Cелекция ва уругчиликнинг ривожланишини кискача тарихи, боскичлари - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Cелекция ва уругчиликнинг ривожланишини кискача тарихи, боскичлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

99 KB

Ko'chirib olish

Cелекция ва уруғчиликнинг ривожланишини қисқача тарихи, босқичлари, асосий йўналишлари ва ютуқлари Ҳозирги замон одами ўз аждодларининг (миллион йил олдин яшаб келган) эволюцияси натижасида тахминан 50 минг йил олдин вужудга келган. У даврда одамлар овлаш билан ёки ёввойи ҳолда ўсиб турган ўсимликларнинг меваси, уруғларини, илдиз ва туганакларини териб истеъмол қилиб яшаган. У давр палеолит (эрта тош) асри деб аталади. Неолит (кечки тош) асрида одамлар овқат пишириш, идиш тайёрлаш, мато тўқиш (жундан ва ўсимлик толасидан)ни ўрганади. Ўша даврда тахминан 9-11 минг йил олдин ҳайвонларни ва ўсимликларни хоналаштириш бошланади. (Тигр дарёси қирғоғида – Эрон билан Ироқ ўртасида). Бор маълумотларга кўра ўсимликларни хоналаштириш тахминан 10-11 минг йил муқаддам бошланиб, 7 минг йилгача давом этган. Экинлар ичида биринчилар қатори хоналаштирилиб экилган маккажухори ҳисобланади. Маккажухори экини қатори қуйидаги ўсимликлар хоналаштирилиб маданийлаштирилган: донли экинлар арпа, буғдой, тариқ, жухори, шоли (Осиё ва Европада), маккажухори (Ғарбий ер шарида), ундан кейин дуккаклилар, сабзавот экинлари, толали, илдизмевали, мойли, мевали ўсимликлар. Бунда одамлар томонидан энг йирик яхши таъмли ва юқори ҳосилли ўсимликлар уруғи, меваси танланади. Мисол учун, Мексикада ўсимлик мевалари ва уруғларини истеъмол қилиш қуйидаги даврларда бошланади: Қовоқ (кади) меваси – 9 минг йил олдин (териш йўли билан), ловия - 6 минг йил, пахта (ғўза) – 3800 йил, кунгабоқар – 3400 йил. Нон экини сифатида биринчи бўлиб арпадан фойдаланилган, кейинчалик нон экини бўлиб юмшоқ буғдой асосий ўринни эгайлайди.

Неолит даврида маданий ўсимликлар пайдо бўлиши билан бир қаторда бегона ўсимликлар вужудга келади. Маданийлаштириш (хоналаштириш) натижасида ўсимликларнинг белгилари ва хусусиятлари фарқ қила бошлайди (пайдо бўлади): баланд, паст, ўрта бўйли ўсимликлар, йирик уруғлар, ширин мевалар, тез (қисқа вақтда) ва текис унувчанлик, тўкилмаслик, бошоқ ўқининг қаттиқлиги, уруғнинг ва меванинг ранги, химоя қилувчи қисмларнинг бўлиши (тиконлилик, жунлилик), уруғсиз мевалар, таъмининг яхшиланиши, ўзидан чангланиш, бир йиллик ўсимликлар ва бошқалар. Ўрта осиёда ғўза ўсимлиги эрамиздан олдин III - IV асрлардан бери экилиб келинмоқда. XIX асрнинг охирларигача асосан Африка-азиат госсипиум хербациум турининг “Ғўза” деб аталадиган кенжа турлари экилиб келинган. Фақат 1884 йил 300 гектар майдонда Кинг, Клевленд, Руссель деган тез пишар навлари экила бошланади ва шундан бери “ғўза” ўрнини америка навлари эгаллайди. XV асрда Янги дунё очилиши билан жахонда янги ўсимлик хиллари пайдо бўлиб тарқалади. Булар: ғўзанинг турлари, кунгабоқар, картошка, помидор, баклажон, қалампир ва бошқалар. Буларнинг ҳаммаси селекциянинг пайдо бўлиш ва ривожланишига олиб келади. Янги навларни яратиш усулларини ривожланиш тарихида тўрт босқични ажратиш мумкин: 1. Šадимги (содда-примитив) селекция. Узоқ ўтмишда кишилар ёввойи ўсимликлар орасидан кўп ва сифатли ҳосил берадиган, талабларга мос ўсимликларни ажратиб олиб фойдаланган бўлсаларда лекин уларни кўпайтириш ва сақлашни билмаганлар. Кўп асрлар давомида узлуксиз давом этган бу жараён инсон ақл-идрокининг ривожланиши билан аста-секин такомиллашиб, кейинчалик қўллана бошлаган, танлашга асос солган. Қадимги замон одамлари ўсимликларнинг серҳосилларини танлаш, кўпайтириш ва сақлаш билан шуғуллангандан кейин содда селекция вужудга

