, бу эрозия турига учраган ерлар унумдорлигини ошириш учун зарурий мелиоратив тадбирлар ишлаб чиқилган булса, Х.М. Махсудов, Л.А. ~афурова асарларида эса суғориш натижасида руёбга келадиган эрозия жараёнининг туб мохиятлари очиб берилган ва уларни яхшилаш (мелиорациялаш) тадбирлари ишлаб чиқилди. Мелиорация фани куп тармоқли фан хисобланади, шунинг учун хам тупроқларнинг биргина шурланиши ёки эрозияга учраши, шурланиш турларини билиш ёки шурланиш омилларини курсатиб утиш билан бу муаммони ечиш мумкин эмас.

М. Тошқузиевнинг дегумификацияга учраган ва уларнинг мелиорациясига бағишланган ишлари; тупроқлар оғир металлар, агрохимикатлар билан булғаланишига ва унга қарши тадбирларга бағишланган Х.Т Рискиева, А. Баиров, Т. Абдурахмоновларнинг ишлари, тупроқлар ута зичланиши,М. Мухаммаджанов, А. Ирматов, Р. Курвонтоев ишлари; тупроқлар шуртобланиши И. Турапов, Д. Исматов; тупроқларни мулчалашга бағишланган И. Турапов, Ш. Холикулов ишлари; ерлар рекультивацияси Т. Хотамов, А. Нигматов ва бошқалар ишларини қайд этиш лозим. 4. Табиатни қайта яралишида мелиорация асосий омил. Қишлоқ хужалигида қилинадиган мелиоратив тадбирлар мелиорациянинг асосий қисми хисобланади. Бу комплекс тадбирларга агротехник, тупроқ мелиорацияси, урмончилик, сув хужалиги ва гидротехник тадбирлар кириб, булар иштирокида керакли томонга, яъни ноқулай шароитларда, қишлоқ хужалигида туғри ва оқилона фойдаланиш билан бирга тупроқ унумдорлигини ошириб, қишлоқ хужалиги учун керакли булган шароитни яратишга қаратилган булиши керак. Мелиоратив тадбирларни сув режимини бошқариб боришда, ернинг устки ва остки қисмида оқиб келадиган ва чиқиб кетадиган сув миқдорини хар қайси гидрогеографик бассейнда бошқариб ва унда сув хужалигида туғри оқилона фойдаланиш билан бир қаторда, сув оқими ерларни сув билан таъминлаш ва хаттоки, балиқчилик ва бошқа қишлоқ хужалик ишларини янада юксалтиришда қулланиши лозим. Тупроқ унумдорлигини оширишда сув хамда усимликлар оладиган озуқа моддаларини тупроқда яратишда мелиоратив тадбирлар орқали,яъни ерларнинг мелиоратив холатини яхшилаш, тупроқнинг сув, озуқа режими ва микробиологик жараёнлар орқали, туғри агротехника ва алмашлаб экиш системаси туфайли тупроқларнинг структура холатини яхшилаш мумкин.

