Бахори галла экинлари - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Бахори галла экинлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

87.5 KB

Ko'chirib olish

Баҳори ғалла экинлари. Баҳори буғдой, баҳори арпа, сули. (Биологияси) Режа: 1. Баҳори буғдойнинг халқ хўжалик аҳамияти, экилиш майдонлари, ҳосилдорлиги, ботаник ва биологик ҳусусиятлари. Навлари. 2. Баҳори арпанинг аҳамияти, экилиш майдонлари, ҳосилдорлиги, биологик ҳусусиятлари. Навлари. 3. Сулининг аҳамияти, экилиш майдонлари, ҳосилдорлиги, келиб чиқиши, ботаник ва биологик ҳусусиятлари. Ўзбекистонда туманлаштирилган навлари.

Баҳори ғалла экинлари энг кўп экиладиган, экин майдонлари ва ялпи ҳосили бўйича жаҳон деҳқончилигида биринчи ўринда туради. Эртаги баҳори экинларга баҳори буғдой, баҳори арпа, баҳори жавдар, сули киради. Улар орасида етакчи ўринни баҳори буғдой эгаллайди. Кечки баҳори экинларга асосий ем-хашак экини маккажўхори, асосий ёрма экинлари оқ жўхори, тариқ, шоли ва маржумак киради. Баҳори ғалла экинларини бундай бўлиши нисбий ва бизнинг мамлакатимиз шароитига тўғри келади. Баҳори буғдой асосий ва энг кенг тарқалган асосий озиқ-овқат экинидир. Донидан, айниқса, баҳори юмшоқ буғдойнинг кучли ва қимматли навларидан юқори сифатли ун олинади. Кучли навлари унни яхшиловчи ҳисобланади ва кучсиз буғдой навларининг унига 20-25% кушилади. Баҳори қаттиқ буғдой навларининг донлари макарон, манная крупа (ёрма), лағмон, вермишел тайёрлашда фойдаланилади. Юмшоқ баҳори буғдой нави донида оқсил 14-16%, қаттиқ буғдойникида 15-18%, ва клейковина 28-40% мавжуд. Баҳори буғдой етиштириладиган асосий майдонлар Волгабўйи, Шимолий Козоғистон, Сибир, Жанубий Уралда жойлашган. Ўзбекистоннинг лалмикор ерларида баҳори буғдойнинг юмшоқ ва қаттиқ турлари экилади. Суғориладиган ерларда кўпчилик ҳолларда беда билан қўшиб қоплама экин сифатида экилади. Баҳори буғдой Ўзбекистон Республикасининг гармсел ва тупроқ курғоқчилиги кам бўладиган Самарқанд, Тошкент, Сирдарё, Жиззах вилоятларида Жанубий вилоятлардагига нисбатан яхши ҳосил беради. Бу вилоятларда баҳори буғдой лалмикорликда экиладиган буғдой салмоғини 13- 20%, Жанубий Сурхондарё, Қашқадарё вилоятларида 8-10% ни ташкил қилади. Кейинги йилларда баҳори буғдой салмоғи анча камайди. Баҳори буғдой экиладиган майдонлар МДҲ (Мустақил Давлатлар Ҳамдустлиги) 31,4-41 млн га ташкил қилган.