келган. Археологик қазилмаларнинг кўрсатишича маданий ўсимликларнинг кўпчилиги эрамиздан ўн минг йиллар илгари, яъни тош асрида ҳам экилган. Ўтмишдаги содда селекция ғалла, сабзавот, полиз экинлари, мевали ўсимликлар ва токнинг қимматли навларини яратишга эришган. Бу ютуқлар ўсимликлар селекциясининг кейинги тараққиётида катта роль ўйнайди. Узоқ ўтмишда яшаган ажлодларимиз, оддий усуллар билан бўлса ҳам селекция ишини тинимсиз ўтказишлари туфайли экинларнинг қимматли нав ва ҳилларини шакллантира олишган. Бунда – хоналаштириш, оддий, содда танлаш ўтказилган. Натижада популяция ва биринчи навлар пайдо бўлади. Юнон олимлари Катон, Варон, Колумелла, Плиний тахминан 2,5 минг йил муқаддам яшаганлар, улар ўз китобларида, шеърларида ўсимликларнинг навлари тўғрисида ёзиб ўтганлар. Халқ селекцияси . Деҳқончилик маданиятининг кейинги ривожланиши натижасида яратилган тажриба ва билимлар авлоддан-авлодга ўтиб, ўсимлик турлари ўртасидаги фарқлар тобора ойдинлашиб борди, улардан амалда фойдаланиш имкониятлари кенгайди. Танлаш мураккаблашди. Сунъий танлаш усулидан яна ҳам оммавий фойдаланиш имконияти яратилди. Аста-секин ҳалқ селекцияси вужудга келди ва ривож топди. Ҳалқ селекцияси айниқса Россияда кенг ривожланди. Рус деҳқонлари турли экинларнинг кўплаб ажойиб навларини яратдилар. Бу навлар аниқ тупроқ-иқлим шароитлари ва узоқ вақт давомида аста- секин шаклланган ўсимликлардан иборат бўлиб, маҳаллий (жойдори) навлар дейилади. Маҳаллий навлар сунъий танлаш билан табиий танлашнинг биргаликдаги таъсири натижасида вужудга келган бўлиб, махаллий шароитнинг ноқулай таъсирларига чидамлидир. Рус деҳқонлари кўп асрлар давомида юмшоқ буғдойнинг қурғоқчиликка чидамли Полтавка, Гирка, Улька, Красноколоска каби бахори ва совуққа чидамли Кримка, Белоколоска, Сандомирка, Високолитовка каби кузги маҳаллий навларини яратганлар. Қаттиқ буғдойнинг Белотурка, Кубань, Черновка, Арнаутка, Чернушка каби баҳори навлар яратилган.

Ҳалқ селекцияси Ўрта Осиёда ҳам ривожланиб, дон, ем-хашак, сабзавот-полиз экинлари, узум ва мевали дарахтларнинг кўп қимматбаҳо навлари яратилган. Юмшоқ буғдойнинг қизил буғдой, олтин буғдой, туятиш каби навлари ҳосилдорлиги, қурғоқчилик ва касалликларга чидамлилиги ҳамда доннинг сифати билан машҳурдир. Арпанинг тошкаллак, шолининг Арпашоли, Хўжаахмад, қозоқи шоли, жўхорининг хўраки, катта-бош, чиллаки, олтиойлик, уч ойлик, бойжўхори, пакана, кечки каби навлари, қовун, тарвуз, сабзи ва пиёзнинг сифатли маҳсулот берадиган, меваси узоқ сақланадиган кўп навлари ҳозирги кунда ҳам экилиб келинмоқда. Беда селекцияси соҳасида айниқса, катта ютуқларга эришилган. Хоразм ва Самарқанд бедалари бутун дунёга машҳур бўлиб, ҳозир ҳам жуда қимматли навлар ҳисобланади. 1930 йилларда ғўзанинг Мексикада ҳалқ селекцияси йўли билан яратилган Акалянинг намуналари жуда бой ирсий аралашмали генетик материаллардан иборат эканлиги аниқланди. Акалянинг 0278 номерли намунасидан селекционер С.С.Канаш якка танлаш усули билан 8517 навини яратди. Бу нав иккинчи нав алмаштиришда 700 минг га ерга экилган. Акалянинг 030 номерли намунасидан селекционер П.В.Могильников 36 М 2 навини яратди. Бу навлар кейинчалик кўп навларга бошланғич материал бўлиб хизмат қилди. Биринчи нав алмаштиришдаги Навроцкий нави Руссельс намуналаридан, иккинчи нав алмаштиришдаги узун толали 8196 ва 2034 навлари Экспресс Ваббер намуналаридан, биринчи тезпишар ғўза навлар Болгария ва Америка тезпишар навлари популяцияси асосида завод аралашмаларидан танлаш йўли билан яратилган. Биринчи ингичка толали ғўза навлари: 243, 35-1, 35-2 кабилар танлаш йўли билан Мисрдан келтирилган Янович, Ашмуни ва Пима каби кечпишар навлари асосида яратилган. Умуман маҳаллий навлар ҳозирги замон селекциясининг олтин фондини ташкил қилади.

