Xotira - Psixologiya - Referatlar

Xotira

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

64 KB

Ko'chirib olish

Xotira Reja: 1. Xotira haqida umumiy tushuncha 2. Xotiraning nerv-fiziologik asoslari 3. Xotira turlarini: a) aktivligiga ko'ra b) maqsadiga kura v) muddatiga ko'ra ajratiladi. 4. Xotira jarayonlari: a) esda qoldirish b) esda saqlash v) esga tushirish g) unutish 5. Xotiraning individual farqlari yoki xotira tiplari. 6. Xotira tasavvurlari.

Tayanch iboralar: Assosiasiyalar, esda, qoldirish, esda saqlash, esga tushirish, unutish xotira tiplari, xotira nazariyalari, xotira turlari, ixtiyoriy va ixtiyorsiz xotira, logik va mexanik xotira, XOTIRA HAQIDA TUSHUNCHA Xotira biz ilgari idrok qilgan boshdan kechirgan va bajargan ishlarimizni yodda saqlash, keyinchalik ularni eslash yoki xotirlash jarayonidir. Biz har kuni ko'p yangi narsalarni bilamiz, kun sayin bizning bilimlarimiz boyib boradi. Xotira faoliyatida shaxsning g'oyaviy yo'nalishi katta o'rin egallaydi. Bu yo'nalish uning faoliyati, hayot sharoiti ta'sirida shakllanadi, Kishi o'zining ish faoliyati uchun muhim bo'lgan voqea va hodisalarni yaxshi eslab qoladi. Aksincha, kishi uchun keng axamiyatga ega bo'lgan narsalar yomon esda qoldiriladi va tezda unutib yuboriladn. Shaxsping yo'nalishi uning qiziqishida ifodalanadi. Kishining qiziqishi xotiraga aniq va kuchli ta'sir ko'rsatadi, ya'ni yaxshi esda, olib qolishini ta'minlandi. Biz ko'pincha u yoki bu narsa-hodisalarni yomon esda saqlaymiz. Bu xotirani yomonliginn emas, balki, ularga qiziqish yo'qligini ko'rsatadi. Masalan: o'quvchilar hamma fanlarni bir xil eslab almashtirib olmaydilar. Bu ularni har xil xotiraga ega ekanliklarini balki o'qilayotgan fanga qiziqishini xar xilligi bilan tushuntiriladi. Esda olib qolishning emosional munosabati ham katta ta'sir ko'rsatadi. Kishi uchun yaqqol hayajonli reaksiya vujudga keltiruvchilarga har bir ongda chuqur iz qoldirib, puxta va uzoq yodda saqlanadi. Biz bir narsadan ta'sirlansak, o'sha uzoq vaqtni esda saqlaymiz. Samarali xotira kishining iroda sifatlariga ham bog'liqdir. Kuchsiz irodali, ishyoqmas kishilar har doim yuzaki xotirlaydilar. Aksincha, kuchli irodali materialni chalg'itishga astoydil kirishadigan kishilar puxta va chuqur o'rganadilar. Shaxs o'z oldiga quyilgan maqksad va vazifalari asosida o'zining xotirlash prosessini ongli ravishda tartibga soladi va boshqaradi. Xotira soxasida quyidagi asosiy jarayonlar: esda olib qolish; esda saqlash; esga tushirish va unutish bir-biridan farq, qilinadi. Bu jarayonlar faoliyatda tarkib topadi va

