Ер-сув ресурслари ва улардан самарали фойдаланиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

186 KB

Ko'chirib olish

Ер-сув ресурслари ва улардан самарали фойдаланиш Режа: 1. Ер ресурслари қишлоқ хўжалигида асосий ишлаб чиқариш воситаси. Мамлакат ер ресурсларининг таркиби. 2. Мулк муносабатлари системасида ер ресурслари. Ер мулкини рўёбга чиқаришнинг иқтисодий механизми. 3. Дифференциал рента иқтисодий мазмуни, шакллари ва тақсимланиши. Абсолют рента. 4. Ерни иқтисодий баҳолаш ва ер кадастри. 5. Сув ресурсларидан фойдаланиш самарадорлиги 6. Ер ресурсларидан самарали фойдаланишнинг омиллари ва кўрсаткичлари. Ер мониторинги

1. Ер ресурслари қишлоқ хўжалигида асосий ишлаб чиқариш воситаси. Мамлакат ер ресурсларининг таркиби. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришнинг моддий элементлари орасида ер ресурслари муҳим ўринни эгаллайди. У моддий бойлик яратишнинг дастлабки шарт-шароити ва табиий асоси ҳисобланади. Классик иқтисодчилар, ерни меҳнат воситалари, меҳнат предметлари ва манзилгоҳ жойларни яратувчи буюк лаборатория, хазина эканлигини таъкидлаганлар. Ер ресурслари - буюк ва ҳеч нарса билан алмаштириб бўлмайдиган миллий бойлик. Ер ресурслари, бошқа ишлаб чиқариш воситалардан тубдан фарқ қилгани ҳолда, асосий ишлаб чиқариш воситаси ҳисобланиб, бир қатор ўзига хос хусусиятларга эга ва қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариши иқтисодига катта таьсир кўрсатади. 1.Ер табиат маҳсули. Инсон меҳнати тупроқ хусусиятини ўзгартиради, бу унинг меҳнат предмети эканлиги. Ўсимликларнинг ривожланиши ва ўсишга таъсир кўрсатиши унинг меҳнат воситаси эканлиги. Иккаласи биргаликда унинг ишлаб чиқариш воситаси эканлигини билдиради. 2.Ернинг ҳудудий чегараланганлиги ва унинг такрор яратилмаслиги. Ер бошқа ишлаб чиқариш воситалари каби инсонниг хоҳиши билан кўпайиб қолавермайди. 3.Ерни алмаштириш мумкин эмаслиги. Ерни бошқа ишлаб чиқариш воситалари каби алмаштириб бўлмайди, ундан бошқа ишлаб чиқариш воситаларини ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожланишига қараб такомиллашганлари билан алмаштирилади. 4.Ерни силжитиб бўлмаслиги. Ер қаерда жойлашган бўлса, ўша ерда ундан фойдаланиш мумкин, уни бир жойдан бошқа жойга кўчириш мумкин эмас. 5.Ер участкаларининг сифати бўйича турли туманлиги. Ер участкаларига бир хил миқдорда маблағ ва меҳнат сарфланса ҳам олинадиган маҳсулотлар миқдори турлича бўлиши мумкин.

