Карамбош сабзавот экин¬лари етиштириш, сақлаш ва қайта ишлаш тех¬нологияси - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Карамбош сабзавот экин¬лари етиштириш, сақлаш ва қайта ишлаш тех¬нологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67.5 KB

Ko'chirib olish

Карамбош сабзавот экин лари етиштириш, сақлаш ва қайта ишлаш тех нологияси Режа: 1. Карамбош сабзавот экинларининг вакиллари. Уларнинг аҳамияти, ишлатилиши, келиб чиқиши, тарқалиши, ҳосилдорлиги. 2. Оқбош карам биологик хусусиятлари, навлари. 3. Эртаги ва кечки оқбош карам етиштириш технологияси. 4. Ҳосилни йиғиш ва сақлаш технологияси.

Таянч иборалар :Оддий (оқбош) карам, қизилбош карам, савой карам, гулкарам, брюссель карами, колраби карами, хитой, пекин ва барг карам, Ўрта ер денгизи ва Европа карамлари, карамни уруғидан ўстириш, уруғлик карамбошлар. 1. Карамбош сабзавот экинлар вакиллари ва аҳамияти. Саб завот экинларининг бу гуруҳига бутгулилар (Cruciferae) ёки карам дошлар (Brassicaceae) оиласига мансуб оддий ёки оқбош карам, қизилбош карам, савой карами, брюссель карами, колраби карам, барг карам, хитой карами, пекин карами, гулкарам ва бошқа тур, хиллар киради. Шулардан гулкарам, хитой ва пекин карамлар бир йиллик бўлиб, қолганлари (оқбош, қизилбош, савой, брюссель барг ва коль раби карамлари) эса икки йиллик ўсимликлардир. Карамларнинг таркибида озиқ моддалар унчалик кўп эмас, лекин минерал тузлар ва витаминлар, айниқса «С» витамин манбаи ҳисобланади. Оддий (оқбош) карам таркибида озиқ моддалар ва витаминлар кам. Брюссель ва гулкарам қуруқ модда ва витаминларга бойлиги би лан бошқа карам турларидан фарқ қилади. Кольраби карами щакарга бой (7% гача) бўлиб, бу унга ширин маза беради. Оқбош карам овқатга янгилигича ва тузланган ҳолда ишлатилади. Қизилбош карам узоқ сақланувчанлиги билан характерланиб, ундан кўпинча янгилигида салат тайёрлашда фойдаланилади. Гулкарам пишмаган оқ рангли серэт тўпгули парҳез маҳсулот бўлиб, қайнатилган, қовурилган ва баъзан сиркаланган ҳолда овқатга ишлатилади. Кольраби карами шарсимон поя мева ҳосил қилади. У янгилигича, қайнатилган ва димлаб пиширилган ҳолда истеъмол қилинади. Таркибида витаминларнинг кўплиги ва тезпишарлиги бошқа карамлардан 10-12 кун олдин пишиши билан характерланади. Савой карамининг боши юмшоқ, барглари пуфакчага ўхшайди, узоқ сақланмайди. У янгилигича салатга ҳамда шўрва ва бошқа овқатларга

ишлатилади. Брюссель карами баланд поя ҳосил қилиб, унинг барг қўлтиқларидан майда карам бошчалар чиқаради. Бу карам ҳам пиширилган ҳолда, шўрваларга ва маринадларга ишлатилади. Барг карам пояси баланд, барглари чўзиқ ва этли бўлади. у мол ларга берилади. Янги баргларигина шўрваларга солинади ва пюре тай ёрлашда фойдаланилади. Барг карам баъзи формалари манзарали ўсимлик сифатида ўстирилади. Хитой ва пекин карамлари поясининг ривожланмаганлиги ва баъзан унча қаттиқ бўлмаган карамдош ҳосил қиладиган нозик барг лардан тузилган тупбарги билан бошқа тур карамлардан фарқ қилади. Бу карамлар турли корейс ва хитой миллий таомлари тайёрлашда ишлатилади. Карамнинг хўжалик-ишлаб чиқариш жиҳатдан энг аҳамиятлиси ва кенг тарқалган тури оқбош карам ҳисобланади. У ка рам экилган жами майдоннинг 98-99% ини, умумий сабзавот экинлар майдонининг дунё бўйича 25-30, Ўзбекистонда эса 12-15% ини эгал лайди. Келиб чиқиши ва тарқалиши. Карамнинг ватани Европанинг Ўрта ер денгизи соҳили ҳисобланади. Карам жуда қадимий экин. У римликлар ва қадимий грекларга азалдан маълум бўлган. Ҳатто, IX-X асрларда Марказий ва Шарқий Европада яшаган славян қабилалари ҳам билганлар. Ҳозирги вақтда карам жуда кенг тарқалган сабзавот экини бўлиб, у тропик минтақадан тортиб Қутб доирасигача экилади. Карам Рос сияда 200 минг гектарига экилади. 2. Биологик хусусиятлари. Оқбош карам совуққа чидамли икки йиллик ўсимлик. Унинг уруғи 4-5  ҳароратда нишлайди. Ҳарорат 15-20  бўлганда 3-4 кунда униб чиқади. Лекин ҳарорат юқори бўлиб, ёруғлик етишмаса кўчатхоналарда кўчатлар бўйига ўсиб кетади. Шу туфайли кўчатлар кўкариб чиққандаги даврда ҳарорат 6-8  бўлса, энг қулай ҳисобланади. Ўсимликнинг карамбош ўраши учун энг қулай ҳарорат 15-18  , лекин паст (5-10  ) ҳароратда ҳам карамбош ўсиши ва шаклланиши мумкин. Карам кўчати минус –5-6  , ўсимлиги эса -8  гача совуққа чидайди. Кузда

