logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Qishloq va o'rmon xo'jaligi
  4. Батареядан ўт олдириш тизими

Батареядан ўт олдириш тизими

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

921 KB
Ko'chirib olish
Батареядан ўт олдириш тизими Режа: 1. Ўт олдириш тизимининг ишлаш принципи. 2. Индукцион ғалтаклар. 3. Узгич-тақсимлагичлар 4. Узгич-тақсимлагичларга техник хизмат кўрсатиш ва уларни нуқсонлари. 5. Ўт олдириш. 6. Батареядан ўт олдириш тизимини ўрнатиш. 7. Контакт-транзисторли ўт олдириш тизими. 1. Ўт олдириш тизимининг ишлаш принципи Батареядан ўт олдириш системаси паст кучланишли токни юқори кучланишли токка айлантириб бериш, юқори кучланишли токни двигатель цилиндрларига тақсимлаш ва бу токни цилиндр ичида учқун разрядига айлантиришга хизмат қилади. Батареядан ўт олдириш тизимдан автомобилларда кенг фойдаланилади. Батареядан ўт олдириш тизимга қуйидаги талаблар қўйилади: ишончли ишлаши (юқори кучланишли ток ҳосил қилиш ва иш аралашмасининг двигател цилиндрларида алангаланиши); тузилиши ва ўт олдириш асбобларига хизмат кўрсатишнинг оддийлиги; габарит ўлчамларининг кичик бўлиши ва массасининг енгил бўлиши; узоққа чидамлилиги; двигателнинг ишлаш шароитига қараб иш аралашмасини ўт олдириш моментини ўзгартириш эҳтимоллиги. Батареядан ўт олдириш тизимга (35-расм) паст кучланишли ток манбалари, паст кучланишли токни юқори кучланишли токка айлантирадиган ўзгартиргич ва ёрдамчи асбоблар киради. Ўзгармас ёки ўзгарувчан ток генераторлари ва аккумуляторлар батареяси паст кучланиш манбаларидир. Электр токи ўзгартиргичларига индукцион ғалтак 8, узгич 5, конденсатор 6, тақсимлагич 4, учқундан ўт олдириш свечаси 2 киради. Ўт олдириш ўчиргич 12, стартёр ўчиргичи 11, паст ва юқори кучланиш симлари ёрдамчи асбобларга киради. Батареядан ўт олдириш системаси ишлаётганида ҳосил бўладиган электр занжирлари билан танишиб чиқамиз. Асбоблар тизими ўт олдириш ўчиргичи 12 воситасида ишга туширилгач, қуйидаги паст кучланишли ток занжири ҳосил бўлади (расмда туташ стрелкалар билан кўрсатилган): аккумулятор батареяси 1 нинг мусбат чиқиши-стартёр 11 ўчиргичининг қисмлари-амперметр-ўчиргич 12-сим 10-индукцион ғалтак қисмаси ВК-Б- вариатор 9-қисма ВК, бирламчи чулғам ва индукцион ғалтак 8 қисмаси-сим- узгич 5 нинг туташган контактлари-масса-аккумулятор батареяси 1 нинг манфий чиқиши. расм. Батареядан ўт олдириш тизимининг схемаси: 1-аккумуляторлар батареяси; 2-учқундан ўт олдириш свечалари; 3- юқори кучланишли симлар; 4-тақсимлагич; 5-узгич; 6-конденсатор; 7- қаршилик; 8-индукцион ғалтак; 9-индукцион ғалтак вариаторлари; 10-паст кучланишли сим; 11-стартёр ўчиргичи; 12-ўт олдириш ўчиргичи; 13-реле- ростлагич; 14-ўзгармас ток генератори. Индукцион ғалтак бирламчи чулғамидан паст кучланишли ток ўтиши натижасида унинг ўрамлари атрофида магнит оқими ҳосил бўлади. Кейин узгич муштчаси контактларни ажратади ва ўрамлар атрофидаги магнит оқими йўқолади. Бунда индукцион ғалтак чулғами ўрамларини магнит оқими кесиб ўтади, бирламчи чулғамда ўзиндукция э.ю.к., иккиламчи чулғамда ўзаро индукция э.ю.к., ғалтак ўзагида эса уюрма ток ҳосил қилувчи э.ю.к. индукцияланади. Двигатель ўрта ва катта тезликларда ишлаётганда батареядан ўт олдириш асбоблари паст кучланишли токни генератордан олади, унда паст кучланишли ток занжири қуйидагича бўлади: генераторнинг мусбат чўткаси- генератор қисмаси Я-реле-ростлагич қисмаси Б-ўт олдириш ўчиргичи 12-сим 10-вариатор 9 ва индукцион ғалтак 8 нинг бирламчи чулғами-сим-узгич 5 нинг туташган контактлари масса-генераторнинг манфий чўткаси. Юқори кучланишли ток занжири қуйидагича ҳосил бўлади (расмда нуқтали стрелка билан кўрсатилган): индукцион ғалтакнинг иккиламчи чулғами-юқори кучланиш сими-тақсимлагич 4-юқори кучланиш сими 3- учқундан ўт олдириш свечаси 2-свечанинг учқун оралиғи-масса-аккумулятор батареяси-ўчиргич 11 нинг бош қисмаси-амперметр-ўчиргич 12-қисма ВК-Б- вариатор 9-қисма ВК-индукцион ғалтакнинг бирламчи чулғами-унинг иккиламчи чулғами. Контактлар туташган пайтда индукцион ғалтакнинг иккиламчи чулғамидаги юқори кучланишли ток зарур катталикка кўпаймайди, чунки бунга ўзиндукция э.ю.к. тўсқинлик қилади. Ленц қонунига кўра ўзиндукция э.ю.к. аккумулятор батареяси э.ю.к.га қарама-қарши йўналган. Натижада индукцион ғалтакнинг бирламчи чулғамида токнинг ошиши секинлашади, магнит майдони унинг ўрамлари атрофида секин ортиб боради ва шунинг учун иккиламчи чулғамда исталган миқдорда кучланиш ҳосил қилиш мумкин эмас. Аксинча, йўқолиб борувчи магнит оқими таъсирида бирламчи чулғам занжири узилганда магнит оқимига қарама-қарши йўналган ўзиндукция э.ю.к. ҳосил бўлади. Ўзиндукция э.ю.к. таъсирида янги ток, яъни аккумулятор батареяси ёки генератордан келувчи ток билан йўналиши бир хил бўлган узувчи ток ҳосил бўлади. Кўпайган кучланишнинг йиғинди токи (300 В гача) узгич контактлари бир-биридан ажралганда улар орасида кучли учқун ҳосил қилади. Контактлар орасида учқун чиқиши қуйидаги сабабларга кўра мақсадга мувофиқ эмас: индукцион ғалтакнинг иккиламчи чулғамидаги ўзаро индукция э.ю.к. камаяди, чунки контактлар ажралиши вақтида учқун токнинг ва чулғам ўрамлари атрофидаги магнит оқимининг бир зумда йўқолишига тўсқинлик қилади; контактлар қийин эрийдиган металл-вольфрамдан ясалганига қарамай оксидланади ва металл ричагча контактидан кўзғалмас контактга ўтади, бу уларни тез-тез тозалашни талаб қилади (бу ҳол контактлар эрозияси деб аталади). Кучли учқун чиқишининг олдини олиш учун батареядан ўт олдириш тизимга узгич контактларига параллел қилиб конденсатор уланади. Шундай сиғимли конденсатор танлаш керакки, бунда индукцион ғалтакнинг иккиламчи чулғамидаги кучланиш энг кўп бўлганда узгич контактлари орасида улар бир-биридан ажралган пайтда учқун энг кам чиқсин (0,17-0,25 мкФ). 