Саноат селекцияси. Капиталистик тузумининг вужудга келиши ва ижтимоий ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиши ўсимликлар селекциясини янада тараққий эттирди. Селекция ва уруғчилик ишлари билан маҳсус муассасаларга уюшган ходимлар шуғуллана бошлайди. XVIII асрда яшаган Ғарбий Европа селекционерлари Галлет, Лекутер, Ширефларнинг ишлари селекциянинг янада ривожланишида катта аҳамиятга эга бўлди. Бу селекционерлар ўз ишларида нав яратиш йўларини кўрсатиб бердилар. 1744 йилда Париж шаҳри яқинида ўсимликлар селекциясининг дастлабки ривожланиши учун жуда катта ҳисса қўшган машҳур “Вильморен” фирмаси ташкил этилди. Бу фирма тадқиқотчилари янги нав яратиш учун танлаб олинган ўсимликларни авлодлар бўйича баҳолаш усулини биринчи бўлиб қўлладилар. Улар қанд лавлаги селекцияси сохасида, айниқса катта иш олиб бордилар ва илдиз мевасига дастлабки ўсимликларникига нисбатан деярли уч баробар кўп қанд бўлган навларни яратишга муваффақ бўлдилар. Луи Вильморенларнинг бу иши селекциянинг экин эволюциясига таъсири ниҳоятда кучли эканлигини кўрсатди. Европада ва Америкада Х VIII аср охири ва XIX аср бошларида саноат негизидаги уруғчилик фирмалари, йирик селекция- уруғчилик муассасалари ташкил этилди. Шу тариқа саноат селекцияси вужудга келди ва ривожлана бошлади. Ўсимликлар систематикасида ботаника ва микроскоп техника сохасидаги ютуқлардан фойдаланиш янги навлар яратиш усулларини такомиллаштириш ҳамда суръатини тезлаштиришга имкон берди. Ўсимликларда жинс ва жинсий жараённинг аниқланиши. Сунъий чанглаштиришни ўрганиш ва оммавий дурагайлаш каби ишлар саноат селекциясининг ривожланиши учун муҳим аҳамиятга эга бўлди. Шундай қилиб, XVIII аср охири ХХ асрнинг биринчи ярмида селекция сезиларли даражада ривожланиб, катта муваффақиятларга эришди. Лекин шунга қарамасдан, селекция узоқ вақт давомида назарий асосланган илмий негизга эга бўла олмади.

Илмий селекциянинг вужудга келиши ва ривожланишида Чарлз Дарвиннинг эволюцион таълимоти ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлди. Олим илгари сурган органик оламнинг ривожланиши тўғрисидаги таълимоти селекцияга биринчи илмий асос бўлди. Ч.Дарвин ўз асарларида ўсимлик навларини ва ҳайвон зотларини яратиш юзасидан ўзидан олдин яшаган ўсимликшунос ва чорвадорларнинг амалий ишларини умумлаштирди. У ўзининг “Уй ҳайвонлари ва маданий ўсимликларни уй шароитида ўзгариши” деган асарида селекция ютуқларини санъат сифатида таърифлади. Академик Н.И.Вавилов “Дарвиннинг эволюцион таълимоти илмий селекция учун бош негиз бўлди” деб ёзади. Илмий селекцияни назарий ва амалий ривожлантиришга И.В.Мичурин, Л.Бербанк каби бир қанча истеъдодли селекционерларнинг ишлари ҳам муҳим аҳамиятга эга бўлди. Иван Владимирович Мичурин ўзининг фаолиятини 1874-1875 йиллардан бошлаб, мевали дарахтларнинг, резавор ўсимликларнинг жуда кўп янги навларини яратди, селекциянинг бир қатор янги ажойиб усулларини амалда муваффақият билан қўллади. Унинг ўсимликларнинг географик жиҳатдан бир-биридан узоқ формаларини, турлараро, авлодлараро дурагайлашга оид ишлари ҳам селекция назарияси ва амалий фаолияти учун муҳим аҳамиятга эга бўлди. И.В.Мичурин кўп йиллик ўсимликлар антогенезида белги ва хусусиятларнинг шаклланиши жараёнидаги устун чиқиш (доминантлик) ходисасини бошқариш таълимотини ишлаб чиқди. И.В.Мичурин билан бир вақтда Америка селекционери Лютер Бербанк дурагайлаш ва танлаш усуллари устида илмий тадқиқотлар ўтказди. У ҳар бир чатиштириш жуфтлари бўйича жуда кўп ўсимликларни ўстириб, уларнинг ичида қаттиқ танлаш олиб борди ва турли экинларнинг бир қатор машҳур навларини яратди. Бу навларнинг баъзилари, масалан данаксиз олхўри, баҳайбат ёнғоқ, ўрик билан олхўри дурагайи, тикансиз маймунжон, меваси тупида кўриб қоладиган олхўри ва бошқалар ўсимликларнинг илгари табиатда учрамаган хилларидир.