ўтказилган Дербентская местная, Апше ронская озимая навлари эса минус – 10, -12  гача совуқдан зарарлан майди. Далага ўтқазилган уруғлик карамлар минус 5-7  совуқдан ши кастланмайди. Суткалик ўртача ҳарорат 25  дан ортиб, кундузи 30-35  гача борганда, карамбош ўраши секинлашади, тезпишар навларда тўхтайди. Уруғлик карам ғовлаб, кўплаб қўшимча вегетатив новдалар чиқаради, шонагуллари айниб, майда барг пластинкаларга айланиб қолади. Натижада карамнинг уруғ ҳосили кескин камаяди ёки бутун лай уруғ ҳосил қилмайди. Ўзбекистонда иссиққа чидамли ўртапишар навлар муваф фақиятли ўстирилмоқда. Бу навларининг иссиққа чидамлилиги анато мик хусусиятлари (барг эпидермис тўқимасининг майда ҳужайра-ли лиги, оғизча тешикчаларининг катталиги ва сув тўплам қобилиятининг юқорилиги билан боғлиқ). Эртапишар карам навлари эртаги ҳосил олиш учун плёнка ос тида ўстириб етиштирилмоқда. Эртапишар навлар умуман карам уруғини республикамиз шароитида етиштириш долзарб муаммо бўлиб, иқлим ва тупроқ шароитларини ҳисобга олган ҳолда уни эколо гик, агротехнологик, ташкилий-иқтисодий жиҳатдан асослаш талаб этилади. Оқбош карам тупроқ унумдорлиги, ундаги озиқ моддалар ва намга талабчан. В.И. Эдельштейн (1962) маълумотларига кўра, 500 ц/га оқбош карам ҳосили олинганда ердан 150 кг азот, 50 кг фосфор ва 222 кг ка лий, Академик В.И.Зуев ва профессор А.Абдуллаев (1997) бўйича Ўзбекистон бўз тупроқларида 529 ц/га карам ҳосили олинганда эса ер дан 227 кг азот, 68 кг фосфор ва 252 кг калий олиб чиқади. Шунинг учун органик ва минерал ўғитларни солишга алоҳида эътибор бериш керак. Тупроқдаги намнинг ортиқча бўлиши, аэрациянинг ёмонла шуви, ўсимликнинг ўсишини тўхтатиб, баргларда антоциан (кўк-би нафша) ранг пайдо қилади. Карамбошлар бўш ўралади ва ҳосил кес кин камайиб кетади.