Тупроқларда намликни тулдириш ва шу жараёнлар билан боғлиқ булган озуқа ва иссиқлик режимини яхшилаш мелиоратив нуқтаи назардан бир неча хил йуллар билан амалга оширилади: - биринчидан, табиий сув ресурсларидан фойдаланишни ошириш, бунда ёғин-сочин тупроқ намлигини жамғармаси, тупроқ қатламларида чиқиб кетадиган сувларнинг коэффициентини камайтириши, табиий намликни тупроқ қатламида ошириш, ерларнинг кундалангига хайдаш, тупроқ қатламларини қиш ойларида қор билан аралаштириб хайдаш ва нихоят тупроқ структурасини сақлаш; - иккинчидан, сувларни тежаб -тергаб сарфлаш, бунда тупроқ юза қатламида намликни парланишига, транспирация жараёни орқали намликни куп сарфланишига қарши курашган холда, тупроқнинг шамол эрозиясидан сақлаш, агротехник ва унумдорликка эътиборни қаратиш, сув режимини туғри назарда тутган холда, сунъий суғоришга утиш, тупроққа ишлов бериш системасини ижро қилиш. Бу тадбирлар тупроқларда намликни сақлашга қаратилган булса, иккинчи томондан тупроқ қатламларида ошиқча намликни қочириш, анаэроб шароитда аэроб шароитни тупроқда хосил қилиш қуйидаги йуллар билан амалга ошириш мумкин. Биринчидан - дала майдонларига келадиган сув миқдорини камайтириш ва ерларни сув босишидан сақлаш. Иккинчидан - қуритиш мелиорацияси ва сув режимига қаттиқ риоя қилган холда тупроқ қатламлари таркибидаги ошиқча намликни йуқотиш. Бунда тупроқларга ишлов бериш ва ерлардан қишлоқ хужалигида туғри ва оқилона фойдаланиш лозим. Учинчидан - тупроқнинг хаво утказиш қобилиятларини яхшилаш ва тупроқ структурасини яхшилашга катта эътибор бериш кузда тутилади. Тупроқ сув режимини ташкил қилиш ёки тупроқларни намлик билан таъминлаш ёки тупроқ қатламларидан ошиқча намликни йуқотиш хар қандай шароитда, хам табиат хамда хужалик шароитларини хисобга олган холда

олиб борилиши шартдир. Шу юқорида келтирилган тадбирлар орқалигина мелиорацияда сувдан туғри ва режали фойдаланиш имконини беради. Ерларни мелиорацияга мухтожлиги хар қайси улка ва конкрет майдонларда шу минтақанинг табиий шарт-шароитларини хисобга олган холда олиб борилади. Масалан жанубий-шарқий Кавказ олди ва Марказий Осиё улкаларида мелиорация турлари асосан суғориш орқали олиб борилса, шимол ва шимолий-ғарбий районларда асосан қуритиш мелиорацияси орқали табиатда ноқулай шароитларни, қулай ва келгусида ишлаб чиқариш учун керакли воситани яратиш мумкин. Шу нарсага эътибор бериш керакки, у ёки бу улкаларда ерларни мелиорацияси ва унинг табиий шароитлар ва хужалик вазифалари орқали белгиланади. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки,табиатни қайта яралишида усимликлар хаёти омиллари уларни алмаштириш мумкин эмас деган қонунга таянган холда амалга ошириш мақсадга мувофиқдир. Биологик махсулотларнинг мунтазам ошириб бориш зарурияти хар бир хужалик, регион, провинция ва минтақаларнинг тупроқ шароитлари туғрисидаги чуқур билимларни талаб этади. Фақат ана шу билимлар асосида ишлаб чиқаришнинг илғор тажрибаларини хисобга олган холда тупроқ унумдорлиги кенг куламда тиклашни ва хосилдорликни янада оширишни таъминловчи табақалаштирилган тадбирлар тизимини ишлаб чиқиш мумкин. Назарий томондан юқори махсулдорли агроэкологик тизимларни бошқариш жойлари,тамойиллари ва параметрлари умумий куринишга эга. Лекин бу курсаткичларнинг параметрларининг муътадил даражалари, айниқса унинг муддатлари, тупроқдаги жараёнларнинг бошқаришдаги аниқ усулларнинг бирга қушиб олиб бориш хужалик, регион ва минтақаларнинг тупроқ мелиоратив ва экологик шароитларини мажмуаларига боғлиқ холда кенг доирада фарқланади.