1. Индукцион ғалтаклар Индукцион ғалтак ёки ўт олдириш ғалтаги паст кучланишли токни юқори кучланишли токка айлантиришга хизмат қилади. Батереядан ўт олдириш тизимда Б-1 ғалтагидан (36-расм, а) кенг фойдаланилади. Унинг асосий қисмлари: корпус 6 магнит ўтказгич 5, ўзак 4, бирламчи чулғам 3, иккиламчи чулғам 2, чинни изолятор 1 ва қисмали қопқоқ 18. Корпусга скоба 19 маҳкамланган бўлиб, ғалтак унинг ёрдамида двигателга маҳкамланади. Индукцион ғалтак билан бирга қўшимча қаршилик ёки вариатор ўрнатилади (36-расм,б). Магнит ўтказгичлар трансформатор пўлатидан ясалган бўлиб, бирининг устига иккинчиси қўйилган иккита ярим цилиндрдан ташкил топган. Ғалтак ўзаги ҳам, шунингдек бир-биридан куюнди билан изоляцияланган алоҳида полосали трансформатор пўлатидан ясалган. Ўзакнинг бир учи изоляторга, иккинчи учи пружина орқали қопқоққа тақалади. Ўзакка иккиламчи чулғам, унга эса бирламчи чулғам жойлашган. Чулғамларнинг бундай жойлашиши бирламчи чулғамдан ғалтак корпусига иссиқлик узатишни яхшилайди. Чулғам қатламлари бир-биридан конденсатор қоғози билан изоляцияланган. Бундан ташқари, яхши изоляциялаш учун чулғамларга трансформатор мойи шимдирилган, ғалтак ичига эса битум состави қуйилган. Корпус билан қопқоқ орасига бензинга чидамли резинадан ясалган зичлаш қистирмаси 12 қўйилган. расм. Б-1 индукцион ғалтаги : а-кесими; б-вариатор қисмлари; 1-изолятор; 2-бирламчи чулғам; 3- иккиламчи чулғам; 4-ўзак; 5-магнит ўтказгич; 6-корпус; 7-спираль (резистор); 8-гайкали бириктириш винти; 9-вариатор асоси; 10-изолятор; 11-шиналар; 12-зичлаш қистирмаси; 13-контактли пластина; 14-юқори кучланишли ток чиқиши; 15-юқори кучланиш ли сим қисмаси; 16-пружина; 17-қисма (белгисиз); 18-қопқоқ; 19-скоба. Иккиламчи чулғамнинг бир учи контакт пластинаси орқали карболит қисма 15 бураб киргизилган (унга юқори кучланишли сим томири қўйилган) ғалтак чиқиши 14 га, иккинчи учи ғалтак ичидаги бирламчи чулғам охирига уланган. Бирламчи чулғамнинг бир учи қопқоқ қисмаси 17 га, иккинчи учи ғалтак қисмаси ВК га уланган. Вариатор ғалтакнинг қизишини камайтириш ва двигател тирсакли валининг айланиш частотаси ўзгарганда унда нормал токни сақлашга хизмат қилади. У спираль 7, шина 11, чинни изолятор, асос 9 ва бириктириш винти 8 дан тузилган. Спираль қаршилиги 1,20 Ом бўлган (қизиганда 4,20 Ом гача ошади) пўлат симдан ясалган бўлиб, у бирламчи чулғам занжирига кетма-кет уланган. Агар двигатель секин айланишда ишласа, унда узгич контактлари двигатель тез айланишда ишлаётгандагига нисбатан анча узоқ вақт туташиб туради. Жоуль-Ленц қонунига кўра ўтказгичнинг қизиши фақат ток миқдорига боғлиқ бўлибгина қолмай, балки токнинг ўтиш вақтига ҳам боғлиқ. Бинобарин, двигатель секин айланишда ишлаётганда бирламчи чулғам кучли қизийди, шу билан бирга вариатор спирали ҳам қизийди. Унинг қаршилиги ортиб боради, бу бирламчи чулғамнинг қизишини камайтиради; бир вақтда узгич контактлари орасидаги учқун камаяди. Двигатель тирсакли валининг айланиш частотаси ошиши билан контактларнинг ажралиш частотаси кўпаяди ва ғалтакнинг бирламчи чулғамида ток камаяди. Бунда вариатор спирали қизимайди ва унинг қаршилиги бирламчи чулғамдаги токка таъсир қилмайди. Бирламчи чулғамдан иккиламчи чулғамда ҳосил бўлган, ўрнатилган юқори кучланиш ток ўтади. Двигателни ишга туширишда вариатор резистори индукцион ғалтакда нормал кучланиш ҳосил қилишга тўсқинлик қилади. Резисторда кучланиш камаяди, бу эса ғалтакнинг иккиламчи чулғамидаги кучланишнинг камайишига сабаб бўлади. Шунинг учун вариатор резисторини стартёр ўчиргичнинг ёрдамчи контактлари воситасида автоматик узиш назарда тутилган. Индукцион ғалтак қисмалари ВК ва ВК-Б стартёрнинг ёрдамчи қисмаларига симлар билан уланган. Двигатель ишга туширилганда стартёр ричаги унинг релесининг қисмаларини улайди ва ток вариатор резисторидан ўтмай улардан ўтади. Агар двигателни бирор сабабга кўра даста ёрдамида расм. Р-20 узгич-та=симлагичи (а) ва та=симлагич =оп=о\и пастдан кыриниши (б): 1-конденсатор; 2- юритиш валиги; 3-октан – корректор; 4-лыкидон; 5- марказдан =очирма ростлагич; 6-узгич; 7-та=симлагич ротори; 8-ротор пластинаси; 9-та=симлагич =оп=о\и; 10- ён чи=иш электроди; 11-ён чи=иш; 12-ю=ори кучланишли ток чи=иши; 13-сирпанувчи контакт; 14- вакуум ростлагичи; 15-муштчали шайба втулкаси; 16- ишга туширишга тўғри келса, қисмалар ВК ва ВК-Б ни сим бўлаги билан улаб резистор узилади. ЗИЛ-130 автомобилига ўрнатилган Б-13 индукцион ғалтак иккиламчи чулғами ўрамининг сони кўп, ғалтак ичига битум таркиб ўрнига, чулғамдан 3-5 мм юқори сатҳда трансформатор мойи қўйилган, шунинг учун ғалтак вертикал ўрнатилади. Трансформатор мойи фақат чулғамни яхши изоляциялаб қолмай, балки иссиқликни корпусга яхши ўтказади. Иккиламчи чулғамда ўрамлар сонининг ошиши унда кучланишнинг ошишига ёрдам беради (бу зарур, чунки ғалтак ўн саккиз цилиндрли двигателга хизмат қилади). ЗИЛ-130 автомобилининг двигатели сиқиш даражаси юқорилиги билан фарқланади, бу свеча электродлари орасидаги қаршиликни оширади ва уни енгил учун юқори кучланиш талаб этилади. Ғалтак ҳар сменада чанг ва ифлосдан тозаланади, қисмалар ва сим учлари тозаланади. Двигатель тўхтатилгач, бирламчи чулғам кучланиш остида бўлмаслиги учун ўт олдириш дарҳол узилади. Ғалтакларнинг характерли нуқсонлари: чулғамларнинг шикастланиши, вариатор спиралининг куйиши. Чулғамларнинг яроқлигига омметрдан фойдаланиб ишонч ҳосил қилиш мумкин. Агар иккиламчи чулғам учларига (қисма ВК га ва юқори кучланишли ток чиқишига) уланган омметр 8-9 минг Ом ни кўрсатса, унда чулғам яроқли ҳисобланади. Бирламчи чулғамни текширишда омметр қисмалар Р (рамда кўрсатилмаган) ва ВК га уланади. Шунингдек, вариаторнинг яроқлилигини ҳам омметр ёрдамида текшириш мумкин. Индукцион ғалтакларнинг техникавий характеристикаси 8-иловада келтирилган. 