Ўзбекистонда 1913 йилда буғдой экилган майдон 932 минг га бўлса, шундан 472 минг га ёки яримидан ортиғига баҳори буғдой экилган. Бу кўрсаткич 1971-1975 йилларда мувофиқ ҳолда 496 ва 100 минг гектарни ташкил этган. Кўриниб турибдики, кузда экилган буғдой баҳори буғдойга нисбатан тўрт баробар катта майдонга (396 минг) экилган. 1976-1980 йилларга келиб буғдой 55,5 минг гектарга шундан 555 минг гектарига баҳори буғдой экилган. 2000 йил ҳосили учун буғдой 1310 минг га экилиб шундан (40 минг га) баҳорда экилган. Унинг ҳам бир қисми қоплама экин сифатида. Буғдой ҳосилдорлиги Ўзбекистонда 1913 йилда ўртача 5,5 ц/га, 1971- 1976 й - 4,7 га/ц, 1976-1981 й - 9,3 га/ц ташкил қилган. Баҳори буғдой ҳосили мувофиқ ҳолда 5,4, 4,3, 7,1 ц/га, кузда экилганда 5,6; 4,7; 9,5 га/ц бўлган. Айниқса, лалмикорликда кузда ва баҳорда экилган буғдой ҳосилдорлигида катта фарқ бўлмаган. 1999 йили буғдой ҳосилдорлиги Республика бўйича ўртача 35 га /ц етди. Баҳори буғдой кўп экиладиган лалмикор минтақаларда унинг ҳосилдорлиги ёғингарчиликларга боғлиқ бўлади. Суғориладиган ерларда, илғор хўжаликларда баҳори буғдойдан Республикамиз шароитида 40-45 га/ц, лалмикорликда 28-30 ц/га ҳосил етиштирилган. Биологик ҳусусиятлари. Баҳори буғдой дуварак буғдойдан кам фарқ қилади. Ўсимликнинг бўйи паст, бошоғи калта дони майда, кам тупланади, бир ўсимликда 1,2-1,5 бошоқли поя ҳосил қилади. Баҳори буғдой илдизи кучсиз ривожланган, айниқса, қаттиқ буғдойда. Уруғлари 1-2 0 С уна бошлайди. 4-5 0 С майса ҳосил қилади. Ҳарорат тупроқни экиш чуқурлигида 12-15 0 С майсалар 7-8 кунда ҳосил бўлади. Майсалари 6 0 С совуққа бардош беради. Тупланишда 8-13 0 С совуққа чидайди. Ўзбекистон шароитида баҳори буғдой уруғлари февралда экилганда 22-27 кунда униб чиқади, 26 кундан кейин туплана бошлайди, 62-66 кунда бошоқ тортади, униб чиққандан кейин 98-102 кунда тўла пишиб етилади.

Лалмикорликнинг текис-тепалик минтақасида баҳори буғдой одатда июннинг иккинчи ярмида, тоғли минтақада июлнинг иккинчи ярмида ёки кузги буғдойга нисбатан 7-10 кун кейин пишади. Шунинг учун доннинг тўлши қурғоқчилик даврга тўғри келади ва дон ҳосили камаяди, донлар майда, пуч бўлади. Баҳори буғдой узун кун ўсимлиги. У кузги буғдой, арпага нисбатан намга талабчан. Юмшоқ буғдойнинг баҳори навларида транспирация коэффиценти 415, қаттиқ буғдой навларида, 406 га тенг. Энг кўп намликни найчалаш ва бошоқлаш даврларида талаб қилади. Бу даврда репродуктив органлар ҳосил бўлади. Найчалаш, бошоқлаш донни шаклланиши-тўлишиш даврида тупроқда намлик етишмаса дон ҳосили кескин камаяди. Баҳори буғдой ўсиш даврида сувни қуйидагича сарфлайди, (% ҳисобида) униб чиқиш -7, тупланиш- 15-20 %, найчалаш - гуллаш - 50-60%, сут пишиш- 20-30 % , мум пишиш –5 %. Баҳори буғдой меъёрида ўсиб, ривожланиши ва юқори ҳосил шакллантириши учун тупроқдаги намлик ЧДНС 70-75 % кам бўлмаслиги лозим. Тупланиш фазасида бирламчи илдизлари 50 см, бошоқлашда 100-130 чуқурликка кириб боради. Буғин ёки иккиламчи илдизлари 3-4 барг ҳосил бўлганда пайдо бўлабошлайди ва тупроқда нам етарли бўлгандагина ривожланиб бошлайди. Иккиламчи илдизларни ҳосил бўлиш даври тупланиш тугинини шаклланишидан найчалаш фазасигача давом этади. Баҳори буғдой илдиз тизимининг ўзлаштириш қобилияти юқори бўлмаганлиги ва нисбатан кучсиз ривожланганлиги туфайли у тупроқ унумдорлигига талабчан. У юмшоқ, унумдор ва бегона ўтлардан тоза ерларда яхши ўсади. Лалмикор минтақада органик моддаларга, чириндига бой бўз тупроқлар баҳори буғдой етиштириш учун қулай ерлар ҳисобланади.

