Xarakter shaxsning individualtipologik xususiyati - Psixologiya - Referatlar

Xarakter shaxsning individualtipologik xususiyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

57.5 KB

Ko'chirib olish

Xarakter shaxsning individual tipologik xususiyati Reja: 1. Xarakter hakida tushuncha. 2. Xarakterning fiziologik asoslari. 3. Xarakterning tuzilishi. 4. Xarakterning tarkib topishi.

Tayanch iboralar: Xarakter hakida tushuncha. Xarakter hislatlari - undovchi kuch sifatida. Oliy nerv faoliyati tiplari va xarakter. Xarakterdagi individuallik va tipiklik. Xarakterning tuzilishi, simptomlar kompleksi va uning xususiyati. Xarakter va faoliyat. Kishilar xarakteri toifalari hakidagi nazariyalar tahlili (Leongard, Le Senn va boshka nazariyalar). Shaxs xulk-atvori va xarakterining etnopsixologik xususiyatlari va ularni ta`lim va tarbiya jarayonida hisobga olish. Xarakterni tarbiyalash va shakllantirishning psixologik asoslari . XARAKTER HAKIDA TUSHUNCHA. Ma`lumki har bir odam har kanday boshka odamdan o`zining individual xususiyatlari bialan ajralib turadi. Hayotda bunday farklar kishining xarakteri bilan bog`lik deb tushuntiriladi. «Xarakter» - grekcha so`zdan olingan bo`lib, aynan tarjima kilganda "bosilgan tamg`a", "muhr" ma`nosini anglatadi. Psixologiyada xarakter deganda mazkur shaxs uchun tipik hisoblangan faoliyat usullarida nomoyon bo`ladigan, tipik sharoitlarda yuzaga chikadigan va shaxsning bu sharoitlarga munosabati bilan belgilanadigan individual psixik xususiyatlar yig`indisi tushuniladi. Boshkacha kilib aytganda, xarakterning har bir xislati tegishli tipik sharoitlardagina nomoyon bo`ladi. Buni shuning bilan tushuntirish mumkinki, xarakterning har bir xislatida odamning ma`lum sharoitlarga, vokealarning ma`lum tomonlariga bo`lgan munosabati ifodalanadi. Shu sababli bir o`kuvchining o`zi o`zini turli sharoitlarda turlicha tutishi mumkin. Maktabda kurkok, ikkilanuvchi, uyda chakkon, dilkash, g`ayratli, mehmonda vazmin, o`ychan va h.k. Xarakter tug`ma bo`lmaydi. Fakat layokat nishonalari tug`ma bo`lishi mumkin, ular nerv tizimining xususiyatlariga bog`lik bo`ladi. Xarakter esa muayyan jamiyat a`zosi bo`lgan kishining hayoti va faoliyati jarayonida tarkib topadi.

Xarakter shaxsning individual xususiyatidir. Xarakterlari mutlako bir xil bo`lgan ikki kishini topib bo`lmaydi, lekin ayrim kishining xarakteridagi ko`p narsalar bir guruh kishilar uchun yoki hatto butun jamiyat uchun tipik bo`lishi mumkin. Jamiyat a`zosi bo`lgan kishining vokelikka bo`lgan munosabatida vujudga keladigan va uning xulk-atvori hamda hatti-harakatida ta`sir koldiradigan muhim, barkaror psixik xususiyatlarning majmui xarakter deyiladi. Odam harakatlarining sifati va usullari fakat shaxsning munosabatlarigagina bog`lik bo`lmay, balki iroda, hissiyot, dikkat, akliy xususiyatlarga, ya`ni psixik xususiyatlarning individual xususiyatlariga ham bog`lik. Shuning uchun ham kishi faoliyatida kanday psixik jarayonlar ustun turishiga karab xarakter xususiyatlarini intellektual, emosional va iroda xususiyatlariga ajratish mumkin. Xarakterning ko`p xislatlari odamning hatti-harakatini belgilab beruvchi chukur va faol mayllar hisoblanadi. Ma`lumki turli kishilarning xarakteri turlicha. Shu sababli ham bir xil sharoitlarda, aynan bir xil maksadga intiluvchi kishilar shu maksadga erishish uchun zarur bo`lgan harakatning turli usullariga moyil bo`ladilar. Bu erda xarakter xislatlari undovchi kuch sifatida nomoyon bulayapti. Odam xarakter xislatlarining undovchilik kuchi sifatida yuzaga chikishi ta`siri ostida ko`pincha ob`ektiv sharoitga zid va maksadga nomuvofik harakat usullarini ko`llaydi. Odam ba`zida o`z xarakteridan o`zi xafa bo`lib ketadi, ammo boshkacha harakat kila olmaydi. Maksadga nomuvofik, lekin odam uchun xarakterli bo`lgan harakat usullarini tanlashga moyillik katta irodaviy zo`r berishlar sharoitida, jiddiylik (stress) vaziyatlarida xususan anik nomoyon bo`ladi. Shuning bilan birga, agar odam uchun xarakterli bo`lgan harakatlar usuli mazkur sharoitda maksadga muvofik bo`lsa, unda u o`z xarakteriga mos kelmaydigan, bir kolipdagi, stereotip harakat usullaridan majburiy foydalanish hollariga karaganda ancha ko`p kuch- kuvvat, kait`iylik va mehnatga qobiliyatlilik talab kiladi.