belgilanadi. Ma'lum materialni esga olib qolish hayo faoliyati davomida individual, ya'ni shaxsiy tajribani to'plash bilan bog'liqdir, XOTIRANING NERV - FIZIOLOGIK ASOSLARI Esda olib qolish nerv tizimining, miyaning egiluvchan,ya'ni o'zgaruvchanlik, qo'zg'atuvchilar ta'sirida o'zida go'yo bir iz tarzida qoldirish, saqlash imkoniyati tufayli yuzaga keladi. Har qanday kishining miyasi egiluvchanlik xususiyatiga ega bo'lib, lekin uning darajasi har xil bo'ladi. Shaxs xotirasining sifati miyaning aktivligi va turli faoliyatiga to'g'ridan-to'g'ri bog'liq ravishda rivojlanadi. Atrofini o'rab olgan borliqni aktiv bo'luvchi kishi o'zi miyasi faoliyatida beto'xtov kuchaytiradi. Shu bilan birga uning egiluvchanlik darajasini oshiradi. Miya egiluvchanligi va tinch pasayishi natijasida xotira samarasini susayishiga, ba'zi paytda odamning toliqishi sabab bo'ladi. Dam olgandan so'ng yana tiklanadi. Odatda miya egiluvchanligi yosh o'tishi bilan susayadi. Masalan: keksa kishilar gaplaridan adashib ketadi. Ilgari gapirgan gaplari esidan chiqib yana o'sha gapni gapiradalar. Muvaqqat nerv aloqalari assosiasiyalarini hosil qiluvchi fiziologik mexanizmdir. Assosiasiya bizning xotiramizda mustahkamlangan va ongimizda qayd qilingan ayrim voqea hodisalarning o'zaro bog'lanishidir, biror buyumni esda olib qolish uni boshqa buyumlar bilan bog'lash orqali amalga oshiriladi. "Muvaqqat nerv bog'lanishlar" deb yozadi. I.P. Pavlov hayvonot olamida va bizning o'zimizda ham bo'ladigan eng umumiy fiziologik hodisadir. Shu bilan birga u psixik hodisa hamdir: Turli-tuman harakat, taassurot bo'lmasa harflar, so'zlar va fikrlar o'rtasida paydo bo'ladigan bog'lanishlarni psixologlar assosiasiya deb ataydilar. Odamning xotirasi ketma-ketlik, o'xshashlik, yani kontrastlik assosiasiyalarga asoslanadi. Ketma -ketlik assosiasiyalarning asosida narsa va hodisalarnnng fazoviy va vaqt munosabatlari yotadi. Masalan: har bir vaqtning o'zida ma'lum fazoda stol, stul, tarelka, qalam va kog'oz buyumlarni idrok qilar ekanmiz, biz shu narsalar o'rtasida fazoviy munosabatlarni o'z ongimizda mustahkam saqlab qolamiz, agar biz bu predmetlar bilan uchrashsak, u haqda eslasak, bizning ongimizda uning ustida bo'lgan boshqa predmetlar ham

ko'uz ongimizga keladi. Masalan: yil fasllarini, biz ularni ketma-ketlikda eslaymiz. XOTIRANING TARIXI Xotiraning turlarini esda olib qolish va irsiy jarayonlarini amalga oshiradigan faoliyati xususiyatlariga bog'liqligi amalga oshadi, bunda xotiraning ayrim turlari uchta asosiy mezonga (kriteriya) muvofiq ravishda bo'linadi. 1. Psixik aktivlik harakteriga qarab: 2. Faoliyat maksadiga kura, ixtiyorsiz va ixtiyoriy guruhga bo'linadi. 3. Materialni qancha vaqt esda olib qolish va esda saqlash muddatiga kura: kiska muddatln va uzok, muddatli xotira turlariga bo'linadi. EMOSIONAL XOTIRA tuyg'u- xissiyotga xos xotiradir. Emosiyalar tuyg'ular bizga extiyojlarimiz va qiziqishlarimiz qanday qoldirilayotganligidan, atrofimizdagi olamga nisbatan bizning munosabatlarimiz qanday amalga oshiralayotganligidan doim xabar berib turadi. Masalan: biron kishining qayg'usiga, shodligiga hamdardlik bildirish, kitob qahramoni bilan birga qayg'urish emosional xotiraga asoslanadi, emosional xotiraning boshqa turlaridan ma'lum ma'noda kuchli bo'ulishi mumkin. Obrazli xotira tasavvurlar tabiat va hayot manzaralari, shu bilan birga tovush, hidlar, ta'mlar bilan bog'liq xotiradir. Xotiraning bu turi ko'rish, eshitish, hid bilish va ta'm xotiralardan iboratdir. SO’ Z–MANTIQIY XOTIRA So'zlar bo'lmasa fikrlar ham bo'lmaydi. Shuning uchun ham fikrlarimizga xos xotira shunchaki mantiqiy xotira deb bilmay, balki so'z mantiq xotira deb ataladi. So'z-mantiqiy xotirada ikkinchi signal tizimi asosiy rol o'ynaydi. So'z- mantiqiy xotira iisongagina xos xotiraning maxsus turidir.