3. Узгич-тақсимлагичлар Узгич-тақсимлагич батареядан ўт олдириш тизимдаги паст кучланишли ток занжирини узиш ва улаш, юқори кучланишли токни ўт олдириш свечаларига тақсимлаш ва двигателнинг иш режимига қараб ўт олдиришни илгарилатиш бурчагини ўзгартиришга хизмат қилади. Узгич-тақсимлагичлар ичида энг кўп тарқалганларидан Р-20 (расм) қуйидаги асосий қисмлардан: узгич, тақсимлагич марказдан қочирма ростлагич, вакуум ростлагичи, октан- корректор, конденсатор, юритиш валиги ва корпусдан иборат. Узгичнинг тузилиши билан танишиб чиқамиз (расм). у диск 1, шарикли подшипник 2, юқориги диск 4 ва муштча шайбаси 19 ни ўз ичига олади. Юқориги диск пастки дискка нисбатан маълум бурчакка бурилади. Шарикли подшипник бурилишни ривожлаштиради. Учқун чиқиши натижасида содир бўладиган шариклар эрозиясини бартараф этиш учун иккала диск шунтловчи сим билан уланган. Юқориги дискка қуйидаги деталлар ўрнатилган: ўқ 9, ростлаш пластинаси 8, ростлаш винти 7, қисиш винти 18, қўзғалмас контакт 17, текстолит колодка 11, ричагча 12, қўзғалувчан контакт 15, пружина 16, кронштейн 20, улаш сими 26, ён қисма 28, плита 27. қўзғалмас ва қўзғалувчан контактлар магнетодаги сингари эриш температураси юқори бўлган (3000  С дан юқори) вольфрамдан ясалган. Шайба 19 айланганда унинг чиқиғи текстолит колодка 11 товонига босади, у ўқ 9 да айланиб, контактни ажратади. Сўнгра контактлар ясси пружина 16 таъсирида яна туташади. Шундай қилиб, батареядан ўт олдириш тизимида паст кучланишли ток занжири узилади. Юқориги дискка жойлашган бошқа деталлар узгич контактлари орасидаги тирқишнини ўрнатишга хизмат қилади. Муштча шайбаси плита 27 воситасида мойланади. Узгич-тақсимлагич корпусига конденсатор (расмга қаранг), конден сатордан чиққан сим эса ён қисма 28 га маҳкамланади (расмга қаранг). Шу қисманинг ўзига индукцион ғалтак қисмаси Р дан чиққан сим уланади. Корпус ичида ён қисмага сим 26 нинг бир учи, унинг иккинчи учи эса стойка ва ясси пружина орқали қўзғалувчан контактга уланган. Тақсимлагич (расмга қаранг) двигател цилиндрлари бўйича юқори кучланишли токни тақсимлашга хизмат қилади. У ротор 7, карболит қопқоқ 9 ва сирпанувчи контакт 23 дан тузилган. қопқоқ узгич-тақсимлагич корпусига иккита пружинали лўкидон 4 ёрдамида маҳкамланган. Тақсимлагични корпусга тўғри бириктириш учун унга корпус штифти кириб турадиган паз қилинган. Пазга резина қистирма қўйилган, бу бирикма зичлигини таъминлайди. расм. Узгич ва вакуум ростлагичи: а-бўйлама кесими; б-юқоридан кўриниши; 1-пастки диск; 2-шарикли подшипник; 3-пастки дискни маҳкамлаш винти; 4-юқориги диск; 5- шамоллатиш канали; 6-марказдан қочирма ростлагич; 7-ростлаш винти; 8- ростлаш пластинаси; 9-бронза ўқ; 10-шаклдор шайба; 11-текстолит колодка; 12-ричагча; 13-лўкидон; 14-октан-корректор; 15-қўзғалувчан контакт; 16- пружина; 17-қўзғалмас контакт; 18-қисиш винти; 19-муштчали шайба; 20- кронштейн; 21-корпус; 22-қувур; 23-вакуум ростлагичнинг пружинаси; 24- мембрана; 25-ричагча; 26-бириктириш сими; 27-пилта; 28-ён қисма. қопқоқнинг бош чиқиши 12 га (расмга қаранг) индукцион ғалтакдан чиққан юқори кучланиш сими уланган, ён чиқиш 11 эса юқори кучланиш сими воситасида ўт олдириш свечаларига уланган. Чиқиш 11 ичида электрод 10 бор. қопқоқ ичида бош чиқиш тешигига бурчаклик ва пружинадан иборат сирпанувчи контакт 13 қўйилган. Бурчаклик пружина ёрдамида роторнинг элтиш пластинаси 8 га сиқиб қўйилган. Бурчаклик қаршилиги 8-14 Ом бўлиб, у радиохалақитни камайтириш учун ҳам хизмат қилади. Ротор ҳам карболитдан ясалган. У марказдан қочирма ростлагич втулкаси 15 га ўрнатилган ва у билан бирга соат стрелкаси ҳаракати бўйлаб айланади. Ротор втулка лискисига ротор тешигига қўйилган пружина ёрдамида зич ўтказилади. Ротор пластиналарининг учи билан қопқоқ электродлари орасида қўшимча учқун оралиғи деб аталувчи 0,3-0,7 мм тирқиш бор. У индукцион ғалтакнинг иккиламчи чулғамида юқори кучланишли токнинг олдиндан ҳосил бўлиши, шунингдек учқундан ўт олдириш свечаси электродлари орасида кучланиш ошишининг олдини олиш учун зарур. қўшимча учқун оралиғи азот ва азот кислотаси буғининг ажралиб чиқишини тезлаштиради, у эса узгич-тақсимлагич қопқоғи электродларининг коррозияланишини тезлаштиради. Шунинг учун бу буғларни чиқариб юбориш учун қопқоқда (пружинали лўкидон пастроғида) шамоллатиш тешиклари бор. Марказдан қочирма ростлагич (расм) двигатель тирсакли валининг айланиш частотасига қараб ўт олдиришни илгарилатиш бурчагини автоматик ўзгартиришга хизмат қилади. Унинг асосий қисмлари пастки пластина 1, марказдан қочирма юкча 3. Уларнинг ўқи ва бармоғи 5, тортиш пружинаси 2 ва юритиш валиги 6 лардан иборат. Пластина 1 қўзғалмас қилиб валикка ўрнатилган. расм. Узгич-тақсимлагичнинг марказдан қочирма ростлагичи (а) ва унинг ишлаш схемаси (б); 1-пастки пластина; 2-пружина; 3-юкчалар; 4- юкчалар ўқи; 5-бармоқ; 6-ростлагич валиги; 7-втулка; 8-юқориги пластина; 9- муштчали шайба; 10-юқориги втулка; 11-винт; 12-намат шайба. Юкчалар ўқ 4 да эркин айланади ва пружина 2 билан тортилиб турилади. Юк бармоғи 5 втулка 7 билан бирга валик 6 да эркин айланадиган юқориги пластинка 8 тешигига кириб туради. Узгичнинг муштчали шайбаси 9 ва тақсимлагич роторнинг юқориги втулкаси 10 втулка 7 билан бирга айланади. Шундай қили, шайба 9 тақсимлагич ротори марказдан қочирма ростлагич орқали юритиш валигидан