Shunday kilib, agar xarakter xislatlari ob`ektiv sharoitlar talabiga karshi harakat kilishga undaydigan bo`lsa, odamning xarakter xislatlari o`ziga xalakit berishi mumkin. Aksincha bo`lsa kishi ijodiy ish kila oladi, o`z kuchlaridan samarli foydalana oladi. XARAKTERNING FIZIOLOGIK ASOSLARI Xarakterning nomoyon bo`lishi va uning tarkib topishiga juda ko`plab omillar ta`sir kiladi. Shu sababli xarkterning fiziologik asoslari hakida taxminan xulosa chikarish mumkin. Pavlov maktabi fiziologlarining o`tkazgan tajribalari shuni ko`rsatdiki, turli ko`zg`atuvchilar ta`siri ostida turlicha shartli bog`lanishlar hosil bo`ladi. Shunday nisbatan turg`un shartli bog`lanishlar majmuasi DINAMIK STEREOTIPNI tashkil kiladi. Xarakter xislatlarining shakllanishi mexanizmi ko`prok ana shu dinamik stereotipnining hosil bo`lishi bilan tushuntiriladi. Ikkinchi tomondan xarakter xususiyatlarining yuzaga chikishi nerv tizimining umumiy tipiga, uning xususiyatlariga bog`lik. Chunonchi, sust nerv tizimiga ega o`kuvchilarning yaxshi tanigan o`rtoklari doirasi tor, kam sonli bo`ladi. Ular kam tashabbus ko`rsatadilar. Kiyinchilik bilan tanish orttiradilar. Aksincha, harakatchan nerv tizimiga ega bo`lgan o`kuvchilar odamlar bilan munosabatda faol, kirishuvchan bo`ladilar. O`kish, sport, mehnat faoliyatlarida harakat usullarining individual farklari ham shu xil ta`sir ostida paydo bo`lishi aniklangan (B.M.Teplov, V.S.Merlin, E.A.Klimov). Sizga ma`lumki, nerv tizimining umumiy xususiyatlari temperamentning ham asosidir. Demak, TEMPERAMENT TIPI xarakterning individual o`ziga xos xususiyatlarining paydo bo`lishidagi muhim psixologik sharoitlardan biridir. XARAKTERNING TUZILISHI Odam xarakteri turli xususiyatlarning tasodifiy yig`indisidan iborat emas. Xarakterning xususiyatlari bir-biri bilan bog`lik, bir-biriga tobe yaxlit tizimni tashkil kiladi. Mana shunday yaxlit tizim xarakter tuzilishi (strukturasi) deyiladi. Shu sababli kishining xarakterning bir kanchasini bilgan holda uning xarakterining