Ўзбекистон шароитида биологик баҳори навлар, дуварак навлар кузда ва баҳорда экилади. Улар биологик кузги навларга нисбатан тезпишар, қурғ o қчиликка ва иссиқликка чидамли, донини шишасимонлиги юқори. Ўзбекистонда буғдойнинг қуйидаги навлари баҳори қилиб экилади. Сурхак 5688 - Самарқанд, Жиззах, Сирдарё ва Тошкент вилоятларинг тоғ олди ва тоғли лалмикор минтақаларида экиш учун Давлат реестридан ўтказилган. Баҳори буғдой ҳусусиятларидан бири уруғларнинг бир текис, қийғос униб чиқмаслиги ва майсазорни сийракланиши ҳисобланади. Бунинг асосий сабаби униб чиқиш даврида тупроқда намликнинг етишмаслиги, Шимолда тупроқ кислоталигининг юқорилиги, уруғларни фузариоз билан касалланишидир. Майсаларни секин ривожланиши, кучсиз тупланиши, айниқса, қаттиқ буғдойлар билан, ўтлар билан кучли ифлосланади. Баҳори арпа муҳим озиқ-овқат, ем-хашак ва техникавий экин. Унинг донидан арпа ёрмаси, перловка, ун тайёрланади. Арпа унини 20-25% буғдой ёки жавдар унига қўшиб нон тайёрлашда ишлатиш мумкин. Донида ўртача 12% оқсил, 5,5 % клейковина, 64,6% азотсиз экстрактланадиган моддалар, 2,1 -ёг, 13 - сув, 2,8% кул бор. Баҳори арпа чўчқалар, отлар учун яхши концентрат ем. Унинг 1 кг донида 1,2 кг озиқа бирлиги бор. Бу экин пиво ва спирт саноатининг асосий хомашёси. Пиво тайёрлаш учун, айниқса, икки қаторли, тўла, йирик донли, пўстлилиги кам (8-10%), униб чиқиш энергияси юқори (95 %), 4-кун ўстирилганда арпа энг яхши хомашё ҳисобланади. Арпа энг қадимий экин. Археологик топилмаларнинг кўрсатишича арпа буғдой билан бир қаторда тош давридан бери экилиб келинмоқда. Мисрда 5 минг йил муқаддам арпа етиштирилган. Хитой, Италия, Германияда ҳам эрамиздан олдин арпа ўстирилганлиги маълум.