ҳаракатланади. Двигатель тирсакли валининг айланиш сони ошганда юкча 3 марказдан қочирма куч тағсирида ўз пружиналарининг қисиш кучини енгиб керилади. Бармоқ 5 пластина 8 тешигли деворини босади ва у валик 6 нинг айланиши томонига бир оз сурилади. Муштчали шайба ва тақсимлагич ротори юқориги пластина билан бирга ўша томонга айланади. Муштчали шайба чиқиғи текстолит колодкаси товонига олдинроқ ўтади, бу узгич контактларининг илгарироқ ажралишига сабаб бўлади. Шу пайтда ғалтакда пайдо бўлган юқори кучланишли ток, шунингдек двигатель цилиндрига илгари берилади, чунки шу пайтда тақсимлагич ротори қопқоқ электроди қаршисида бўлади. Тирсакли валининг айланиш частотаси камайганда юкчанинг марказдан қочма кучи камаяди, пружина уларни тортади ва юқориги пластина дастлабки ҳолатга қайтади. Масалан, тақсимлагич валигининг айланиш частотаси 300 айл  мин бўлганда марказдан қочирма автомат ўт олдиришни илгарилатиш бурчагини 0-2  , 1300 айл  мин бўлганда 7,5-10  , 1900 айл  мин бўлганда 11-13  атрофида ўрнатади. Вакуум ростлагичи (расмга қаранг) двигателга тушадиган юкламага қараб ўт олдиришни илгарилатиш бурчагини ўзгартиришга хизмат қилади. У корпус 21, қувур 22, пружина 23, мембрана 24 ва ричагча 25 дан тузилган. қувур 22 ростлагич корпусининг ички бўшлиғини карбюратор патрубогининг ички бўшлиғига туташтиради. Ричагча узгич юқориги диски 4 нинг штифтига кийгизилган. Двигател кичик юкламада ишлаётганда карбюраторнинг дроссель заслонкаси 7 (расм) деярли берк бўлади. Ростлагичнинг ички бўшлиғида мембрана олдида (пружина томондан) сийракланиш ҳосил бўлади. Нормал атмосфера босими таъсирида мембрана узгич томондан эгилиб, пружина 4 ни қисади. Ричагча 2 узгичнинг юқориги диски 1 ни кулачокли шайбанинг айланишига қарама-қарши томон буради. Натижада узгич контактлари юқориги диск бурилишдан олдин ажралади ва ўт олдиришни илгарилатиш бурчаги катталашади. Сийракланиш камайиши, яъни юклама ошиши билан, юқориги диск бўшаган пружина 4 тағсирида дастлабки ҳолатга қайтади. расм. Вакуум ростлагичининг ишлаш схемаси: 1-узгичнинг юқориги диски; 2-ричагча; 3-мембрана; 4-пружина; 5- корпус; 6-қувур; 7-дроссель заслонкаси. Баъзи ҳолларда вакуум ростлагичи фақат дроссель заслонкасининг очилиши даражасига қараб эмас, балки двигател тирсакли валининг айланиш сонига қараб ўт олдириш бурчагини ўзгартиради. Масалан, дроссель заслонкаси бир хил ҳолатдалигида двигател юкламаси ошганда тирсали валнинг айланиш сонига камаяди. Бу ҳол ҳавонинг ҳаракат тезлигини, шунингдек сийракланиш даражасини ўзгартиришга ҳам сабаб бўлади. Сўнгра вакуум ростлагичи двигател нормал ишлаши учун ўт олдиришни илгарилатиш бурчагини корректирлаб ишга тушади. Марказдан қочирма ва вакуум ростлагич бирга ишлаши натижасида анча рационал ўт олдириш бурчаги ҳосил бўлишига эришилади. Октан-корректор (расм) бензин сорти (унинг октан сони) ва двигателнинг ишлаш шароитига қараб ўт олдиришни илгарилатиш бурчагини ўзгартиришга хизмат қилади. Масалан, автомобил двигатели нормал ишлаши учун октан сони 70 бўлган бензин ишлатилади. Октан сони кичиқроқ бўлган бензинни ишлатиш двигателнинг нормал ишлашини бузушга олиб келади, яъни юқори детонация пайдо бўлади. расм. Узгич-тақсимлагич октан-корректори : 1-пастки пластина; 2- маҳкамлаш болти учун тешик; 3-юқориги пластина; 4-ўрнатиш винти тешик; 5-ўрнатиш пластинаси; 6-ўрнатиш винти; 7-болт учун тешик; 8 –винт; 9-ростлаш гайкалари; 10-бармоқ; 11-штифт; 12-пастки пластина кронштейни. У кривошип-шатунли механизм деталлари ва двигател цилиндри каллагининг емирилиши ва тез ейилишига сабаб бўлади. Агар октан- корректор ёрдамида ўт олдиришни илгарилатиш бурчаги ўзгартирилса, детонациянинг ошишини бартараф этиш мумкин. Пастки 1 ва юқориги 3 пластиналар, ўрнатиш пластинкаси 5, ўрнатиш винти 6, ростлаш гайкаси 9, пружинали штифт 11 ва бириктириш болтлари октан-корректорнинг асосий қисмлари ҳисобланади. Пастки пластинада 12 бўлимли шкала (нолдан ҳар томонга олтита булим) бор. Ҳар бир булим узгич корпусининг 1  бурилиш ва тирсакли валнинг 2  га бурилишига мос келади. Шкаланинг бир томонида плюс, иккинчи томонида минус ишораси бор. Пастки пластина двигател блокига тешик 2 дан ўтувчи болт билан маҳкамланган. Юқориги пластинадаги кўрсаткич шкала бўлимлари узра сурилади. Ўрнатиш пластинаси узгич корпусига тешик 7 орқали болт билан маҳкамланади. Ўт олдиришни илгарилатиш бурчаги гайка 9 лардан бирини маҳкамлаб. Иккинчисини бўшатиб ўзгартирилади. Бунда юқориги пластина 3 ўрнатиш пластинаси 5 билан бирга бурилади, юқориги пластина кўрсаткичи эса шкала бўлимлари узра сурилади. Пластина шкаланинг «-» томонига бурилса, ўт олдиришни илгарилатиш бурчаги кичраяди, «  » томонига бурилса, ўт олдиришни катталашади, чунки юқориги пластина билан бирга контактли узгич корпуси ҳам бурилади. Пластиналар бурилганда контактлар муштчли шайба чиқиғидан ё узоқлашади ёки унга яқинлашади. ЗИЛ-130 автомобилига ўрнатиладиган Р4-В узгич қатор афзаликларга эга. Муштчали шайба саккизта чиқиқли (двигателдаги цилиндрлар сонига мослаб) қилиб ишланган. Чиқиқлар контактлар тез ажралиши учун махсус профилга эга. Конденсатор юқориги дискка ўрнатилган бўлиб, ишлаётганда қопқоқ билан беркитилган бўлади. Узгич пружинаси билан бирга оқартирилган мис пластина ҳам маҳкамланган. У пружинани ток юкланишидан сақлайди. 4. Узгич-тақсимлагичларга техник хизмат кўрсатиш ва уларнинг нуқсонлари Узгич-тақсимлагичга техникавий хизмат кўрсатиш қуйидаги операцияларни бажаришни талаб этади. Хар сменада техникавий хизмат кўрсатишда асбоб чанг ва ифлосдан тозаланади, асбоб ва симларнинг қандай маҳкамланганлиги ва уланганлиги текширилади. қапқоқни олганда у синмаслиги учун иккала пружина лўкидони бўшатилади. қапқоқни ўрнатилишида уни қийшиқ махкамлаб қўйиш мумкин эмас. 1-техникавий хизмат кўрсатишда юритиш валиги қалпоқли майдоннинг қопқоғи ярим айланишга бурилади, мойи текширилади, агар зарур бўлса, мойдан УТМ мойи билан тўлдирилади. 