6.Бошқа ишлаб чиқариш воситалари ишлаб чиқариш жараёнида фойдаланилганда эскиради, ўзининг фойдалилик хусусиятини камайтиради ва бутунлай ишдан чиқади. Ер умрбодлик ишлаб чиқариш воситаси ҳисобланади, эскирмайди, аксинча у яхшилаб парвариш қилинса, кўп ҳосил беради. Ернинг бу хусусиятлари унинг умрбодлигига, яъни парвариш қилинаетган ўсимликни зарур озуқа моддалари билан қондириш ва ҳосил етиштириш хусусиятига боғлиқ. Иқтисодчилар тупроқ унумдорлигини уч турга ажратганлар: 1.Табиий 2.Сунъий 3.Иқтисодий Тупроқнинг унумдорлиги - қуёш, шамол, сув каби табиий кучларнинг таъсирида узоқ давом этган тупроқ ҳосил бўлиши жараёнининг натижасидир. Тупроқнинг табиий унумдорлиги, унинг физик, кимёвий ва биологик хусусиятларини характерлайди, у деҳқончилик учун ҳал қилувчи аҳамятга эга, иқтисодий унумдорликнинг асоси ҳисобланади. У инсоннинг меҳнат фаолиятига боғлиқ бўлмаган ҳолда ҳаракат қилади. Лекин табиий унумдорлик ернинг потенциал сифатинигина характерлайди. Тупроқ озуқа моддаларига бой бўлганлиги билан, унга ишлов берилмаса, яъни инсон меҳнати таъсир этмаса, у кутилган натижани бермаслиги мумкин. Инсоннинг ишлаб чиқариш фаолияти натижасида яратилган унумдорлик сунъий унумдорлик деб аталади, у ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожланиш даражасига боғлиқ бўлади ва шунинг учун жамият ривожланишининг турли босқичларида бир хил эмас. Табиий ва сунъий унумдорлик бирликда иқтисодий унумдорликни ташкил қилади. Тупроқ унумдорлиги - доимий миқдор эмас, у ошиб бориши ҳам мумкин, пасайиши ҳам мумкин. Тупроқ унумдорлиги абсолют ва нисбий шаклларда ҳам ўрганилади. Абсолют унумдорлик қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилдорлигини характерлайди. Нисбий унумдорлик эса ишлаб чиқариш харажатлари бирлиги ҳисобига олинган маҳсулот миқдорида акс эттирилади. Жаҳон фани ва амалиёти тупроқ унумдорлигининг пасайиб бориши ҳақидаги ғайри илмий қонуннинг тўлиқ асоссиз эканлигини исбот

қилди. Бу қонуннинг муаллифлари, инглиз иқтисодчиси Д.Андерсон ҳисобланади. Бу қонунга биноан ерга сарфланган қўшимча меҳнат ва капитал, қўшимча олинадиган маҳсулотнинг миқдорини камайтиради. Бунга қарама-қарши œзбек иқтисодчиси профессор А.А.Абдуғаниев ўз илмий ишларида тупроқ унумдорлигининг ошиб бориш жараёнини қонун даражасига кўтариш ҳақида фикр юритган. Ердан фойдаланиш характери кўпгина табиий, тарихий, техник, иқтисодий ва бошқа омилларга боғлиқ бўлади. Бунда ҳал қилувчи ролни социал-иқтисодий омил ўйнайди. Жамиятда ҳукмронлик қилувчи ишлаб чиқариш усули, шунингдек иқтисодий муносабатларнинг ҳолати ер муносабатларининг характерини аниқлайди. Œзбекистон Республикасининг барча ер ресурслари ягона ер фондини ташкил этади. Улар мақсадли фойдаланишига қараб, Ўзбекистон Республикаси ер кодексининг 2-бобида кўрсатилганидек қуйидаги категорияларга бўлинади: 1.Қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерлар; 2.Аҳоли пунктларининг ерлари; 3.Саноат, транспорт, алоқа, мудофаа ва бошқа мақсадларга мўлжалланган ерлар; 4.Табиатни муҳофаза қилиш, соғломлаштириш, рекреация мақсадларига мўлжалланган ерлар; 5.Тарихий-маданий аҳамиятга молик ерлар; 6.Ўрмон фонди ерлари; 7.Сув фонди ерлари; 8.Давлат заҳира ерлари. 1.Қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерларга: давлат жамоа хўжалиги, илмий-текшириш, ўқув ва бошқа қишлоқ хўжалиги корхоналари, муассасалари, шунингдек алоҳида фуқаролар, деҳқон хўжаликлари ва кооперативларнинг ерлари киради. Бундан ташқари бошқа қишлоқ хўжалиги билан шуғулланмайдиган корхоналар, ташкилотлар ва муассасалар,