Янги навларнинг экинлар ҳосилдорлигини ошириш ва маҳсулот сифатини яхшилашдаги беқиёс роли туфайли XIX асрнинг охири ХХ асрнинг бошларида дунёнинг кўпчилик мамлакатларида селекция муассасаларининг кенг тармоқлари барпо этила бошлади. 1886 йилда Швецияда селекциянинг назарий ва амалий ривожланишига катта ҳисса қўшган машҳур Свалёф селекция станцияси ташкил этилиб, у ерда ўзидан чангланувчи ўсимликлар селекциясида биринчи бўлиб якка танлаш усули кенг миқёсда қўлланилди. Бу усул 1903 йилда В.Иогансеннинг “Популяциялар ва соф линиялар” тўғрисидаги таълимотида назарий жиҳатдан асослаб берилди. Маданий ўсимликларнинг касаллик ва зараркунандаларга қарши чидамлилиги ҳақидаги таълимот ўсимликлар селекциясининг назарий қисми, ирсий ўзгарувчанлигида гомологик қаторлар қонуни ва маданий ўсимликларнинг келиб чиқиш марказларини белгилаш Н.И.Вавилов қаламига мансубдир. Россияда чинакам селекция ишлари ХХ асрда бошланди. 1903 йилда Москва қишлоқ хўжалик институти (хозирги К.Л.Тимирязев номидаги қишлоқ хўжалик академияси) қошида Д.Л.Рудзинский рахбарлигида биринчи селекция станцияси ташкил этилди ва бу ерда ғалла экинлари ҳамда зиғирнинг биринчи навлари яратилди. Улардан кузги буғдойнинг Московская 2463, сўлининг Московский 315, нўхатнинг Московский 559, зиғирнинг 80613 каби навлари қимматли бўлиб, узоқ йиллар мобайнида катта майдонларга экилди. 1903-1904 йиллардан бошлаб Москва қишлоқ хўжалик институтида селекция ва уруғчилик фани ўқитила бошланди. 1909 йилда Харьков қишлоқ хўжалик тажриба станцияси (хозирги В.Я.Юрьев номидаги Украина ўсимликшунослик, селекция ва генетика илмий-тадқиқот институти) ташкил этилди. Шундан кейин Россияда 1910-1914 йиллар ичида селекция бўлимлари бўлган Саратов, Безинчук, Краснокутск, Одесса, Миронов, Иванова тажриба станциялари барпо этилди. Россияда селекция уруғчилик муассасалари пайдо бўлиши 1880 йилларга, помешчиклар ўз манфаатларини кўзлаб чет мамлакатлардан қанд лавлаги ва

донли экинлари навларини келтириб экишлари ҳамда кўпайтиришлари билан боғлиқ. 1884 йилда Полтава тажриба даласи ташкил этилиб, унда Е.А.Зайкевич томонидан рус буғдойи ва йўнғичқанинг мавжуд навларини ўрганиш бошланди. 1886 йилда Немерчан ва Уладова-Люлинец, 1889 йилда Шатилов қишлоқ хўжалик тажриба станцияси вужудга келди. 1897 йилда Л.И.Семполовский биринчи бўлиб экиладиган ўсимликларни яхшилаш ва урчитиш ҳамда уруғини кўпайтиришга оид ўсимликлар селекциясидан қўлланма ёзди. 1894 йилда деҳқончилик вазирлиги қошида (Петербург) амалий ботаника бюроси ташкил этилиб, профессор Р.Э.Регель раҳбарлигида маданий ўсимлик намуналарини тўплаш ва ўрганиш ишлари бошланди. 1924 йилда шу бюро асосида амалий ботаника институти ташкил этилди ва 1930 йилда у Бутуниттифоқ (ҳозир Бутун Россия) ўсимликшунослик илмий тадқиқот институти (ВИР)га айлантирилди. Бу институт маданий ўсимликларнинг хил ва нав намуналарини йиғиш ҳамда ўрганиш бўйича жаҳонга машҳур селекцион марказга айланди. Кўп йил ВИРга раҳбарлик қилган (1920-1943й) академик Николай Иванович Вавилов ўсимликлар селекцияси учун дастлабки (бошланғич) материал ҳақидаги таълимотни яратди, селекцияда экологик географик принципига асос солди. Ўрта Осиёда биринчи қишлоқ хўжалик тажриба станциялари 1900 йилда ташкил этилди. Туркистон, Андижон, Мирзачўл, Ашхобод тажриба станциялари тузилиб, улар асосан ғўза устида иш олиб борди. 1910 йилда Туркистон тажриба станциясида (ҳозирги Р.Р.Шредер номидаги боғдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий ишлаб чиқариш бирлашмаси) академик Р.Р.Шредер дон экинларининг маҳаллий навларини экиб, уларни биринчи марта селекция нуқтаи назаридан ўргана бошлади. Республикамизда дон, ем-хашак ва техника экинлари бўйича селекция уруғчилик ишларини тубдан яхшилаш мақсадида бир неча селекция ва уруғчилик