Оқбош карам узун кун ўсимлик. Узун кун бўлса, карам кўчатининг ўсиш ва карамбошлар ҳосил бўлиши, иккинчи йилги ўсимликларда эса гуллаши ҳамда уруғларнинг пишиши тезлашади. Карам – ёруғсевар ўсимлик. Ёруғ етишмаса кўчатлар ғовлаб ке тади, карамбошлар бўш шаклланади. Карам-бошлар шаклланиши – ассимиляция аппарати (эркин ва яшил борглар) пайдо бўлгач бошла нади. Карамбошлар жуда тез ўсади. Тезпишар навларда кўчат далага экилгандан кейин 60-85 кун ўтгач тўлиқ шаклланади ва техник пи шади. Лекин, карамбош нисбатан бўш ва кам муддатга сақланади. Ту проқда намнинг юқори бўлиши (дала нам сиғимига нисбатан 90% дан зиёд) ва ўсимлик азотли ўғитлар билан ортиқча озиқлантирилса, ка рамбош бўш ўралади ва ҳосилдорлик кам бўлади (Б. Азимов, 1971). 3. Эртаги ва кечки оқбош карам ўстириш технологияси. Навлари. Эртаги экин сифатида эртапишар Июнская, Номер первый Грибовский 147; кечки муддатда ўртапишар Ташкентская 10; кечпишар Узбекистанская 133, Саратони, Судья узбекский; қишолди экиш учун Дербентская местная, Наврўз, Апшеронская озимая на влари яроқли. Ер танлаш. Яхши ўғитланган, озиқ моддаларга бой, на миқтирилган салқин тупроқлар яроқли. Енгил қумоқ бўз тупроқ, чи ринди кам қумлоқ ерларга экилган карам яхши ривожланмайди. Шўрланган, ботқоқланган ва кислотали ерлар карам экишга яроқсиз. Алмашлаб экишдаги ўрни. Битта далага карам 3 йилда бир марта экилади. Картошка, бодринг, полиз ва дуккакли дон экинлари яхши ўтмишдош. Кечки карамни эртаги картошка, сабзи, бодринг ва кузги ғалла- дон экинларидан бўшаган ерларга такрорий экин сифа тида экиб, мўл ҳосил ўстириш мумкин. Кўчат етиштириш. Юқорида қайд этилган навларининг тоза лиги 98%, унувчанлиги 85% дан кам бўлмаган 1-класс уруғларидан бир гектарга кўчат олиш учун 350-400 грамм етарли ҳисобланади.

Уруғлар экишолди сувда ёки 0,01-0,05% ли ўстирувчи стимуля торлар, микроэлементлар эритмасида 10-12 соат мобайнида ивити лади, сўнг ТМТД ёки бошқа шунга ўхшаш фунгицидлар (1 грамм уруққа 4-8 грамм препарат) билан ишланади. Шундай нишлатилган ва ишланган уруғлар илиқ ёки ярим илиқ парникларга эртаги экин учун декабр-январ ойларида, ўртаги карам сифатида март-апрелнинг бош ларида 0,5-1,0 см чуқурликда экилади. Ўсимлик кўкаришигача ҳароратни 15-20  , сўнгра 8-10  да сақлангани маъқул. Ёзда кечки карам кўчати дала яқинида кўчатхона ташкил қилиниб, кичик пол ёки эгатларда етиштирилади. Кўчатлар зарур бўлса сийраклаштирилади, ўсув даврида озиқлантирилади, суғорилади, бегона ўтлардан тозаланади, 4-5 чинбарг ҳосил қилгач, далага ўтқазилади. Эртаги карам, одатда суғорилган участкаларга экилади. Баъзан суғормай, ёмғирдан кейин ҳам ўтказилади. Карам кўчати кеч баҳор, ўртаги ва кечки (ёзги) муддатларда экилганда дала кўчат ўтқазишдан олдин ва кейин суғорилади. Бу иш кўчатлар тутиб, ўсиш ва ривожла нишини давом эттиргунча, 2-3 марта ўтказилади. Ерни экишга тайёрлаш . Кузда ПН-4-35, ПЯ-3-35, ПД-4-35 мар кали плуглар Т-4А тракторига тақилиб тупроқ 28-30 см чуқурликда шудгорланади. Эртанги карам экиладиган далалар эрта баҳорда боро наланиб жўяклар олинади кечки карам такрорий экин сифатида экила диган бўлса асосий экин йиғиштириб олингач, ер суғорилади, етилгач 22-25 см чуқурликда ҳайдалади, бороналанади, молаланади ва жўяк олинади. Ўғитлаш . Тупроқдан озиқ элементлар ўзлаштириши бўйича ка рам сабзавот экинлар орасида етакчи ўринлардан бирини эгаллайди. Бир тонна ҳосил олиш учун сарфланадиган минерал ўғитлар миқдори-эртаги карам учун 5-7 кг азот, 4 кг фосфор ва 3,4 кг калий; кечки карам учун 6,8; 4,5; 2,9 кг ни ташкил этади. Бўз тупроқларда эртаги ва кечки карам етиштириш учун гекта рига 20- 30 тонна гўнг, 150-200 кг азот, 100-130 кг фосфор ва 75-100 кг калий ўтлоқ тупроқларда эса 120-150 кг азот, 120-150 кг фосфор ва 60-100 кг калий