hali bizga ma`lum bo`lmagan (nomoyon bo`lmagan) boshka xususityalari hakida ham fikr yurita olamiz. Turli odamlarda turlicha xarakter xususiyatlarining tizimi (simptomokomplekslar). Psixologiya fanida kishining atrofdagi vokelikka munosabati nuktai- nazaridan xarakter xususiyatlarining kuyidagi tizimi guruhlari farklanadi; 1.Shaxsning umumiy psixik tuzilishini (uning maslagini) ifodalaydigan xususiyatlar: g`oyaviylik, maksadga intiluvchanlik, halollik, vatanparvarlik, mardlik, adolatga ishonish, faollik, intizomlilik. 2.Shaxsning boshka odamlarga munosabatini ifodalovchi xususiyatlar- jamoalilik, insonparvarlik, sezgirlik, saxiylik, samimiylik, hurmat-ehtirom. Bularga karshi: pismiklik, beparvolik, toshbag`irlik, ichidan pishganlik, dag`allik, kishilarga nafrat bilan karash. 3.Kishining o`z-o`ziga kanday munosabatda bo`lishi hakida guvohlik beradigan xususiyatlar - kamtarlik, mag`rurlik, uyatchanlik, jizzakilik, xudbinlik, egotsentrizm (o`z shaxsi, o`zining kechinmalari bilan band bo`lish, o`zini hamisha o`z dikkat markazida tutish). 4.Shaxsning mehnatga, o`z ishiga munosabatini ko`rsatuvchi xususiyatlar - kat`iyatlik, tashabbuskorlik, mehnatsevarlik, ijodga ishtiyok, ishdagi halollik. 5.Kishining narsalarga munosabatini xarakterlovchi xususiyatlar - puxtalik- beparvolik, kimmatli narsalarni behuda sarf kilish yoki tejash (kimniki bo`lishidan kat`iy nazar). Xarakterning ayrim xususiyatlari shaxsning ijobiy xususiyatlari, boshkalari esa salbiy xususiyatlari bo`ladi. Shu narsani esda tutish kerakki, kishilarga bo`lgan mehr-muhabbatni yaxshi, nafratni yomon deb bo`lmaydi. Hamma narsa kimni yaxshi ko`rish va kimdan nafratlanishga bog`lik. Xarakterning xususiyatlari orasidagi bog`likdan kelib chikkan holda muhim pedagogik xulosa chikarish mumkin. Xarakterning ayrim xususiyatlarini alohida, ajralgan holda tarbiyalab bo`lmaydi. Xarakter xususiyatlarining butun tizimini tarbiyalash lozim. Ammo xarakterning bir butunligi mutlak emas. Shaxsda xarakterning markaziy, asosiy

munosabatlarni belgilab beruvchi xususiyatlar mavjud. Tarbiya jarayonida ana ana shu asosiy xususiyatlarini shakllantirishga e`tibor berish lozim. Xarakterning ijobiy xususiyatlari orasida axlokiy xususiyatlar, hamda irodaviy xususiyatlar muhim o`rin egallaydi. Kishi xarakterining barcha xususiyatlari bir-biri bilan bog`langandir, shuning uchun ham xarakter muayyan darajada barkarorligi bilan ajralib turadi. O`z xarakterini o`zgartirish, salbiy xususiyatlardan xalos bo`lish va o`zida ijobiy xususiyatlarni tarbiyalash - murakkab vazifa bo`lsa ham, lekin amalga oshirib bo`ladigan vazifadir. Buning uchun avvalo o`z ustida ishlashni, xarakterni tarbiyalash (agar lozim bo`lsa) kayta tarbiyalash ustida ishlashni kat`iy va keskin maksad kilib kuyish kerak. Kishida xarakterning irodaviy xususiyatlarini tarkib toptirishning eng muhim shartlaridan biri mehnat hisoblanadi. XARAKTERNING TARKIB TOPISHI Xarakterning xususiyatlari kanday shakllanadi. Aynan ikkita bir xil xarakterli ikki kishi uchramasligini kanday tushunish mumkin. Ba`zi olimlar xarakterning shakllanishi, uning hamma xususiyatlari nasliy deb hisoblaydilar. Buning ikkita sababi mavjud. Birinchidan ko`pchilik chet ellik olimlar biologik omillarning rolini oshirib baholaydilar. Ikkinchi tomondan ko`pchilik chet el psixologik nazariyalarida temperament xususiyatlari alohida ajratilib o`rganilmaydi. Bizga ma`lumki temperamentning xususiyatlari asosan biologik xususiyatlarga, shu jumladan nerv tizimining xususiyatlariga bog`lik. Bu yo`nalishdagi psixologlar temperament xususiyatlarini ham xarakter xususiyatlari sifatida karaydilar. Aslida organizmning nasliy xususiyatlari xarakter xususiyatlarining paydo bo`lishining shartlaridan biri, xolos. Xarakter xususiyatlari irsiyatning biologik konuniyatlaribilan emas, balki IJTIMOIY KONUNIYATLAR bilan belgilanadi. Yuqorida keltirilgan fikrning isboti sifatida gomozigot (bir tuxum hujayradan paydo bo`lgan) egizaklarni kuzatishlar natijalarini keltirish mumkin. Ularning nasliy xususiyatlari butunlay bir xil. Agar ular turli xil oilalarda tarbiya