марказлари яратилди. Натижада селекция ишлари ривожланиб кўплаб юқори сифатли, маҳсулдор ноқулай шароитларга, касаллик ва ҳашаротларга чидамли навлар яратилди ва яратилмоқда. Селекция фанининг вужудга келиб ривожланишида кўплаб йирик олимларнинг хизматлари катта. Д.Л.Рудзинскийнинг ишлари тўғрисида юқорида айтиб ўтилди. В.Я.Юрьев Харьков қишлоқ хўжалик тажриба станцияси (Украина ўсимликшунослик илмий текшириш институти)ни яратган ва шу институтга 50 йилдан зиёд раҳбарлик қилган селекционер олим, донли экинларнинг кўплаб юқори ҳосилли навларини яратган. Бундан ташқари селекция ва уруғчилик фани дарслигининг муаллифи. Ғўза экини соҳасида селекция ишлари 1908-1910 йилларда бошланиб, пахтачилик станциялар қошида селекция бўлимлари ташкил этилади. 1913 йилда Наманган яқинида махсус пахтачилик селекция станцияси ташкил қилинди. Пахтачилик сохасида селекция ишининг ривожланишида академик Р.Р.Шредер (Туркистон тажриба станцияси) Я.Л.Навроцкий (Андижон тажриба станцияси), Г.С.Зайцев, М.М.Бушуев (Мирзачўл тажриба станцияси) ларнинг хизматлари катта. Булар 1915 йилларда Ўзбекистон шароитида биринчи ғўза экини навларини яратадилар: Навроцкий, Трумф Навроцкого, 182-АК Джура, 169-Дехканин, 508- Ботир навлари. Бу йирик олимларнинг ишларини давом этиб пахтачилик селекциясининг ривожланишида С.С.Канаш, А.И.Автономов, Л.В.Румшевич, Б.П. Страумал, Ю.П.Хуторной, А.Дадабоев, С.Мирахмедов, Н.Н.Назиров, О.Жалилов, Ш.Ибрагимов ва бошқа селекционер олимларнинг хизматлари каттадир. Сергей Степанович Канаш ғўзанинг Акаля намунасидан биринчи навларидан 8517 навини яратади. Ундан кейин юқори сифатли С-450-555, С-1622, С-1945 навларини, Л.В.Румшевич бошқа навлар қаторида дунёга машҳур бўлиб кенг тарқалган 108-Ф навини яратади, Б.П.Страумал юқори ҳосилли тезпишар ва кенг

тарқалган С-4727 навини, Л.И.Автономов, Ю.П. Хуторной ингичка толали С-6002 навини, А.Дадабоев С-8230, С-8017 навларни яратади. Н.Назиров ғўза селекциясида радиациядан фойдаланишнинг истиқболлари катта эканлигини 1977 йилдаёқ ёзган эди. Унинг раҳбарлигида селекция сохасида катта ишлар ўтказилиб муҳим белги ва хусусиятларни ўзида мужассамлаштирилган Октябр-60, Короткостебелний, Листопадный-1, Мутант-7, Ан-Самарқанд-3, Ан-401, Ан-402, Ан-407, Ан-409 каби навлар яратилди. Улардан Октябр-60, Самарқанд-3, Ан-402 навлари районлаштирилиб кенг майдонларда экилмоқда. Содиқ Мирахмедов илмий ходимлари билан узоқ формаларни дурагайлаш асосида вилт касаллигига чидамли, юқори ҳосилли Тошкент-1, 3, 6 навларини яратди. С-4727 навини мексиканум ёввойи ғўза билан беккросс чатиштириш ва танлаш асосида бундай муваффақиятга эришилди. Академик Павел Пантелеймонович Лукьяненко кузги буғдой селекциясида катта муваффақиятларга эришди. Машҳур Безостая-1 навини, Скороспелка, Новоукраинка-83, 84, Безостая-4, Кавказ, Аврора навларини яратди. В.Н.Ремесло кузги будойнинг Мироновская-808, Мироновская юбилейная, Ильичевка ва бошқа навларни яратди. Ф.Г.Кириченко – кузги буғдойнинг Одесская-3, Одесская-16, Одесская юбилейная, кузги қаттиқ буғдойнинг Парус, Коралл навларини яратган Н.В.Цицин буғдой - буғдойиқ дурагайлари ППГ-1, ППГ-186, ППГ-559, ППГ- 599, ППГ-юбилейная, Восток навларини яратган. А.П.Шехурдин, В.Н.Мамонтова бахори буғдой селекциясини ривожлантириб машҳур Саратовская-29, Саратовская-36, Саратовская-39 навларини муаллифлари. Кунгабоқар селекциясида академик В.С.Пустовойт ва А.А.Ждановларнинг хизмати катта – улар томонидан юқори ҳосилли, таркибида мой миқдори кўп бўлган, касаллик, ҳашаротларга чидамли навларни яратган: ВНИИМК-6540,