Хар бир йирик хужалик ва табиий-иқтисодий худудлар (микрорегионлар) узининг тупроқ-иқлим шароитларига мос келадиган қишлоқ экинлари етиштириладиган тупроқларнинг унумдорлигини қайта тиклаш буйича илмий асосланган тадбир ва технология тизимларининг истиқболли дастурларини яратиш ва уларни қуллашни тақозо этади. Илмий ва ишлаб чиқариш тажрибаларини умумлаштириш, тахлил қилиш асосида тупроқлар мелиорацияси фақат ерларга суғориш учун сув қуйиш ва зах майдонларини қуритиш учун ер ости сувларини қочиришдан иборат деб чегараланмасдан суғорила-диган ерлар, яйловлар ва пичанзор майдонларнинг биологик мах- сулдорлигини оширишга қаратилган барча тадбирларни режалаш - тириб, амалиётда эришилиш керак булган мақсадлар учун қуллаш зарур. Мелиорациянинг қулланилишидаги талаб ва тажрибалар шуни хисобга олиши керакки, майдонларга сув қуйиш ва уларни чиқариб юбориш мелиорациянинг фақат бир куриниши булиб, умуман олганда бу мелиоратив тадбир бошқа тадбирлар мажмуи билан (дефляция, сув эрозияси, тупроқ зичланиши, дегумификация, ишқорийлик, ифлосланиш ва бошқалар) биргаликда олиб борилиши керак. Қишлоқ хужалигида мураккаб ва алмашиниб турувчи мелиорация мажмуалари режалаштирилиши ва мунтазам утказиб турилиши керак. I. Огохлантирувчи куринишдаги, II. Унумсиз тупроқларни тубдан яхшиловчи, III. Табиий ва сунъий тупроқларни тиклаш ва пайдо қилиш буйича мелиорациялар (Ковда 1989). Огохлантирувчи (химояловчи) мелиорациялар юқори мах- сулдор тупроқларни сақлашга қаратилган: 1. Майдон (дала) ларда монокультурани (экинлар якка хокимлигини) йуқотиш. 2. Дуккакли экинлар ва шудгорлар билан алмашлаб экишни жорий этиш.

3. Дала, тик қияликларда эрозияга қарши ишлов бериш (кундаланг, контурли, ағдармасдан хайдаш), қурғоқчилик ва эрозияга қарши ушлаб қолувчи тадбирларни утказиш. 4. Хужаликлар ер майдонларини умумий эрозияга қарши ташкил қилиш ва тупроқларни ишлаш (далаларни йул-йул контур шаклида ишлов бериш, йулларни холати, химояловчи урмон поласаси). 5. Харакатчан қумликлар фито-мелиорацияси, тик қояларда ховузчалар ташкил этиш. 6. Фитомелиорация ва табиий яйлов, текисликлар ва айниқса тоғли районлардан алмашлаб фойдаланиш. 7. Сув манбалари таъсирида сув босиш, ботқоқланиш ва тупроқ шурланишидан огохлантирувчи зовурлар. 8. Тупроқ хайдалма қатламларини маданийлаштириш: органик моддалар билан мунтазам таъминлаш, кесаксимон-донадор структурани ушлаб туриш, илдиз қатламларининг муътадил жойланиши, рельеф нотекислиги ва тупроқ хайдалма қатламининг ранг-баранглиги. Махсулдорсиз ва кам махсулдор тупроқларни туб мелиорациялари: 1. Ботқоқ тупроқларни қуритиш. 2. Шурланмаган тупроқларни суғориш. 3. Чул ва ярим чул минтақаларидаги шурланган тупроқлар ва шурхокларни суғориш, шурсизлантириш ва узлаштиришдаги тадбирлар мажмуаси: а) Чукур самарадор зовур қуриш. б) Микрорельефли ерларни текислаш. в) Кимёвий мелиорацияни қуллаш. г) Шур ювиш мелирациясини утказиш. д) Эксплуатацион шур ювиш. е) Шур ювишда вегетацион суғориш (умумий миқдордан 10-20 %).