берилади. Гўнг тўлиқ, фосфор 70-75 фоизи, калий 50 фоизи ерни ҳайдашда солинади. Фосфорнинг қолган 25-30 фоизи кўчат ўтқазиш вақтида 40 фоизи кўчат тутгач биринчи озиқлантиришда, колган 60 фоиз азотли ва 50 фоиз калий ўғитлари ка рамбош ўрай бошлаганда берилади. Кўчат ўтқазиш муддати, қалинлиги ва схемаси . Ўзбекистонда карам 4 муддатда экилади: эртанги – феврал охири, март ойи бошла рида: ўртанги - март ойининг охирги ўн кунлигида; кечки – 15 июн дан – 15 июлгача; қиш олдидан-ноябр ойи бошларида экилади. Қатор оралари 70 см, туп оралари навига қараб – 25, 30, 40 ва 50 см қилиниб, ҳар гектарига 45-57, 36-37 ва 28- 30 мингтагача кўчат экилади. Кўчат ўтқазилганда унинг учки куртаги тупроққа кўмилиб қолмаслиги шарт. Кечки карам кўчатлари ўтқазилгач, 5-7 кунлари хато жойлари тўлдирилади. Ўртаги ва эртаги карамлар одатда яхши тутади ва қайта экишга эҳтиёж бўлмайди. Парваришлаш. Кўчатлар тутгандан сўнг қатор ораларига би ринчи комплекс ишлов берилади: қатор оралари юмшатилади, озиқлантирилади ва ўсимлик бўғзи қўлда чопиқ қилинади. Жами қатор ораларига 2-3 марта ишлов берилади. Тупроқ намлиги дала нам сиғимига нисбатан 80-90 % бўлиши керак. Эртанги карам сизот сув лари чуқур жойлашган бўз тупроқларда 8-9 марта, юза жойлашган ер ларда 5-6 марта, кечки карам эса 11-12 ва 7-9 марта ҳисобида суғорилади. Ўртача суғориш нормаси гектарига 600-700 м 3 . Карам экинини су-ғориш сони, муддати ва нормалари тупроқ шароитига, ер ости сувла рининг жойлашиш чуқурлигига ва навига қараб белгиланади (6-жад вал). Карам бошлари шаклланаётган ва пишиш даврида экинни тез-тез, ҳар 6- 8 кунда суғориб туриш лозим. жадвал. Ўзбекистоннинг марказий минтақаларида оқбош карамни суғориш режими

№ Карамлар Ер ости сувининг жойлашиш чуқурлиги Суғориш сони Суғориш нормаси Мавсумий суғориш нор - маси, м 3 /га 1 Эртаги 2 м гача 2-3 м 3 м дан чуқур 5 7 9 600 600 700 3000 4200 6300 2 Ўртаги 2 м гача 2-3 м 3 м дан чуқур 6 8 11 600 650 650 3600 5200 7150 3 Кечки 2 м гача 2-3 м 3 м дан чуқур 7 9 13 700 700 700 4900 6300 9100 Кечки карамни суғориш кўчат ўтказилиши биланоқ бошланади. Ер ости суви чуқур жойлашган бўз тупроқли ерларга экилган кечки карам бош ўрай бошлагунча ҳар 8-10 кунда суғорилади. Карам бошлар шакллана бошлаганда суғоришлар ҳар 6-7 кунда етилиш даврида эса ҳар 10-12 кунда суғорилади. Кечки карамни суғориш октябр ойида, ҳосилни йиғиб олишдан икки-уч ҳафта олдин тўхтатилади. Экинга дастлабки ишлов беришда экин қатор оралари культива торлар билан 5-6 см чуқурликда юмшатилади. Кейинги ишлов бе ришда эса юмшатиш чуқурлиги 10-12 см га етказилади. Карамбош лари шакллана бошлаб, ўсимлик барглари ўсиб кетиб, культиватор тишига халақит бера бошлаганда ишлов тўхтатилади. Экин қатор ора ларини юмшатиш кўпинча чопиқ қилиш ва озиқлантириш билан бир вақтда олиб борилади. Қатор ораларини юмшатиш, ўсимликнинг ер устки қисмларида кўпинча илдизлар ҳосил бўлишига ундайди ва у жуда бақувват бўлади. Эртаги карам кўчатлари илдиз олгандан кейин бир марта, кеч киси эса икки-уч марта чопиқ қилинади. Бегона ўтлар босган ва ту проғи жуда зичлашиб кетган участкаларда экин қатор ораларини ме ханизация ёрдамида юмшатишга қўшимча қилиб кетмонда чопиқ ҳам қилинади.