ВНИИМК-8833, ВНИИМК-8931, ВНИИМК-39 ва Ждановский-6432, Степняк ва бошқалар. Академик А.Л.Мазлумов қанд лавлаги селекцияси сохасида катта натижаларга эришган. Юқори ҳосилли илдиз мевалари таркибида кўп миқдорда қанд сақлайдиган навлар яратиб, ҳар гектаридан 100-110 ц. қанд берадиган (Рамонская- 06, Рамонская-65, Рамонская-023, Р-1537 каби) навларни яратган. Академик П.Ф. Гаркавий арпа экини селекцияси сохасида фаолият кўрсатиб, арпа селекцияси ишларини кўп йиллар давомида бошқариб келган олим ишлаб чиқаришда кенг тарқалган, юқори ҳосилли (баҳори арпанинг Одесская-36, Нутанс- 106, Нутанс-244, Южный, Ориён ва бошқа) навларни яратган. Академик Сергей Михайлович Букасов 1925-1929 йилларда Марказий Америка мамлакатларида (Мексика, Гватемала, Панама, Колумбия) экспедициясида қатнашиб, илгари танилмаган ўсимликларнинг (донли дуккакли-дон ўсимликлари, туганак мевали, илдиз мевали, сабзавот, полиз, мойли ўсимликлар) кўп миқдордаги тур ва хилларини териб маданий ва ёввойи ўсимликларнинг жаҳон колекциясини бойитишга катта ҳисса қўшади. Айниқса картошканинг кўплаб қимматли турларини йиғиб, тўплаб, унинг асосида картошка турларининг классификациясини яратади. С.М.Букасов тўплаб олинган ва ўрганилган картошка тур ва хиллари асосида турлар аро дурагайлаш усулларини қўллаб келгусида жуда кўп юқори сифатли, вирус касалликларига, коларадо қўнғизига чидамли, таркибида кўп миқдорда оқсил, крахмал сақлайдиган, йилда икки ҳосил берадиган юқори ҳосилли навлар яратилади. Уларнинг Ўзбекистон ва умуман Ўрта-Осиё шароитида ҳам аҳамияти каттадир. Илгари табиатда бўлмаган, янги ўсимлик авлоди (туркуми) – тритикале навларини яратишда селекционер олимлар В.Е.Писарев ва А.Ф.Шулиндинларнинг хизмати катта. В.Е.Писарев Москвага яқин бўлган жойда Немчиновкада илмий текшириш институтида ишлаб селекция фанининг ривожланишида катта ҳисса қўшган олим, 56 хромосомали тритикале навларини яратиш билан шуғулланган

(юмшоқ буғдой билан жавдарни чатиштириш асосида). А.Ф.Шулиндин эса Украинада фаолият кўрсатиб 42 хромосомали тритикале навларини яратган (қаттиқ буғдой билан жавдарни чатиштириш асосида). Бу олимлар ва уларнинг шогирдлари яратган тритикале навлари катта майдонларда, жумладан Ўзбекистонда экилиб келинмоқда. Ҳозирги селекцияда атоқли селекционерлар, жаҳондаги генетика ва селекция олимларнинг янгиликлари, ютуқлари, услубларидан фойдаланиб юзлаб юқори ҳосилли, сифатли маҳсулот берадиган қишлоқ хўжалик экинларининг навлари (дурагайлари) яратилмоқда. Қишлоқ хўжалик экинларининг селекциясининг асосий йўналишлари – экиннинг тури, хилига, тупроқ-иқлим шароитига, ишлаб чиқаришнинг, бозор ва саноатнинг талабларига, нав яратиладиган ва келажакда экиладиган жойдаги касаллик ва зараркунандаларнинг мавжудлигига ва экинни парваришида, хосилни йиғиб олишида механизация воситаларидан фойдаланиш имконига қараб белгиланади. Масалан кузги буғдой навларини яратишда бошқа хўжалик белги ва хусусиятлардан ташқари қишга ва совуққа чидамлилик сувли ерларда етиб қолмаслик, дони тўкилмаслик йўналишларига эътибор қилиш керак. Лалмикор ерларда экиладиган буғдой, арпа ва бошқа экинларнинг қурғоқчиликка, гармселга чидамлилик, ғўза навлари селекциясида вилтга, гоммозга чидамли, толасининг сифати, ялтироқлиги, тезпишарлиги, пахтани тўкилмаслиги, картошка селекциясида фитофторага, вирус касалликларига, колорадо қўғизига чидамли, таркибида кўп миқдорда крахмал, оқсилнинг сақланишига қараб, қанд лавлаги таркибида нақд миқдорининг, кунгабоқарда – мойнинг миқдори ва сифатига қараб селекция йўналишлари аниқланиб селекция ишлари олиб борилади. Бу йўналишларда селекцияни самарали ўтказилиши учун кўп миқдорда бошланғич материал, чатиштириш учун жуфт танлаш ишлари олиб борилиб, ҳар бир йўналишда селекциянинг қайси усулини қўлланиши аниқланиб (танлаш, дурагайлаш, полиплоидия, мутация, гетерозис, гаплодия, ген