2-техникавий хизмат кўрсатишда узгич уясидан олиниб кўздан кечирилади ва тозаланади. Контактлар чўткачани бензин билан хўллаб тозаланади, кўйган ва шаклини йўқотган контактлар надфиль ёки абразив пластинка билан тозаланади, сўнгра уларнинг иш юзалари бензин шимдирилган шиша қоғоз ва замша билан ялтиратилади. Контактлар орасидаги тирқиш текширилади ва зарур бўлса, ростланади, контактлар тўла ажралганда зазор 0,35-0,45 мм бўлиши керак. Ростлашда узгич пластинасининг қисиш винти энг катта тирқиш ҳосил бўлгўнча отвёрка билан бўшатилади, сўнгра ростлаш винтини (эксцентрикни) бўриб зарур тирқиш ўрнатилади; ростлаш тугаллангач қисиш винти бураб маҳкамланади. Узгич пружинасининг тортиш кучи динамометр ёрдамида текширилади, у 0,4-0,65 кгк бўлиши лозим. Узгич қопқоғининг электродлари ва роторнинг тарқатиш пластинаси бензин шимдирилган тоза латта билан артиб тозаланади. Узгич дискларининг шарикли подшипникларини мойланади. Бунинг учун бир томчи машина мойи узгичнинг юқориги диски тешигига томизилади. Муштчали шайба пилтасини мойлаш учун икки-уч томчи, марказдан қочирма ростлагич валигини мойлаш учун тўрт-беш томчи машина мойи етарли. Узгичга техникавий хизмат кўрсатишда энг асосий операция контактларни тозалашдир. Асбоб ишлаган вақтда металл қўзғалувчан контактдан қўзғалмас контактга (контактлар эрозияси) кўчади. қўзғалмас контактда дўнгча, қўзғалувчан контактда чуқурча (кратер) ҳосил бўлади. Контактларни тозалашда дўнгчани йўқотиш ва кратерни бир оз эговлаш керак. Бироқ кратерни бутунлай йўқотиш тавсия этилмайди, чунки бу контактнинг ингичкалашишига сабаб бўлади. Агар контакт юзаларида оксид плёнка пайдо бўлган бўлса (автомобил ўзоқ вақт иссиқда ёки зах хонада сақлаганда) ҳам уларни тозалаш керак. Бу плёнка контактлар орасида изоляторга айланиб, индукцион ғалтакда ток пайдо бўлишига тўсқинлик қилиши мумкин. Иш юзаларини тозалашда ишлатиладиган надфиль ёки абразив пластинканинг қалинлиги 1 мм дан ошмаслиги лозим. Асбобнинг қалинлиги шунча бўлганда контактларни кўп суришга тўғри келмайди. Контактларнинг параллелиги сақланиши учун тозалаш вақтида қўзғалувчан контактнинг ричагчаси бармоқ билан босиб турилади. Автомобилни сақлашга қўйишда контактларга техникавий вазелин суркалади. Уларнинг иш юзаларини танга билан қириб тозалаш тавсия этилмайди, чунки танга кўпроқ оксидланади, бу куюнди қатлами ҳосил бўлишига сабаб бўлади. Автомобиль 16-20 минг км юргач, узгич-тақсимлагич ростлагични двигателдан олиб, қисмларга ажратиш, деталларни бензинга ювиш ва уларнинг ҳолатини текшириш тавсия этилади. Марказдан қочирма ва вакуум ростлагичининг ишлаш қобилияти маҳсус стенд ва устахоналарда текширилади. Узгич-тақсимлагичларнинг характерли нуқсонлари контактларнинг оксидланиши ёки улар орасидаги тиркишнинг ўзгариши, узгич ричагчаси пружинасининг бўшашиши ёки синиши; текстолит колодканинг товони, узгич муштчанинг чиқақлари, юритиш валиги втулкасининг ейилишидан иборат. Бу нуқсонларнинг барчаси учқуннинг узилиб-узилиб чиқишига сабаб бўлиши мумкин. Шунинг учун уларни тезда бартараф этиш лозим. 5. Ўт олдириш Ўт олдириш учиргичи батареядан ўт олдириш асбоб-ларини улаш ёки узишга хизмат қилади. Калит, қулф, пружинали қулф пластиналари, корпус, поводок, қўзғалувчан контакт, изоляцион диск ва шунга мос қисмалар унинг асосий қисмлари ҳисобланади. СКД-5 «Сибиряк» комбайинидаги учиргич фақат контрол ўлчаш асбоблари ва товуш сигнали асбобларини ишга туришга хизмат қилади. ЗИЛ-130 автомобилига фақат батареядан ўт олдириш асбобларини улаш учунгина эмас, балки стартёрни улашга хизмат қилувчи ўт олдириш учиргичи ўрнатилади (расм). Учиричда қайтарувчи пружина 7 ва пружинавий фиксатор 9 бор. расм. ЗИЛ-130 автомобилининг ўт олдириш схемаси: 1-гайка; 2-корпус; 3-калит; 4-қулф; 5-пружинали қўлфли пластинлар; 6-тирак ҳалқа; 7-қайтиш пружинаси; 8-поводок; 9-фиксатор; 10- қўзғалувчан контакт; 11-чиқиқ; 12-қамров; 13-пружинавий пластина; 14-изоляцион диск; 15-клеммалар; 16-фиксаторлар учун чуқурлар; А, КЗ, Cm. ПР-қисмалар. қайтувчи пружинанинг учларидан бири қулф 4 чиқиғига, иккинчи учи эса поводканинг ҳалқа уйиғига кириб туради. Пружинавий фиксаторлар шариклари иш жараёнида изоляцион диск 14 ичига қилинган чуқурга киради. Дискда қуйидаги қисмалар ҳам бор: А (амперметр), ЎОҒ (ўт олдириш ғалтаги), Ст (стартёр) ва Пр (радиоприёмник). Калит буралганда поводок ва қўзғалувчан контакт 10 қулф билан бирга бурилади. Бунда қўзғалувчан контакт чиқиқлари пластина 13 билан бирикади ва ўт олдириш уланади. Пружинавий фиксаторлар қулфни уланган ҳолатда тутиб туради. Стартёрни улаш учун қулф яна бир оз бурилади, натижада пружина таъсирида уланган ўт олдиришга мос ҳолатга қайтади. Ўт олдириш учиргичилларига техникавий хизмат кўрсатиш симларининг қисмларга уланганини вақт-вақти билан текшириб туриш ва оксидланганда уларни тозалашдан иборат. 6. Батареядан ўт олдириш тизимини ўрнатиш Батареядан ўт олдириш тизимни ўрнатиш олдидан узгич контактлари орасидаги тиркиш текширилади ва ростланади, сўнг учқундан ўт олдириш свечаси биринчи цилиндрдан бураб олинади. Свеча тешиги бош бармоқ ёки қоғоз тиқин билан зич беркитилади. Тирсакли вал даста билан аста бурилади. қисиш такти бошлаганда биринчи цилиндрда бармоқ остидан куч билан ҳаво чиқа бошлайди, тиқин эса тешикдан отилиб чиқади. ГАЗ-51А ва бошқа автомобилларда биринчи цилиндрдаги поршеннинг тўғри вазияти маховикдаги пўлат шарча картердаги кўрсаткич билан бир тўғри чизиқда жойлашгандан кейин аниқланади (расм, а). Иккинчи асосий операция-узгич контактларини поршенинг ўрнатилган вазиятига мос ҳолда ажрала бошлаш вазиятига ўрнатиш (яъни порешен ўт олдиришни илгарилатиш доимий бурчагида ю.