ижтимоий ва диний ташкилотларга ёрдамчи қишлоқ хўжалигини юритиш учун берилган ерлар ҳам киради. 2. Аҳоли пункти ерларига шаҳар, посёлка ва бошқаларнинг ер майдонлари киради. Уй-жой фонди, парклар ва бошқа маданий-маиший объектларни жойлаштириш учун фойдаланилади. 3.Саноат, транспорт, алоқа, мудофаа ва бошқа қишлоқ хўжалигига таалуқли бўлмаган тармоқлар ерлари. Улар заводлар, фабрикалар, темир йўл ва автомобил транспорти, алоқа, мудофаа объектлари ва бошқаларни жойлаштириш учун фойдаланилади. 4.Табиатни муҳофаза қилиш, рекреация мақсадларига мўлжалланган ерлар-алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар эгаллаган, табиий даволаш омилларига эга бўлган ерлар, шунингдек оммавий дам олиш ва туризм учун фойдаланиладиган ерлар. 5.Тарихий-маданий аҳамиятга молик ерлар, тарихий маданий ёдгорликлар жойлашган ерлар. 6.Ўрмон фонди ерлари. Ўрмон билан банд ерлар, шунингдек, ўрмон хўжалиги зарурияти учун мўлжалланган ерлар. 7.Сув фонди ерлари. Сув ҳавзалари, гидротехник, сув хўжалик иншоотлари, шунингдек, сув ҳавзалари қирғоқлари киради. 8.Давлат заҳира ерлари. Бу ерлар ҳозирча ҳеч кимга эгалик қилишга ва узоқ муддатли фойдаланишга берилмаган. Улар асосан мамлакатнинг кам аҳоли яшайдиган туманларида жойлашган ва янги корхоналар ташкил қилиш учун фойдаланилади, вақтинча фойдаланишга ажратилади Республикамизнинг умумий ер фонди 44,8 млн. га ни ташкил этади, шундан 27,9 млн. га ёки 62,3% қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерлардир. Шу ерларнинг 4 млн. 474 минг га ёки 15,95% ҳайдаладиган ерлардир. Ер фондининг 5-6 млн. гектари деҳқончиликда фойдаланилади Улардан 4,2 млн гектари суғориладиган ер бўлиб, шундан 1,6 млн га чўл зонасида, қолган қисми сувли минтақада жойлашган. Шу суғориладиган ерларнинг 3 млн.га экинзордир.

$Лалмикор ерларнинг асосий қисми Тошкент, Жиззах, Самарқанд ва Қашқадарё вилоятларида жойлашган бўлиб, 770 млн. га яқин майдонни ташкил этади. Ер фондининг 22,8 млн. гектарини чўл яйловлари ташкил этади, шундан 10 млн. га сур қўнғир тупроқли, 13 млн. га яқини қум ерлардир. Қолган қисми эса тақир, ўтлоқ ва шўрхок ерлардан иборат. Чўл яйлов жойлардаги суғоришга яроқли ялпи майдон 12 млн. гектарга яқин. 1998 йилда Самарқанд вилоятидаги жами ер майдонлари 422,4 минг га ни ташкил этган. Шундан давлат сектори 10,9 минг га ни, нодавлат сектори 412,0 минг га ни ташкил этган. Нодавлат сектор бўйича 358,6 минг га ни қишлоқ хўжалик корхоналари,52,9 минг га ни деҳқон хўжаликлари ва 11,4 минг га ни фермер хўжаликлари банд этишган. Вилоят қишлоқ ва сув хўжалиги бошқармасига қарашли хўжаликларда 226,0 минг га экиш майдони бўлиб, 189,5 минг га ҳайдаладиган ерларга, 0,4 минг га ўтлоқларга, 104,3 минг га яйловларга, 17,7 минг га ўрмонларга, 5,4 минг га сув ҳавзаларига ва 44,9 минг га томорқа ерларга ажратилган. Суғориладиган ерлар 197,2 минг га ни ташкил этади. жадвал Самарқанд вилояти қишлоқ ва сув хўжалиги бошқармасига қарашли хўжаликларда асосий қишлоқ хўжалиги экинлари ҳосилдорлиги, ц\га Экин турлари 1999 йил 2003 йил 2003 йилда 1999 йилга нисбатан сўм % 1. Пахта 26,4 24,0 -2,4 90,9 2. Дон 37,1 44,6 7,5 120,2 3. Сабзавот 201,2 192,0 -9,2 95,4 4. Картошка 102,7 137,0 34,3 133,4 5. Мева 27,0 57,0 30 211,1 6. Узум 32,4 42,0 9,6 129,6 7. Полиз 114,3 64,0 -50,3 56,0$