инженерияси) юқори даражада бажарилиши лозим. Атоқли селекционер олимларининг ишлари бунга яққол мисол бўлиб ҳисобланади. Жаҳон селекциясини ривожланишида йирик ҳалқаро селекцион марказларининг роли жуда каттадир. Масалан Мексикада буғдой ва маккажухори бўйича СИММИТ ҳалқаро селекцион марказ фаолият кўрсатмоқда. Бу Марказнинг Туркияда жойлашган таянч пункти мавжуд. У таянч пункт олимлари билан Самарқанд қишлоқ хўжалик институти селекционер олимлари ҳамкорликда ишлаб, улар томонидан юборилган буғдойнинг юзлаб хил ва намуналари ўрганилиб, бошланғич материал асосида селекция ишлари олиб борилмоқда. Филиппинда – шоли экини бўйича ҳалқаро Марказ, Америка қўшма штатларида икки йирик селекцион компаниялар (“Декалб” ва “Пионер”)ида буғдой, маккажухори дурагайлари, жухори дурагайлари, беда ва қатор бошқа экинларнинг селекция ишлари мужассамланган. Биринчининг ихтиёрида Аргентина, Бразилия, Канада, Мексика, Италияда жойлашган уруғчилик марказлари ва муассасалари фаолият кўрсатмоқда. Иккинчи компания эса унга қарашли фирмалар орқали 100 дан кўп мамлакатларга юқори сифатли новдор уруғларини экспорт қилади. Нидерландда (Вагенингенс ш.) картошка экини селекция ва уруғчилик бўйича энг йирик марказ ташкил қилинган. Бу марказда селекциянинг энг янги – соматик эмбриогенез, гаплоидия, биотехнология ва бошқа усуллардан фойдаланилмоқда. Бу марказда яратилган навлар 80 дан зиёд мамлакатларга экспорт қилинади. Худди шундай йирик ихтисослашган селекцион марказлари Швеция, Болгария, Германия, Полша, Чехословакия, Венгрия ва бошқа мамлакатларда ташкил топган. Бу ҳалқаро селекцион марказларда юз минглаб навлар, дурагайлар, намуналар, популяциялар ўрганилиб генетика ютуқларига асосланиб селекциянинг усуллари (дурагайлаш, полиплоидия, мутагенез, гаплоидия, гетерозис, ген инженерияси) қўлланилиб, янги мужассам қимматли белги ва хусусиятли навлар, дурагайлар

яратилмоқда. Бу ерда яратилган нав дурагай, популяциялар – бошланғич материал сифатида ўсимликлар селекциясининг бебаҳо фонди бўлиб ҳисобланади. Мустақил ҳамдўстлик мамлакатларида жойлашган йирик селекцион илмий текшириш институтлари ҳам селекцион марказ сифатида фаолият кўрсатиб қишлоқ хўжалик ўсимликларининг янги серҳосил ва юқори сифатли навларни яратмоқдалар: Санкт-Петербургдаги Бутун Россия ўсимликшунослик илмий- тадқиқот институти (ВИР), Москва яқинида жойлашган Россия картошкачилик илмий-тадқиқот институти, Москва яқинидаги Немчиновкадаги – қишлоқ хўжалик экинлари илмий тадқиқот институти, Краснодардаги П.П.Лукьяненко номидаги қишлоқ хўжалик илмий-тадқиқот институти, Одессада – Бутун Россия селекцион-генетик институти, В.Н.Ремесло номидаги буғдой селекция ва уруғчилиги илмий-тадқиқот институти, Харьковда – В.Я.Юрьев номидаги Украина ўсимликшунослик илмий-тадқиқот институти ва бошқалар. Ўзбекстонда ҳам селекцион марказлар мавжуд: Ўзбекистон пахтачилик илмий- тадқиқот институти (Союз НИХИ), ҳозир “Пахта” илмий-ишлаб чиқариш бирлашмаси, Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг “Биолог” илмий ишлаб чиқариш бирлашмаси, Зайцев номидаги ғўза селекцияси ва уруғчилиги илмий-тадқиқот институти - ҳозирги номи Ўзбекистон ғўза селекцияси ва уруғчилиги илмий-ишлаб чиқариш бирлашмаси, Ўзбекистон шоличилик илмий- тадқиқот институти, Ўзбекистон сабзавот-полиз ва картошкачилик илмий- тадқиқот институти, Ўзбекистон Р.Р.Шредер номидаги мевачилик, узумчилик илмий-тадқиқот институти, “Ғаллачилик илмий-тадқиқот институти”, Республика ўсимликчилик илмий-тадқиқот институти, Республика чорвачилик илмий- тадқиқот институтининг ем-хашак ўсимликлари бўлими, Самарқанд қишлоқ хўжалик институтининг ўсимликшунослик, селекция ва уруғчилик кафедраси ва бошқалар. Бу марказларда ҳам селекциянинг янги усулларидан фойдаланиб, кўплаб нав ва гетерозисли дурагайлар яратилиб, Республика қишлоқ хўжалик экинлари навларини синаш комиссиясига топширилмоқда ва энг яхшилари Давлат реестрига киритилиб, катта майдонларга экишга тавсия қилинмоқда.