ч.н. га етмайди). Дастлаб вакуум ростлагичнинг трубкаси карбюратордан бураб олинади, октан- корректор кўрсаткичи дастаки ростлаш гайкаси ёрдамида ноль бўлимга сурилади. Сўнгра тақсимлагич роторининг ён чиқишдан биринчи цилиндрнинг ўт олдириш свечасига сим ўтган электрод қопқоғи қаршисида турганлиги текширилади Октан-корректорнинг ўрнатиш винти бўшатилгач, узгич корпуси контактлар ажралгугнга қадар ротор айланиши бўйича бурилади. Шу пайтни кўчма лампа билан фиксациялаш қулай. Лампа симларидан бири узгич-тақсимлагичнинг ён қисмасига, иккинчиси массага уланади (48-расм, б). Узгич контактлари ажралиш билан лампа ёнади, сўнгра ўрнатиш винти маҳкамланади. Айни шу пайтда индукцион ғалтакнинг иккиламчи чулғамида биринчи цилиндрнинг ўт олдириш свечасига келувчи юқори кучланишли ток ҳосил бўлади. расм. Автомобилда батареядан ўт олдириш системасини ўрнатиш а-биринчи цилиндрдаги поршен вазиятини аниқлаш: б-узгич контактларининг ажрала бошлаш вақтини аниқлаш: в-юқори кучланишли симларни тақсимлаш схемаси: 1-кўрсаткич; 2-двигател маховиги; 3-пўлат шарик; 4-кўчма лампа; 5-сақлагичнинг ён қисмаси; 6-индукцион ғалтак; 7- тақсимлагич қопқоғи; 8-цилиндр каллаги. Тақсимлагични ўрнатишдан аввал ротор қўйилади. Ротор йўналган тақсимлагич қопқоғининг ён чиқишини биринчи деб ҳисоблаш лозим, бошқа ён чиқишлар юқори кучланишли сим воситасида двигател цилиндрларининг иш тартибига мос равишда свечаларга уланади, яъни 1-5-3-6-2-4 (расм, в). Ҳисоб ротор ҳаракати бўйлаб олиб борилади, бунинг учун тақсимлагич қопқоғида стрелка бор. ЗИЛ-130 автомобилидаги батареядан ўт олдириш тизими ҳам худди шунга ўхшаб ўрнатилади. Биринчи цилиндрдаги сиқиш тактни аниқлаш учун тирсакли вал шкивдаги тешик кўрсаткичлардаги ўрта чизиққа тўғри келгунга қадар бураш дастаси билан аста айлантирилади. Бунда биринчи цилиндрда поршень ю.ч.н. га 9  , яъни шу двигател учун ўт олдиришни илгарилатишнинг доимий бурчагига етмайди. Узгич контакларининг ажрала бошлаши кўчма лампа ёрдамида осон аниқланади. Юқори кучланишли симлар цилиндрлар иш тартибига асосан ўт олдириш свечаларига уланади (1-5-4-2-6-3-7-8). Батареядан ўт олдириш тизимнинг тўғри ўрнатилганлиги автомобил ҳаракатланаётганда 3  4 номинал юкламада текширилади. Бунда двигателни 70-80  С гача қиздириш керак. 25-35 км  соат тезликдан тўғри юришга ўта туриб автомобил тезлаштиради ва дроссел заслонкаси педалига кескин босилади. Агар бунда суст, қисқа-қисқа таққилашлар эшитилса, демак ўт олдириш тўғри ўрнатилган бўлади. Агар тақиллашлар кучли ва ўқтин-ўқтин эшитилса, узгич-тақсимлагич корпусини октан-корректор шкаласи чизиқларининг биттасига “-‘’ ишора томон буриш керак. Агар тақиллаш эшитилмаса, корпус битта чизиққа “  ” ишора томон бурилади. Батареядан ўт олдириш асбоблари нуқсонларига ўт олдириш свечаси электродларидан учқун чиқмаслиги ёки кам учқун чиқиши, ёки бўлмаса вақт- вақти билан учқун чиқиши сабаб бўлиши мумкин. Нуқсонлари жойни топиш учун дастлаб паст кучланишли ток занжири шикастланган- шикастланмаганлигини аниқлаш, сўнгра юқори кучланишли ток занжирини текшириш керак. агар аккумулятор батареяси яроқли бўлса, унда ўт олдиришни улаб, тирсакли вални бураш дастаси билан аста айлантириб, амперметр стрелкасини кузатиш керак. Агар стрелка қимирламаса, демак паст кучланишли ток занжири узилган. Узилишни фақат симлардан эмас, балки ўт олдириш ғалтагидан ҳам қидириш керак. Агар амперметр стрелкаси-20 томонга тез оғиб, шу ҳолатда тўхтаб қолса, бу массада туташиш борлигидан дарак беради. Занжир узилмаган бўлса, амперметр стрелкаси зарядсизланиш томон секин оғади ва тирсакли вал айланганда қимирлаб туради. Юқори кучланиш занжирида конденсатор ва ўт олдириш свечаларига, шунингдек симларнинг ишончли уланганлигига эътибор бериш лозим. 7.Контакт-транзисторли ўт олдириш тушириш иситгичлари Кейинги вақтда ГАЗ-35А, ЗИЛ-130 ва бошқа автомо-билларга контакт- транзисторли ўт олдириш тизими ўрнатиладиган бўлди. Бунга сабаб одатдаги батареядан ўт олдириш тизими қатор камчиликларга эга бўлиб, фақат ярим ўтказгичли асбоблар жорий этилгач, бу камчиликлардан қутилиш имкони туғилди. Контакт-транзисторли ўт олдириш тизими одатдаги ўт олдириш тизимга нисбатан қуйидаги афзаликларга эга: 1. Узгич контактлари индкуцион ғалтакнинг бирламчи чулғамидан ўтувчи паст кучланишли токдан ҳоли, шунинг учун уларни автомобил 100-150 минг км юргач, тозалаш керак (оддий батареядан ўт олдириш тизимга эга бўлган автомобиллардаги узгич контактлари тез-тез тозалаб турилади, 30-40 минг км юргач, ҳатто кучли эрозияга дуч келгани учун уларни алмаштириш керак). 2. Индукцион ғалтакнинг иккиламчи чулғамдаги кучла- ниш 30000 В гача, яъни оддий батареядан ўт олдириш тизими кучланишига нисбатан камида 25% кўпаяди. Бунга сабаб ғалтакнинг бирламчи чулғамидаги ток 7-8А гача ошишидир (одатдаги батареядан ўт олдириш тизими Б-13 ғалтагининг бирламчи чулғамидаги ток 2-2,5 А га тенг). 3. Индукцион ғалтакнинг иккиламчи чулғамида кучланиш ошиши натижасида свеча электродлари орасидаги зазорни 1-1,2 мм гача катталаштириш имкони туғилди, бу ўз навбатида учқунни узайтириш ва бунинг ҳисобига иш аралашмасининг двигател цилиндрларида тўла ёнишига эришиш имконини берди. 4. Свеча электродлари орасида ҳосил бўладиган кучли учқун сабабли двигателни ишга тушириш осонлашади, ундан фойдаланиш қулайлашади ва тежамлилиги ошади. 