kilinsalar ularning xarakterlari turlicha bo`ladi. Hatto bir oilada tarbiya topgan gomozigat egizaklarning ham xarakterlari turlicha bo`ladi. Ularning temperament xususiyatlari bir xil bo`ladi. Xarakter kanday shakllanadi? Xarakterning shakllanishi ijtimoiy munosabatlar bilan belgilanadi. Ijtimoiy munosabatlar oiladagi, o`kuv jamoasidagi muhit xayrihohlik, zolimlik, badjahllik, ichi koralik, kamtarinlik, rakobat, o`zaro yordam va boshkalarni o`z ichiga oladi. Shu sababli kishining g`oyaviy yo`nalganligi, o`ziga, boshkalarga, mehnatga munosabati, dunyokarashining shakllanganli darajasi jamiyatda, oilada, o`kuv yurtida tarbiya jarayoni kanday tashkil kilinganiga bog`lik. Ammo xarakterni umumiy nazariyalar, nasihatlar bilan shakllantirib bo`lmaydi. Bular shaxsning bilimlarigagina aylanib kolishi mumkin, xolos. Xarakterning shakllanishi, tarkib topishi odamning fakat faol faoliyati jarayonida ro`y beradi. Faol harakatlar jarayonida ma`lum harakatlar tizimi, harakatlar usullari shakllantiriladi va mustahkamlanadi. Bunday harakatlar tizimi ODATLARNI tashkil kiladi. Shaxsda shakllangan odatlarning majmui xarakterni belgilab beradi. Bolalarda foydali odatlarni shakllantirish uchun ular bilan ishlash, bir kancha vakt davomida takrorlash, hosil bo`lgan odatlarni mustahkamlash kerak. Xarakter xislatlarining shakllanishida maksadga yo`nalgan holda odatlarni shakllantirishdan tashkari TAKLID ham o`ziga xos o`ringa ega. Bu borada ota- onalar, pedagoglar yoshlarga namuna bo`lishi kerak, ular o`zlarida yaxshi xislatlarni nomoyon kilishlari kerak. Shu holdagina bola ularga taklid kiladi, ijobiy insoniy xususiyatlarni o`zida shakllantiradi. Xarakterning shakllanishida yukorida ko`rsatilgan omillar hayotning barcha boskichlarida ta`sir kilib boradi. Ayniksa ularning ta`siri maktabgacha va kichik maktab yoshida juda katta. Katta maktab yoshida bola o`zligini anglay boshlaydi, unda o`ziga nisbatan fikr, o`zini baholash o`zgacha o`ringa ega bo`lib boradi. Bu yoshlarda tarbiya jarayoni ko`prok o`z-o`zini tarbiyalashga suyanishi lozim. Avvolmbor o`kuvchida o`zini tarbiyalash motivi - yaxshi bo`lishga intilish istagi bo`lishi kerak. Tarbiyaning asosiy maksadi bolada, o`smirda "yaxshi

bo`lishga intilish"ni shakllantirishdir. Odam o`zining butun umri davomida o`z ish- harakatlari bilan o`z xarakterini yaratadi.

Adabiyotlar ro`yxati 1. G`oziev E. Oliy maktab psixologiyasi. T. 1997 2. G`oziev E. Psixologiya. T. 1994. 3. Gamezo M. V., Domashenko I. A. Atlas po psixologii. - M.,1986 4. Gippenreyter Yu. B. Vvedenie v obshuyu psixologiyu. Kurs leksiy. - M., 1996 5. Granovskaya R. M. Elementi prakticheskoy psixologii. SPb, 1997 6. Grimak L. P. Rezervi chelovecheskoy psixiki. - M., 1990 7. Karimova V. M. Psixologiya. - T., 2002 8. Karimova V. M., Akramova F. Psixologiya. Ma’ruzalar matni - T., 2000 9. Klimov E. A. "Osnovi psixologii". Uchebnik. - M., 1997 10. Klimov E. A. Osnovi psixologii. - M., 1998 11. Merlin V. S. Struktura lichnosti. Xarakter, sposobnosti, samosoznanie. - Perm, 1990 12. Nemov R. S. Psixologiya. - Kn.1. Obshie osnovi psixologii. - M., 1994 13. Nemov R. S. Psixologiya. - V 2-x kn. Kn.1. - M., 1998 14. Nemov R. S. Psixologiya. V 3-x kn. - Kn.1. - M., 1998 15. Olshanskiy B. B. Prakticheskaya psixologiya dlya uchiteley. M. 1994. 16. Prakticheskaya psixodiagnostika. Metodiki i testi. - M., 1999 17. Prakticheskaya psixodiagnostika. Metodiki i testi. - Samara, 1998 18. Prikladnaya psixodiagnostika. - M., 1999 19. Rubinshteyn S. L. Osnovi obshey psixologii. - M., 1998 20. Umumiy psixologiya. A. V. Petrovskiy ta ћ riri ostida. T.1992

O'xshashlar

Xarakter

Xarakter

Shaxsning gumanistik nazariyasi

Shaxsning individual xususiyatlari

Shaxsning psixologik xarakteristikasi