ж) Шур ювишдаги ва грунт сувларини чиқариб юбориш учун чуқур зовур, мелиорация бошида умумий миқдорнинг 50-80% ва нормал эксплуатация даврида 10-15% миқдорда. з) Минераллашган (1,5 - 3,0 г.л. ва ундан ортиқ) зовур сувларини дарёлардан мухофаза (изоляция) қилиш ва улардан юқори шурга чидамли усимликлар ва қумликлар, хамда пастқам- лик шур тупроқлардаги галофитларни суғориш. 4. Шуртоблар, шуртобсимон тупроқлар ва тақирларнинг мелиорациясига оид тадбирлар мажмуи: а) Микрорельефларни текислаш. б) Плантаж (агар гипсли қатлам 30-60 см чуқурликда жойлашса) ва органик уғитларнинг мелиоратив миқдори (дозаси 100 т. гача). в) Гипс, кислота қолдиқлари фосфогипс, охакларни органик уғитларнинг мелиоратив юқори долзарб билан бирга аралаштириб солиш, тупроқ гипс булмаган шуртобларни тупроқлаштириш (землевание). г) Қорни ушлаб қолиш ёки кимёвий мелиорация реакцияси махсулотларини йуқотиш учун тупроқни муътадил намлаб туриш. д) Ут-дала алмашлаб экиш ва физиологик нордон уғитларни қуллаш, органик уғитларни қайтадан солиш. 5. Цементлашган, ута зичлашган, структурасиз оғир тупроқлар мелиорацияси; чуқур ағдармасдан юмшатиш, ёриқлар барпо қилиш, охакли ва органик моддалар билан бойитиш, гунг билан аралаштирилган қум солиш 6. Жарларни антропоген хужалик мақсадлари учун узлаштириш, инженер ва урмонмелиоратив мустахкамлаш, тик қиялик-ларни урмонлаштириш, ювишни олдини олувчи инженерлик иншоатлари, жарларга яқин тик қояларни урмонлаштириш. Бузилган ва янгидан пайдо булган сунъий тупроқларни тикловчи мелиорация: I. Техноген бузилган ерларни, очиқ шахта қолдиқларини, карьерларни ва бошқаларни рекультивациялаш.

II. Тула эрозияга учраган массивларни текислаш, уларни тупроқлаштириш, урмонлаштириш. III. Майда тош, шағалли майдонларни, қумларни кольматажлаштириш. IV. Тоғлар ва адирларда эрозия жараёнларини йуқотишни таъминловчи капитал супачалар, зинапоялар (терраса) ва дамбалар системасини яратиш, сунъий тупроқлар яратиш ва уларни бир йиллик ва куп йиллик усимликлар етиштириш учун узлаштириш.

Адабиётлар: 1. П . Узоқов , И . Бобохўжаев – « Тупроқшунослик ». Т.: «Мехнат» 1995. 2. М.А.Панков - “Мелиоративное почвоведение”. Т.: “Ўқитувчи” 1974. 3. И.И.Плюснин, А.И.Голованов - “Мелиоративное почвоведение”. М.: “Колос” 1983. 4. М.А.Панков - “Тупроқшунослик”. Т.: “Ўқитувчи” 1970. 5. М.Баходиров, А.Расулов - “Тупроқшунослик”. Т.: “Ўқитувчи”. 1970. 6. Х.М. Махсудов - “Эрозия почв аридной зону”. Т.: “Фан”. 1982. 7. О.К.Комилов - “Мелиорация засоленнух почв Узбекистана”. -Т.: «Фан» 1985. 8. К.Гедройц - “Солонцу, их происхождение, свойства и мелиорация”. Избр. тр. М.: 1928. 9. М.У.Умаров - “Почву Узбекистана”. Т.: “Фан”. 1975. 10. Н.В.Кимберг - “Почву пустинной зону Узбекистана”. Т.: “Фан”. 1975. 11. А.Расулов - “Почву Каршинской степи”. Т.:“Фан”. - 1975. 12. Х.А.Абдуллаев - “Ўзбекистон тупроқлари”. - Т.: 1973.

O'xshashlar

Дехкончилик мелиорация фани унинг мақсади, вазифалари, услублари, тарихи

Ўсимликлар карантинининг умумий асослари фани тарихи, мақсади ва вазифаси

Кириш. Чорвачиликни мақсади ва вазифаси

Дехкончилик тизими

Ўсимлик карантинини мақсади, вазифалари, ривожланиш тарихи. Ўзбекистонда карантин хизматини ташкил этилиши