5. Контактларнинг куйиш ва оксидланишини йўқотиш ёнилғи сарфини 2% камайтириш имконини берди, чунки двигателнинг контакт-транзисторли тизими билан ишлашида ўт олдиришни илгарилатиш бурчаги ўзгармайди. 6. Двигател тирсакли валининг айланиш сони ва унинг сиқиш даражасини анчагина ошириш мумкин (одатдаги батареядан ўт олдириш тизими мавжудлигида тирсакли валнинг айланиш сонини ошириш двигателнинг тўхтаб-тўхтаб ишлашига сабаб бўлади). Контакт-транзисторли ўт олдириш тизимга қўшимча икки секцияли резисторлари 13 ва 15 бор индукцион ғалтак 9, тақсимлагич 11 ва узгич 12, транзистор коммутатори, учқундан ўт олдириш свечаси 10, симлар ва ўт олдириш учиргичи 17 киради (49-расм). Генератор ва аккумулятор батареяси 18 паст кучланишли ток манбаи ҳисобланади. Контакт-транзисторли ўт олдириш тизимда Б-114 индукцион ғалтаги энг кўп тарқалган. У Б-1 ғалтагидан, асосан иккиламчи чулғамда ўрамлар сони кўплиги билан (41500 ўрам) фарқ қилади. У иккита чиқиш қисмасига эга: қисма К қўшимча резистор қисмаси К га, номсиз қисма транзистор коммутаторининг мос равишдаги қисмасига уланади. Бундан ташқари, юқори кучланишли ток учқун ҳам чиқиш бор. расм. Контакт-транзисторли ўт олдириш схемаси: 1-транзистор; 2-импульсий трансформатор; 3-резистор (2 Ом); 4- конденсатор; 5-резистор (20 Ом); 6-диод; 7-стабилитрон; 8-электролитик конденсатор; 9-индукцион ғалтак; 10-учқундан ўт олдириш свечалари; 11- юқори кучланишли ток тақсимлагичи; 12-узгич; 13 ва 15-резисторлар (0,5 Ом дан); 14-стартёр учиргичи;16-транзистор коммутатори; 17-ўт олдириш учиргичи; 18-аккумуляторлар батареяси. Ғалтак СЭ107 қўшимча икки секцияли резистор билан ишлайди. Резисторлар константан симдан ясалган (қаршилиги 0,5 Ом дан), ўзаро кетам-кет уланган. Двигателни ишга туширишда учиргич 14 резисторлардан бирини автоматик узади, бу двигателни ишга тушириш вақтида стартёрни таъминлайдиган токнинг камайишига йўл куймайди. ГАЗ-53А автомобилига ўрнатиладиган Р4-Д ёки Р13-Д узгич- тақсимлагичи узгич, саккиз учқунли тақсимлагич, марказдан қочирма ва вакуум ростлагичлар ҳамда октан-корректордан иборат. Бу асбобларда конденсаторлар йўқ. Агар контакт-транзисторли ўт олдириш тизимга узгич- тақсимлагич ўрнатилаётганда конденсатор олинса, Р4-Д узгич-тақсимлагичи ўрнига Р4-В ёки Р4-В2 узгич-тақсимлагичини қўйиш мумкин. ТК102 транзистор коммутатори транзисторли ишга тушириш ва уни тешилишдан ҳимоя қилишга хизмат қилади. Асбоб германийли ТГ701-А транзистори 1, германийли Д7Ж диоди 6, кремнийли Д 817В стабиллитрони 7, иккита сопол резистор (2 ва 20 Ом) 3 ва 5, сиғими 1 мкФ бўлган конденсатор 4, сиғими 50 мкФ бўлган электролитик конденсатор 8 ва импульсий трансформаторлар 2 ни ўз ичига олади. ТГ701-А транзисторли эмиттер билан коллектор орасидан 160 В гача кучланишни, коллектордаги ток кучини эса 12 А гача ўтказа олади. Транзистор 65  С дан ортиқ қизимаслиги лозим. Диод, стабилитрон, резисторлар ва конденсатор транзисторнинг ҳимоя блокини ташкил қилади. Импульсий трансформатор иккита: бирламчи (50 та ўрам, қаршилиги 0,14 Ом) ва иккиламчи (150 та ўрам, қаршилиги 70 Ом) чулғамдан иборат. Коммутатор қуйидаги чиқиш қисмларига эга: М-машина массасига уланган, Т (тақсимлагич)-узгич-тақсимлагичга уланган, Ғ (ғалтак)-қисма К билан индукцион ғалтакка уланган, номсиз қисма-ғалтакнинг мос равишдаги қисмасига уланган. Контакт-транзисторли ўт олдириш тизими асбобларининг ишини кўриб чиқамиз. Берк контактда ўт олдириш улангач транзисторни бошқариш токи занжири ҳосил бўлади: батареянинг мусбат чиқиши-амперметир-ўт олдириш учиргичи-қўшимча қаршилик-лар-қисма К-индукцион ғалтакнинг бирламчи чулғами-транзистор коммутаторининг номсиз қисмаси-учта параллел тармоқ-импульсий трансформатор 2 нинг бирламчи чулғами-транзистор коммутаторининг қисмаси Р-узгич 12 нинг туташ контактлари-масса- аккумулятор батареясининг манфий чиқиши. Учта параллел тармоқ қуйидагича ҳосил бўлади: 1-тармоқ эмиттер ва транзистор базаси, 2-тармоқ резистор 3, 3-тармоқ импульсий трансформатор 2 нинг иккиламчи чулғами. Учта параллел тармоқдан ток трансформаторнинг бирламчи чулғамига келади. Бошқариш токининг транзисторнинг эмиттер-база ўтиш орқали ўтиши натижасида эмиттер-коллектор ўтишнинг қаршилиги 200-300 дан 0,3-0,4 Ом гача камаяди ва транзистор очилади. Ўт олдириш тизимнинг паст кучланишли иш токи учун қуйидаги занжир ҳосил бўлади: аккумулятор батареясининг мусбат чиқиши-амперметр-ўт олдириш учиргичи 17-қўшимча резисторлар 15 ва 13-қисма К-индукцион ғалтак 9 нинг бирламчи чулғами- эмиттер, база ва транзистор коллектори-транзистор коммутаторининг қисмаси М-масса-аккумулятор батареясининг манфий чиқиши. Агар узгичнинг берк контактларидан 0,8 А гача бўлган бошқариш токи ўтса, унда 8 А гача паст кучланишли иш токи улардан ўтмайди. Контакт- транзисторли ўт олдириш тизимнинг бошқа тизимдан асосий фарқи ҳам шундадир. Двигателни стартёр ёрдамида ишга туширишда ўт олдириш учиргичи бир вақтда стартёрни улаш релесини занжирга улайди, натижада қўшимча резистордан бири қисқаради. Бу занжирдаги токнинг ва индукцион ғалтакнинг иккиламчи чулғамидаги кучланишнинг ошишига сабаб бўлади, бироқ стартёрга келадиган ток камаймайди. Узгич контактлари айланувчи муштчалар таъсирида ажралган заҳоти транзисторни бошқарувчи ток бир ойда йўқолади. Бу транзистор қаршилигини кескин камайтиради ва у беркитилади. Паст кучланишли иш токининг занжири ҳам узилади. Шу билан бир вақтда импульсий трансформатор ишга тушади. Узгич контактлари ажралганда импульсий трансформаторнинг иккиламчи чулғамида таъсири паст кучланишли иш токининг йўналишига қарама-қарши бўлган ўзаро индукция э.ю.