Ҳозирги Ўзбекистон худудида арпа 4-5 минг йил муқаддам суғориладиган деҳқончиликда етиштирилган. Арпа жуда тезпишар ва мосланувчан экин. Уни Помирнинг 3000 м баландлигида, Узоқ Шимолда, Марказий Осиёнинг тоғли минтақаларида барқарор ҳосил берадиган экин сифатида етиштирилади. Бахори арпа дунё деҳқончилигида 76 млн гектар майдонни эгаллайди. Ўзбекистонда баҳори арпа беда билан қоплама экин ва тоза ҳолда экилади. У суғориладиган ерларда дони ва кўк массаси учун ҳам етиштирилади. Ўзбекистонда баҳори арпа лалмикор ва суғориладиган ерларда 20 минг га майдонга экилади. Етиштириладиган арпани МҲМ да уч гуруҳга бўлиш мумкин. 1) Шимолий - озиқ-овқат арпаси. 2) Жанубий ем-хашак ва экспорт арпаси, 3) Ғарбий - пиво арпаси. Бундай бўлиши жуда нисбий, сабаби арпа етиштириладиган минтақаларда арпа дони турли мақсадларда фойдаланилиши мумкин. Аммо пивобоп арпа Ғарбий минтақаларда етиштирилганда дон таркибида оқсил кам, углеводлар кўп бўлиб, айниқса оқсили юқори молекуляр оқсилларга киради. Ўзбекистонда лалмикорликда баҳори арпа 4-7 ц/га сувликда 35-40 ц/га ҳосил беради. Илғор хўжаликларда, сувликда арпа ҳосили 65 ц/га етади. Ботаник таърифи. Hordeum L . авлодига кирувчи H . sativum маданий арпа учта кенжа турдаги маданий арпаларни ўз ичига олади. ( H . vulgare , H . distichon , H . intermedium L .). Арпанинг жуда кўп бир йиллик, кўп йиллик ёввойи турлари ҳам Hordeum L . авлодига мансуб. Бошоқ бўғинидаги мева ҳосил қиладиган бошоқчалари сонига қараб арпа қуйидаги кенжа турларга киради: H . vulgare L . - кўп қаторли ёки оддий арпа. Бошоқнинг ҳар бир бўғинида учтадан мева ҳосил қилувчи бошоқчалар жойлашган ва уларни ҳаммаси ривожланиб дон ҳосил қилади.

Бошоқнинг зичлиги бўйича кўп қаторли арпа иккита гуруҳга бўлинади. Биринчиси - тўғри олти қаторли (олти қиррали) бошоғи зич, йўғон, нисбатан калта ва кўндаланг кесими тўғри олти қирра ҳосил қилади. Иккинчиси - нотўғри-олти қаторли (тўрт) қиррали гуруҳидаги арпалар бошоғи зичлиги кам, дон қаторлари тўғри жойлашган, ён бошоқчалари бир- бирига кириб боради, ўртадаги бошоқча ёнидагиларга нисбатан яхшироқ ривожланган, бошоқлари юза томони кенг ва икки тор томони ёнида жойлашган, кўндаланг кесими тўрт бурчакни ҳосил қилади. 2. H . distichon L . - икки қаторли арпа, унда бошоқ бўғинидаги учта бошоқчадан, фақат ўртадагиси мева ҳосил қилади, ёнидаги бошоқчалар мева ҳосил қилмайди. Икки қаторли арпалар дон ҳосил қилмайдиган ён бошоқчалар хусусиятига, тузилишига қараб икки гуруҳга бўлинади: а) nutantia унда дон ҳосил қилмаган бошоқчаларда бошоқча ва гул қипиқлари сақланиб қолади. б) dificientia , дон ҳосил қилмайдиган бошоқчаларида фақат бошоқча қипиқлари бор. Амалиётда икки қаторли арпанинг фақат nutantia гуруҳи тарқалган, иккинчи гуруҳи Кавказ ортида арпазорларда учрайди. 3. H. intermedium L. - орали қ арпа . Арпанинг бу кенжа турида бошо қ ўқ ининг ҳар бир б ў ғинида меъёрида ривожланган биттадан учтагача дон б ў лади . Ў збекистонда фа қ ат к ў п қ аторли ва икки қ аторли арпа кенжа турлари тар қ алган . К ў п қ аторли арпа икки қ аторлисига нисбатан тез пишар ва қ урғо қ чиликка чидамли . Ҳар бир кенжа тур турхилларига б ў линади ва уларда қ уйидаги белгилар асос қ илиб олинади : қ илти қ лиги (қ илти қ ли , қ илти қ сиз , қ илти қ қ олдиғи бор ), қ илти қ хусусияти ( тишли ёки силли қ), бошо қ ранги , дон ранги ( сари қ ёки хира ) дон п ў стлилиги ( п ў стли ёки ялонғоч ) бошо қ зичлиги ( зич б ў лса бошо қ нинг 4 см узунлигида 15-18 б ў ғинча ), сийрак б ў лса 7-14 б ў ғинча б ў лади .