IXTIYORIY VA IXTIYORSIZ XOTIRA Faoliyat maksadga qarab xotira ixtiyorsiz va ixtiyoriy turlarga bo'linadi. Muayyan maqsadsiz biron narsani esda olib qolish yoki eslash, ixtiyorsiz esda olib qolish va iktiyorsiz qayta esga tushirish ixtiyorsiz xotira deb ataladi. O'z oldimizga maqsad qo'yib esda olib qolsak, bu ixtiyoriy deb ataladi. Xotiraning ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlari xotira tarakkiyotining 2 ta ketma—ketboskichlarinii tashkil etadi. Ixtiyorsiz xotira turmushimizda katta o'rin egallaydi. Ixtiyorsiz xotirada biz xech qanday irodaviy kuch sarflaymiz, hech qanday maqsad qilib quymaymiz. QISQA MUDDATLI VA UZOQ MUDDATLI XOTIRA Ma'lum bir material xotirada mustahkamlanishi uchun material sub'yekt tomonidan ishlab chiqarilishi kerak. Bu jarayon hozirgina bo'lib o'tgan hodisaning sub'yektiv jihatdan "aks-sadosi" sifatida yechiladi. Biz xotira mobaynida hozir bevosita idrok qilmayotgan, go'yo ko'rishda, eshitishda davom etamiz. Juda ko'p qaytarishlar va qayta tiklashlar natijasida materialni o'zaro muddat davomida esda saqlab qolish harakteri bo'lgan uzoq muddatli xotiradan farq qilgan holda, qisqa muddatli xotira bir marta hamda juda qisqa vaqt oralig'ida idrok qilish va shu ondayok, qayta tiklashdan so'ng juda qisqa muddatli esda olib qolish bilan harakterlanadi. Operativ xotira tushunchasi inson tomonidan bevosita amalga oshirilayotgan aktual harakatlar, operasiyalar uchun himmat qiluvchi onomik (xotira) jarayonlarini bildiradi. Xotiraning operativ birliklari deb ataladigan anashu qismlarning hajmi malum bir faoliyatni muvaffaqiyat bilan bajarishga muhim ta'sir ko'rsatadi. Operativ xotirada qisqa muddatli, ham uzoq muddatli xotira materiaalaridan kelib qo'shiluvchi "ishchi qotishma" hosil bo'ladi. 4, XOTIRA JARAYONLARI 1) Esda qoldirish va uning turlari. Xotira faoliyati esda qoldirishdan boshlanadi. Esda qoldirish idrok qilingan narsa va hodisalarning miya po'stila iz hosil qilishdir. Uning fiziologik asosi miya

po'stida muvaqqat nerv bog'lanishning vujudga kelishidir. Esda qoldirish aktivligi ikkiga bo'linadi. a) ixtiyoriy esda koldirish b) iesgiyorsiz esda koldirish Ixtiyorsiz esda qoldirishda oldindan maksad qo'yilmaydi, mavzu tanlanmaydi va iroda kuchi sarflanmaydi. O'zining go'zalligi, emosional ta'sirchanligi, hajmi-harakatchanligi, tezligi, shakli va boshka xossalari bilan farq qiladigan narsa va xodisalar ixtiyorsiz esda oladi. Masalan: tasodifiy hodisalar, karnay-surnay ovozi ixtiyorsiz esda qoladi. Ixtiyoriy esda qoldirishda oldindan maqsad quyib, mavzu belgilanadi. 1. Maqsad qilib quyish, institutga kirish oldidagi maqsad. 2. O'quv materiallarini tushunib esda qoldirish. 3. Esda qoldirishning rasional usullaridan foydalanish, esga tushirish yo'li bilan esda qoldirish. Beixtiyor esda qoldirishda qizikish qayta rol o'ynaydi. Bizning oldingi tajribamiz bilan bog'lik narsa va hodisalar beixtiyor oson qoladi. Biz ba'zi bir faktlarni bilsak, ular orasida tushuncha bo'lsa, bu faktlarga tegishli bo'lgan hamma narsalar oson esda qoladi. Ixtiyorsiz esda qoldirish inson hayotida katta ahamiyatga ega bo'lib, undan ortiqcha harakat talab qilmagan holda uning xayotiy tajribalarini kengaytiradi va boyitadi. Biroz ixtiyorsiz esda qoldirish tez bo'lsa ham, ko'pincha noaniq bo'ladi, bunday esda olib qolingan narsa va hodisalar keyinchalik zsga tushiriladi. Ixtiyoriy esda qoldirish ko'zda tutilgan maqsadga muvofiq tanlangan materialni esda qoldirishdir. Kishi ixtyyoriy esda qoldirish uchun esda saqlashning maxsus priyomlarini saqlagan holda, materialni puxta esda qoldirish uchun o'zining kerakli kuchini sarf qiladi. Ammo mexanik esda saqlashni ma'noli esda saqlash bilan qo'shilishi foydalidir.