4. Ҳосилни йиғиш ва сақлаш технологияси. Ҳосил карам бош лари зичлашиб қаттиқлашганда май ойида 3-4 ноябр ойида 2 марта қўлда йиғиб олинади. Карамбоши пичоқ билан бандидан кесиб оли нади. Сўнгра 1-2 барги колдирилиб тозаланади ва сотишга ёки сақлашга жўнатилади. Пишиб ўтиб кетган карамбошлари ёрилиб, си фатини йўқотади, сақлаш учун яроқсиз бўлиб қолади. Тезпишар нав карамбошлар айниқса кўп ёрилади, бунинг устига улар баравар етил маганлигидан йиғиб-териш ҳам жуда чўзилиб кетади. Кечпишар ка рам навлари кам ёрилади. Карам чиқиндилари (яшил барглар, пишиб етилмаган карам бош лар) янгилигича ёки силосланган холда молларга берилади. Ўзбекистонда эртаги карам ҳосилдорлиги гектаридан 150-200 ц, кечкисиники эса 250-280 ц. Лекин илғор хўжаликлар анча юқори (350-400 ц/ га) ҳосил етиштирмоқдалар. Карам кечпишар навлари сақлашга чидамли бўлиб, бутун қиш да вомида яхши сақланади. Карамлар махсус омборларда тахланиб ёки тахта планкалардан ясалган яшик, яшик-катакларда сақланади. Сақлаш учун +1 0 ҳарорат ва 95-96 % ҳаво намлиги энг қулай ҳисобланади. Эртаги карамни йиғиштириб олиш ва сақлаш ёзги энг юқори ҳароратга тўғри келгани учун уни сақлаш анча қийин бўлади. Ер ус тига қурилган ёки сабзавотлар сақланадиган омборхоналарда сақлаш муддати, одатда, 15-20 кундан ошмайди. Шунинг учун эртаги карамни узоқ вақт сунъий совутиладиган омборларда пасайтирилган (2-3 0 С) хароратда сақлаш мумкин. "Совуқ" ҳолда сақлаганда одатдаги сақлангандагига қараганда витамин С ва углеводларнинг йўқолиши икки-уч марта секинлашади, вазнининг йўқолиши ва чириб нобуд бўлиши анча камаяди. Сунъий совутиладиган сабзавот омборларида июнда йиғиштириб олинган эртаги карамни сентябргача, яьни кеч ёзги муддатларда экилган карам ҳосили узишга етила бошлаган вақтгача сақлаш мумкин. Адабиётлар :

1. Балашев Н.Н., Земан Г.О. “Сабзавотчилик” Т., “Ўқитувчи”, 1977. 2. Бўриев Х.Ч., Зуев В.И., Қодирхўжаев О. Мухамедов М.М. “Очиқ ерда сабзавот экинлар етиштиришнинг прогрессив технологиялари” Т., “ЎзМЕДИН”, 2002. 3. Зуев В.И., Абдуллаев А.Г. “Сабзавот экинлари биологияси ва уларни етиштириш технологияси”, Т., “Ўзбекистон”, 1997. 4. Рыбаков А.А., Остроухова С.А. “Ўзбекистон мевачилиги” Т., 1981. 5. Ашурметов О.А., Бўриев Х.Ч. “Полиз экинлари биологияси ва етиштириш технологияси”, Т., 2000. 6. Темуров Ш. Узумчилик. Т., “Миллий энциклопедияси” 2002. 7. Бўриев Х.Ч., Ризаев Р.М.- Мева узум махсулотларини биокимёси ва технологияси. Т., “Меҳнат” 2002. 8. Бўриев Х.Ч., Жўраев Р., Алимов О.– Мева сабзавотларни сақлаш ва дастлабки ишлов бериш. Т., “Меҳнат” 2002. 9. Расулов А.– Картошка, сабзавот ва полиз махсулотларини сақлаш. Т., “Меҳнат” 1995. 10. Зуев В.И., Умаров А.А., Қодирхўжаев О. – Интенсивная технология возделывания овоше – бахчевых культур и картофеля. Т., 1987.

O'xshashlar

Томатдош сабзавот экин¬ларини етиштириш, сақлаш ва қайта ишлаш тех¬нологияси

Пиёзбошли сабзавот экинлари етиштириш, сақлаш ва қайта ишлаш технологияси

Картошка етиштириш, сақлаш ва қайта ишлаш технологияси

Полиз экинлари етиштириш, сақлаш ва қайта ишлаш технологияси

Илдизмевали саб¬завот экинлари етиштириш, сақлаш ва қайта ишлаш технологияси