Ўзбекистонда арпанинг 20 яқин тур хиллари учрайди. Энг кўп тарқалган кўп каторли арпадан паллидиум, икки қаторлидан нутанс. Бу тур хиллардан бошқа қилтиқсиз ёки фурқат арпалар trifurcatum (бошоғи кўп қаторли, сариқ, дони ялонғоч) эътиборга лойиқ. Аммо бу тур хилдаги арпа навлари, ҳосилдорлиги паст, ташқи ноқулай об-ҳаво шароитига чидамсизлиги учун экилмайди. Арпа дони кенг икки томони кесилган. Сулидан фарқ қилиб арпа донлари гул қипиқлари билан қўшилиб ўсган. Икки қаторли арпанинг пўстлиги 9-11 %, кўп қаторлиники10-13 %. Кўп қаторли арпа турли катталикда бўлиб, икки ён томонидаги донлар майда ва асос қисми эгилган (қийшиқ). Биологик [усусияти. Баҳори арпа турли тупроқ-иқлим шароитларига мослашган. Уруғлари 1-2 0 С ҳароратда кўкариб бошлайди. Униб чиқиш учун оптимал ҳарорат 20-22 0 С. Майсалари 8 0 С совуққа бардош беради. Гуллаш ва пишиш даврида ўсимлик озгина совуқдан ҳам зарарланади. Доннинг тўлиш даврида муртак учун 1,5-З 0 С совуқ ҳам ҳавфли. Баҳори арпанинг паст ҳароратга чидамлиги турлича. Юқори ҳароратга (40 0 С юқори) жуда чидамли. В. Р. Зеленскийнинг кўрсатишича 38-40 0 С арпа баргларининг оғизчалари 38-40 0 С да 25-30 соатдан кейин ёпилиш хусусиятини йўқотади, баҳори буғдой 10-17 соатдан кейин. Баҳори арпанинг иссиқликка чидамлиги унинг тезпишарлиги ва дастлабки ривожланиш фазаларида озиқа моддаларни жадал ўзлаштириши билан боғлиқ. Ўсиш даврида. 1000-1500 0 С тезпишар навлар учун, 1900-2000 0 С самарали ҳарорат талаб қилинади. Намликка талаби. Транспирация коэфиценти 400. 1 ц дон ҳосил қилиш учун тупроқда 6-12 мм сув заҳираси сарфланади. Энг кўп сув найчалаш фазасини охири-бошоқлашга тўғри келади. Оптимал ҳарорат ва тупроқ намлигида тупланиш коэффиценти 2,5-3,0 бўлади, намлик камайса бу кўрсаткич пасаяди.

Ўзбекистонда Унумли арпа нави юқори ҳароратга ва қурғоқчиликка жуда чидамли ҳисобланади. У баргларининг сув ушлаш қобилияти юқорилиги, ҳужайра шираси концентрациясининг юқорилиги, хлорофилининг кўплиги билан ажралиб туради (Курбанов 1972 й.) Тупроққа талаби . Баҳори арпа унумдор тупроқларни хуш кўради қумоқ ва қум тупроқларда ёмон ривожланади. Унинг учун торфли тупроқлар яроқсиз, pH – 6-7 оптимал ҳисобланади. Ўсиш даври - навларга боғлиқ ҳолда 60 кундан 110 кунгача. Лалимикорликда бу кўрсаткичлар текисликдан тоғли минтақагача ошиб боради. Навлар. Темур-паллидиум тур хилига киради. Баҳорда ва кузда экилади. Ҳосилдорлиги, баҳорда экилганда суғориладиган ерларда 50-60 ц/га. СамҚХИ Ўсимлишунослик, селекция ва уруғчилик кафедрасида яратилган. Зафар дуварак. Тур хили рикотензе. Олти қиррали. Ўсув даври баҳорда экилганда 85-90 кун. Баҳорда экилганда ҳосилдорлиги 30-З5 ц/га. Болғали дуварак, тур хили нутанс. Икки қаторли. Суғориладиган ерларда баҳорда экилганда 30-40 ц/га дон ҳосили беради. Нутанс - 799 - дуварак, икки қаторли. Лалмикорликда экиш учун тавсия этилган. Ҳосилдорлиги, 27,2-32,7 ц/га. Лалмикор - дуварак, икки қаторли. Лалмикорликда 35-37 ц/га кузда, баҳорда 20-25 ц/га ҳосил беради. Гулноз - икки қаторли пивабоп арпа, дуварак. Тур хили нутанс. Баҳорда экилганда суғориладиган ерларда 30-35 ц/га ҳосил беради. Унумли арпа пивабоп, икки қаторли, дуварак. Лалмикорликда 20-25 ц/га дон ҳосили беради. Сули . Сулининг дони қорамоллар ва отларни озиқлантиришда қимматли концентрат ем сифатида фойдаланилади. Сули дони билан боқилган товуқларни тухум туғиши ошади, сигирларни сути кўпаяди.