к. пайдо бўлади. Натижада транзисторнинг беркилиши тезлашади. Ўзаро индукция э.ю.к. импульсли ишлайди, шу э.ю.к. ҳосил қилган ток эса резистор 3 нинг қизиқишига сарфланади. Бир вақтда индукцион ғалтакнинг иккиламчи чулғамида юқори кучланишли ток ҳосил бўлади (17-30 минг В). Бу ток тақсимлагич орқали учқундан ўт олдириш свечаларига берилади. Бир вақтда импульсий трансформаторда 100 В гача ўзиндукция э.ю.к. ҳосил бўлади. Узгич контактлари туташганда унинг таъсирида конденсатор 4 зарядланади, ажралганда эса резистор 5 да зарядсизланади. Резисторнинг қизиши транзисторни қизишдан сақлайди. Транзисторни ўзиндукция токи тешилишидан олдини олиш учун индукцион ғалтакнинг бирламчи чулғамига кетма-кет уланган диодлар 6 ва тўғри ўтказувчанликнинг қарама-қарши йўналишига эга бўлган стабилитрон 7 параллел уланади. Диод паст кучланишли токни ғалтакнинг бирламчи чулғамидан ўтмай стабилитрон орқали ўтишига тўсқинлик қилади. Стабилитрон эса ўзиндукция токини (агар унинг кучланиши 100 В дан ошиб кетса) ўтказади. Натижада ғалтакнинг бирламчи чулғами занжиридаги умумий кучланиш узилади. Транзистор, шунингдек паст кучланишли ток занжиридаги импульсий кучланиш ошганда зарядланадиган электролитик конденсатор 8 ни шикастланишдан сақлайди. Контакт-транзисторли ўт олдириш тизимини ишлатишда қуйидагиларга риоя қилиш лозим: 1) двигател тўхтаган заҳоти ўт олдиришни ўчириш; 2) транзистор коммутаторини қисмларга ажратмаслик; 3) коммутатор ёки қаршиликларга уланган симларни алмашлаб уламаслик; 4) қаршиликларни қисқа туташтирмаслик; 5) учқундан ўт олдириш свечасининг электродлари орасидаги нормал тирқишни мунтазам текшириб туриш ва ўрнатиш; 6) массага батареянинг фақат манфий қисмасини улаш. Ҳар сменада техникавий хизмат кўрсатишда тақсимлагич қопқоғининг тозалиги яхшилаб кузатилади, чунки кир орқали юқори кучланишли ток сизиши мумкин. Кирланган қопқоқ сирти ва ичидан бензин шимдирланган латта билан ишқалаб артилади. 2-техникавий хизмат кўрсатишда учқундан ўт олдириш свечасининг электродлари орасидаги тирқиш текширилади. У 1-1,2 мм бўлиши лозим, қишда 0,6-0,7 мм бўлишига йўл қўйилади. Транзистор коммутатори махсус хизмат кўрсатишга муҳтож эмас. Ишлатиш жараёнида иложи борича унинг қовурғали юзаси артилади, шунингдек симларнинг созлиги ва уларнинг қисмларга ишончли уланганлиги кузатилади. Бошқа деталлар каби транзисторга эпоксид смоласи қўйилган бўлгани учун комутаторни фақат устахоналарда қисмларга ажратиш мумкин. Контакт-транзисторли ўт олдириш тизимда узгич контактлари орасидаги зазор 0,3-0,4 мм. Шунинг учун биринчи навбатда контактлар иш юзаларининг тозалигига эътибор бериш лозим, чунки улар татушганда улардан жуда оз миқдорда ток ўтади, ва ҳатто, юпқа мой қатламли ёки оксидлар ўт олдиришни бузиши мумкин. Мойланиб контактларнинг иш юзалари батареядан ўт олдириш узгичдаги сингари тоза бензин билан ювилади. Ўт олдириш асбоби ишлаганда чиқадиган учқун юқори частотали электромагнитавий тўлқинларни ҳосил қилади. Тўлқинлар антеннага таъсир этиб радио ва телехалақитларни келтириб чиқаради. Бу халақитларни камайтириш учун автомо-билларнинг электр жиҳозларида қуйидаги ҳимоя қурилмалари ишлатилади: 1) 7-14 минг Ом қаршиликка эга бўлган сўндирувчи ре- зисторлар қўллаб; улар учқундан ўт олдириш свечаларига уланган симларнинг карболит учларига углерод қўшилган асбестдан иборат стержен шаклида жойлаштирилган; 2) тақсимлагич қопқоқларига катта қаршиликка эга бўл- ган пружинали бурчаклик ўрнатилади; 3) ўзакли ва қаршилиги 15-20 минг Ом бўлган ярим ўтказиш таркиб шимдирилган қопламали юқори вольтли симлар; 4) паст кучланишли ток занжирига феррит ўзакка ўрал- ган дроссель чулғамидан иборат махсус фильтрлар ва ҳар бирининг сиғими 1 мкФ бўлган иккита конденсатор уланади; 5) паст ва юқори кучланишли симлар, учқундан ўт олди- риш свечалари, индукцион ғалтаклар, тақсимлагичлар ва электр жиҳозларнинг бошқа асбоблари экранлаштирилади, яъни металл қобиққа жойлаштирилади; 6) машина қисмларининг бириктирилган жойлари маҳ- камланади: двигател кузов ва рама ўрилган юмшоқ сим билан бириктирилади, болт ва винтлар каллаги остига шайба-юлдузчалар қўйилади. Сўндирувчи резисторлар ток амплитудасини ва шу билан бирга электромагнит табранишлар қувватини камайтиради. Дроссель ва конденсаторлар, биринчидан, юқори сонли контурлар даврийлигини бузади, иккинчидан, конденсаторни зарядлаш вақтида электр энергияни ютиб, уни магнит энергиясига айлантиради. Экранлар электромагнитавий тўлқинларни ютади ва уни экранни қиздирувчи уюрма токка айлантиради. Шайба- юлдузчалар фақат машина қисмларини бириктиришга эмас, балки унинг барча узелларидаги сиғимни бир хил сақлаш, шунингдек иш жараёнида уларнинг ҳаммасига токни тўғри тақсимлашга ҳам хизмат қилади. Фойдаланилган адабиётлар рўйҳати 1. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. Тошкент. “Ўзбекистон“, 2000. 2. Ғ.Махмудов Автомобилларнинг электр ва электрон жихозлари Тошкент Истиқбол 2003 йил 3. Маматов Х. Автомобиллар (Автомобиллар конструкцияси асослари). 1-қисм, Тошкент “Ўзбекистон“, 1995й. 4. С.қодиров Тико автомобилининг тузилиши ва носозликларини аниқлаш Тошкент.Истиқбол 2003 йил 5. Чижков В. Электрооборудование автомобилей. Москва. “Транспорт“ 1993г. 6. Ютт В. Е. Электрооборудование автомобилей. Москва. “Транспорт“ 1989г. 7. Гуревич.А.М. “Тракторў и автомобили“ Москва. Колос. 1993г. 8. “Трактор, комбайн ва автомобилларнинг электр жихозлари“. Тошкент. Ўқитувчи. 1990й.

O'xshashlar

Учқундан ўт олдириш свечалари ўт олдириш тизими
Қишлоқ хўжалиги машиналарининг электр жиҳозлари
Нерв тизими. Марказий нерв тизими
Лойиҳаларнинг иқтисодий қисми
Дехкончилик тизими