ESGA TUSHIRISH VA UNING TURLARI O'tmishda idrok qilingan narsalarning his-tuyg'u, fikr va ishq-harakatlarning ongimizda qaytadan tiklanishi esga tushirish deyiladi. Esga tushirishning nerv- fiziologik asoslari bosh miya po'stida ilgari hosil bo'lgan nerv bog'lanishlarining uzgarishidir. Esga tushirishning tanish, eslash, bevosita qarash, oradan ma'lum vaqt o'tkazib eslash, ixtiyorsiz vaqt ixtiyoriy turlari bor. Tanish ilgari idrok qilingan narsa va hodisalarning idrok qilish natijasida u narsa yoki xodisaning esga tushishdir. Tanish aniq va noaniq bo'lishi mumkin. Bunday sharoit bo'lmaganda, zarur materialni ixtiyoriy eslash jarayon qiyinlashadi. Unutilgandan keyin xotiraga keltirishni Reministensiya (xira esga keltirish) deyiladi. Bu hodisaning sababi shuki uzoq vaqt bir ish bilan mashg'ul bo'lganda, miya po'stining nerv hujaylarida charchash yuz beradi. Charchash haddan oshishi natijasida nerv hujayralarida tormozlanish yuz beradi. Material esda qoldirilgandan keyin 12 soat ichida esga tushirilsa, materialning ko'p qismi unutiladi. Materialni o'qib o'rganib olingandan keyinrok uni yaxshi xotirlay olmasak, ammo oradan bir necha vaqt o'tgandan keyin uni to'la xotirlay olishlikning sababi materialni o'qib, o'rganib olishda ro'y beradigan charchashdadir. Materialni eslash uchun bo'lgan kuchli xoxish natijasida tormozlanish yuzaga keladi, bu esa materialni qayta esga tushirishdagn qiyinchilikni kuchaytirib yuborishi mumkin. Vaqt o'tishi bilan odam qandaydir boshqa ishga chalg'ib ketgach tormozlanish tarqab ketadi. Shunda esga tushirilishi lozim bo'lgan narsa xotiraga keladn. Materialni mustahkamlashga bo'lgan qiziqishning bo'lishi materialni uzoqroq esda saqlashga olib keladi. Unutish vaqtga bog'liq bo'ladi. Xotiradagp individual farqlar yoki xotira tiplari. Xotira jarayonlaridagi individual farqlar esda qoligani tezligida, aniqligida, mustahkamlanganida va qayta" esta tushirishga tayyorligida ifodalanadi. Bu farqlar ma'lum" darajdda o'tsak nerv faoliyati tiplarining xususiyatlarini bilamiz». XOTIRA TASAVVURLARI Ilgari idrok qilingan narsa va xodisalarni ongimizda qayta gavdalanishiga

tasavvur qilamiz. Xotira ilgari idrok qilingan, ammo hozir ko'z o'ngimizda mavjud bo'lmagan narsalarning obrazlarini ko'z o'ngimizda maqsad qilib qo'yamiz. Masalan: ertaklar, romanlar, umuman biror asarni o'kiyotganimizda undagi qahramonlarning ko'z o'ngimizda gavdalaniish hayoliy tasavvuridir. Tasavvurlar paydo qilishda so'zning axamiyatti katta. So'z bilan atash tegishli obrazning yaratilishiga yordam beradi. Masalan: "Ildiz", "O't" so'zlarini to'rt kishiga berib qanday tasavvur qilishlarini so'rasak, ularining tasavvurlari bir- biridan farq qilishini ko'ramiz, chunki har biri tajribasiga ko'ra, kasbiga kura tushuniladi. Masalan: matematika ildizni algebra belgisini, botanik o'simlik belgisini, uning tasavvur qilishning fiziologik asosi shartli reflekslarning hosil bo'lishida bosh miya po'stida paydo bo'lgan izlarning jonlanishidir. Tasavvur birorta turtki ta'sirida jonlanadi. Masalan: biror odam haqidagi tasavvurlarning tug'ilishi uchun bironta so'z yoki hodisa turtki bo'ladi. Asosan spesifik qo'zg'ovchi so'zdir. Shuning uchun so'z bilan tasvirlash orqali tasavvurlar tutiladi.

ASOSIY ADABIYOTLAR: 1. I.A.Karimov O'zbekiston buyuk kelajak sari. T. 1998 yil. 2. I.A.Karimov Barkamol avlod orzusi. T. 1999 yil. 3. I.A.Karimov Barkamol avlod. O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. T. 1997 yil 4. A.V. Petrovskiy Umumiy psixologiya. T. 1992 yil. 5. N.P. Anikeyeva Jamoada ruhiy muhit. T. 1993 6. E.G. G'oziyev Psixologiya. T. 1994 yil. 7. E.G. G'oziyev Oliy maktab psixologiyasi. T. 1999 yil. 8. L.P. Xoxlova Talabalar uchun psixodogiyadan topshiriqlar. T. 1992 yil. 9. E.G. G'oziyev Tafakkur psixologiyasi. T. 1990 yil. 10. E.G.G'oziyev, M. Mamatov Talabalar psixologiyasi. T. 1992 yil. 11. E.G.G'oziyev. B.E. O'tanov Hamkorlik psixologiyasi. T. 1992 yil. 12. Yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiyadan praktikum. T. 1991 yil. 13. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Xotira

Idrok. Xotira

Diqqat va xotira

Tafakkur, xayol va xotira

Psixik jaryonlar. Diqqat, sеzgi, idrok, xotira, tafakkur, xayol