Донида оқсил 12-13%, крахмал 40-45 % ва ёғлар ўртача 4,5% сақланади. Сули дони ёрма, геркулес, толокна, галет, кофе тайёрлашда фойдаланилади. Донида ҳазмланадиган оқсил, крахмал, ёғ ва В 1 , В 2 витаминларга бой бўлганлиги учун пархез таомлар ва болаларни овқатларини тайёрлашда кенг ишлатилади. Унинг похоли, тўпони озиқавий қиммати бўйича қолган ғалла экинларидан юқори туради. Сули ва виканинг аралашмаси энг яхши, тўйимли озиқа. Сули буғдой ва арпадан анча кейин маданий экин сифатида экила бошланган. Даставвал буғдойзор, арпазорларда ифлослантирувчи экин сифатида учраган. Кейинроқ шимолга силжиб бориши билан у буғдой, арпа экинларини сиқиб чиқарган ва маданий экин сифатида экила бошланган. У Грецияда бизнинг эрамизгача IV асрларда етиштирилиб бошланган. Дунё деҳқончилигида сули ҳар йили 26 млн га майдонга экилади. У Ғарбий Европа, АҚШ, Канада, Россия (РФДР) Қозоғистон давлатларида кўп экилади. Ўзбекистонда сули кўпроқ оралиқ экин, қоплама экин сифатида яшил массаси учун етиштирилади. Лалмикорликда сули гектаридан 15 ц, сувликда 35-40 ц/га дон ҳосили беради. Ўзбекистонда сувликда унча катта бўлмаган майдонларни эгаллайди. Ботаник тавсифи. Avena L . авлодига кирувчи ўсимликлар рўваги сочилган ёки сиқиқ, бошоқчалари 2-3 гулли ёки кўп гулли. Бошоқча қипиқлари пардасимон, одатда гул қипиғидан узун ёки унга тенг. Қилтиқли шаклларида қилтиқлари тирсаксимон эгилган ва пастки бўғинида буралган, ҳамда тепасидан эмас, гул қилтиғининг елкасидан четлашган. Дон юзаси юмшоқ, туклар билан қопланган. Сулининг 70 тури маълум, улар орасида кўп йиллик ва бир йиллик маданий ва ёввойилари бор. Улардан фақат 11 таси амалий аҳамиятга эга. Ўзбекистонда экиладиган сулилар иккита турга мансуб. Экма сули ( Avena sativa L .) ва Византия ( Avena vizantina . Koch .) бизда қум сули ( A . strigosa