Хорижий мамлакатларда қишлоқ хўжалик экинларининг селекциясида генетика ютуқлари ва янги усуллар асосида кўплаб юқори ҳосилли, ноқулай шароитларга, касаллик, хашаротларга чидамли яхши сифатли нав ва гетерозисли дурагайлар яратилмоқда. Ҳамдўстлик мамлакатлар: жумладан Россия селекцияси ва ютуқлари тўғрисида батафсил айтиб ўтилди. Мисол учун маккажухори экини селекциясини олайлик. Маккажўхори экилиш майдони ва ялпи дони миқдори томонидан жаҳонда буғдой ва шолидан кейинги ўринда туради. Бу экин дон ҳосилдорлиги ўртача 35 ц/ га атрофида бўлиб, баъзи мамлакатларда, жумладан АҚШ, Чили, Австрия, Венгрия, Туркия, Италия, Швецияда селекция ишлари юқори маҳсулдор нав ва дурагайлар экилиш эвазига ҳар гектардан олинадиган дон ҳосили 75-96 центерни ташкил этади. Жаҳон бўйича етиштириладиган маккажухори донининг 60 %, бу экин майдонининг 23 % АҚШ ҳисобига тўғри келади. Бразилияда 13 млн. гектар, Ҳиндистонда 6 млн. га, Аргентинада 3 млн. га, ҳамдўстлик мамлакатларида дон учун 4 млн. га ва силос ҳамда кўк озуқа олиш учун 18 млн. гектардан кўп майдонга экилади. Ўзбекистоннинг сувли ерларида маккажухори дон учун асосий экин сифатида экилиб келинади. Ўзбекистонда маккажўхорининг 10 нави ва 6 та дурагайи Давлат реестрига киритилган. 11 нав ва дурагайи ҳам дон ҳам силос учун, 4 таси фақат дон учун (Қорасув 350 АМВ, Мондо, Тема, Ўзбекистон 601 ЕСВ) экишга тавсия этилган. Хорижий адабиётларнинг маълумоти бўйича АҚШда маккажўхорининг гетерозис дурагай уруғларини кенг қўллаш натижасида бу экин ҳосилдорлиги 30% дан зиёдга ошганлиги самарасидан ҳар йили 20 млн. тоннадан кўп қўшимча дон ҳосили олинишига эришилган. АҚШдаги маккажўхори экадиган штатлари илмий тадқиқот муассасалари маккажухори экини биологияси, генетика ва селекцияси сохасида катта изланишлар олиб бормоқда. Муваффақиятли селекция ишлари ва ишлаб чиқаришга эртапишар, касалликларга ўта чидамли, юқори ҳосилли дурагайларни

жойлаштириш майдонлари узоқ, шимолга (Шимолий Доната, Монтана, Жанубий Дакота, Висконсен, Минисота штатларига) тарқалиб, нафақат силос учун балки саноатда қайта ишлаш мақсадида дон етиштиришга эришганлар. Хитой Халқ Республикасида кўп экинларнинг селекцияси натижасида, юқори ҳосилли навларни жорий этиш борасида катта муваффақиятларга эришилган. Селекция ютуқларидан фойдаланиб, янги-янги усуллардан фойдаланилмоқда. Масалан, қовун – тарвуз навларини уруғчилигини ривожлантириб, юқори сифатли уруғларни махсус герметик қутичаларга жойлаштириб бошқа мамлакатларга экспорт қилмоқдалар. Жумладан, Япониялик генетик олим Кихара томонидан кашф этилган (хосил қилинган) уруғсиз тарвузнинг уруғлари ҳосил қилиниб, бошқа мамлакатларга сотилмоқда. (шу жумлалар муаллифи Хитойда бўлганда ўша олимлар билан танишиб, бу жараён билан танишиб, қовун – тарвуз уруғини ҳам олиб келган – уруғ қутичларини кўрсатиш мумкин). Хорижий мамлакатларда селекция ишлари тўғрисида бошқа мисоллар қуийда бўладиган дарслар - маърузаларда айтиб ўтилади.

O'xshashlar

Уругчиликнинг вазифалари ва ташкил этиш

Уругчиликнинг назарий асослари

Агрохимия тарихи,ўсимликлар таркиби ва озиқланиши

Сули-ишлатилиши, тарихи, систематикаси ва биологияси

Жўхори- фойдаланиши, тарихи, сиситематикаси ва биологияси