Shreb .) ва ёввойи сулилар ашаддий бегона ўт сифатида ғаллазорларда учрайди. Ёввойи оддий сули ёки қорақуза ( A . fatua L .) шимолда учраса, Людовициана сулиси жанубда учрайди ва жануб сулиси дейилади. Ёввойи сулилар маданийларидан дон асосида такаларини борлиги билан ажралиб туради. Така ўсимтаси ва йўғонлашган асоси бўлганлиги учун улар ўсимлик ҳали яшил ҳолатида тўкилиб кетади. Оддий сулида бошоқчадаги ҳар бир донда бир, жануб ёввойи сулисида фақат паткисида така бор. Ёввойи сулиларда гул қипиғи қалин туклар билан қопланган ва унда дағал ривожланган қилтиқ бор ва у намликка тегса буралиб тупроққа кириб кетади. Экма сули - Византия сулисидан янчиш пайтида бошоқчаларини тўкилиши билан фарқланади. Экма сули иккинчи дон ўқининг юқорисидан синади ва ўқ пастки донда қолади. Пастки доннинг синиш майдони тўғри. Бошоқчада қилтиқ 1 дона ёки йўқ. Ҳамма экиладиган навлар деярли шу турга киради. Византия сулисининг иккинчи донининг ўқи пастдан синади ёки ўртасидан ва бир қисми устки, бир қисми пастки донда қолади. Пастки доннинг синиш жойи қийшиқ. Кум сули - юқоридаги икки турдан узун қилтиқсимон ўсимталарнинг ташқи гул қипиғи учида бўлиши билан ажралиб туради. Бошоқчаларида пастки гулнинг оёқчаси (банди) бор. Бошоқчаларида иккита тирсаксимон эгилган қилтиқлари борлиги билан ажралиб туради. Экма сули пўстли ва ялонғоч донли шаклларга бўлинади. Пўстли сули асосий майдонларни эгалласа, ялонғоч донли шакллари ҳосилдорлиги пастлиги туфайли кам майдонларга экилади. Ялонғоч донли шаклларда бошоқчалари йирик, кўп гулли (беш ва ундан ортиқ гуллар). Гул ва бошоқча қипиқлари пардачасимон (юмшоқ), айни пайтда пўстли, сули гул қипиқлари қаттиқ, дағал. Бу сули янчиш пайтида гул қипиқларидан осон ажралади. Ялонғоч донли сули намликка, пўстли сулига нисбатан талабчанроқдир.

Экма сули рўвак шаклига кўра тарқоқ ( diffusae Mordv .) ва бир томонга йўналган ( orientalis Moordv .) бўлинади. Энг кўп тарқалгани тарқоқ, рўвакли сули, унинг шохлари ҳар томонга йўналган. Бир томонга йўналган рўвакда, шохчалар қисқарган ва рўвак ўқига ёпишган. Рўвакнинг шакли, гул қипиқларининг (доннинг) ранги ва қилтиқларининг борлигига қараб сули тур хилларга бўлинади. Ўзбекистонда экиладиган навлар асосан учта тур хилларга бўлинади: Энг кўп тарқалгани оқ донли сули. У йирик дони ва дағал похол пояси билан фаркланади. Сариқ донли сули дони майда, қипиғини хиссаси кам. У ёғ ва витаминларга бой ва қурғоқчиликка чидамли. Кулранг донли сули ( grisea K ö rn .), қишлаб чиқади. Европанинг ғарбида, кўп экилади. Жигарранг сули ( brunnea K ö rn .) қуритилган ботқоқ ерларда яхши ўсади. Ялонғоч донли сули тарқоқ рувак ва оқ гул қипиқли бўлиб, икки тур хилга бўлинади: inermis K ö rn . (қилтиқсиз) ва ichinensis Tisch (қилтиқли). Биологик хусусиятлари. Ҳароратга талаби. Сули ҳароратга нисбатан талабчан эмас. Уруғлари 1-2 0 С ҳароратда уна бошлайди. Бўртиш пайтида ўз оғирлигига нисбатан 60% сув ютади. Баҳорда -3-5 0 С ва ҳатто 8-9 0 С совуққа бардош беради. Униб чиқиш ва туплаш фазаларида 15-18 0 С ҳарорат талаб қилинади. Ўсимликнинг кейинги ривожланиш фазаларида паст ҳароратга чидамлилиги пасаяди ва 2 0 С унинг учун ҳавфли. Ўсиш даврида эрта пишар навлар учун 1000-1500 0 С, ўртапишарлар учун 1350-1650 0 С, кепишарлари учун 1500-1800 0 С фаол ҳарорат талаб қилинади. Юқори ҳарорат ва ҳаво қурғоқчилигида сули баҳори буғдой ҳамда арпага нисбатан чидамсиз. Ҳарорат 38-40 0 С ва ҳаво қуруқ бўлганда 4-5 соатдан кейин оғизчаларни фалажланиши бошланади, бу кўрсаткич баҳори буғдойда 10-17, арпада 25-30 соат. Намликка талаби. Сули бошқа ғалла экинларига нисбатан намсевар ўсимлик. Транспирация коэффиценти 430-500. У узун кун ўсимлиги. Буғдой

ва арпага нисбатан соялашга чидамлироқ. Намликка энг талабчан даври найчалашдан рўваклашгача, айниқса рўваклашга икки ҳафта қолганда. Бўғин илдизлари униб чиққандан кейин 7-10 кундан кейин ҳосил бўла бошлайди. Тупланиши бўйича арпадан кейин баҳори буғдойдан олдин туради. Умумий тупланиш коэффиценти 3-4, махсулдори -1,5-2. Тупроққа талаби. Сули тупроққа талабчан эмас. Уни қумоқ, қумлоқ, лой, ботқоқ тупроқларда етиштириш мумкин. Бошқа ғалла экинларига нисбатан тупроқ кислоталигига (рН 5-6) чидамли. Шунинг учун уни торфли ва ишқорли тупроқларда ҳам ўстириш мумкин. Илдиз тизими тупроқдан қийин эрийдиган озиқа моддаларни (масалан, фосфоритлардан фосфор кислотасини) ўзлаштира олади. Азотли ўғитларга жуда талабчан. Уни баҳорда кўк массаси учун тоза ҳолда ва вика билан аралаштириб экиш мумкин. Навлар. Дўстлик–1 , Ўзбекистон ЧИТИ яратилган. Суғориладиган ерларда районлаштирилган. Дон ҳосили 40,2 ц/га. Қуруқ модда ҳосили 99,3 ц/га. Ўсув даври 198 кун. Тезпазак – Тожикистон ДИТИ яратилган. Дон ҳосили 32,4 ц/га. Қуруқ модда ҳосили 75 ц/га. Ўсув даври 200 кун. Сариқ занг билан зарарланади. Ўзбекистон кенг барглиси. УЧИТИ яратилган. Суғориладиган ерларда туманлаштирилган. Пугнакс тур хилига мансуб, баҳори. Дон ҳосили 37,6 ц/га. Ўсув даври – 209 кун. 1000 дон оғирлиги 27,1 г. Успех – УЧИТИ яратилган. Суғориладиган ерлар учун 1981 йил туманлаштирилган. Дувзарак. Инермус турхилига киради. ҳосилдорлиги 26,8 ц/га, яшил озиқа – 655 ц/га. Ўсув даври 190 кун. Дон таркибида 18 % оқсил бор, ёрма чиқиши 86-88 %. Бактериал куйиш ва қоракуя билан ўртача зараланади. Дўстлик–85 . Ўзбекистонда Дон ИИЧБ яратилган. Тур хили аристата. Ҳосилдорлиги 40-50 ц/га, яшил массасининг ҳосилдорлиги 480-550 ц/га. Қишга чидамли октябрда экилади. 1992 йилда Самарқанд вилоятининг суғориладиган ерларида туманлаштирилган. Рўваги бир томонга йўналган.

O'xshashlar

Кузги галла экинлари (биологияси)

Галла ўрим-йиғим машиналари

Дуккакли - дон экинлари

Ем-хашак экинлари

Тариқсимон дон экинлари