Tibbiyot psixologiyasini o'qitishning mazmuni - Psixologiya - Referatlar

Tibbiyot psixologiyasini o'qitishning mazmuni

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

108.5 KB

Ko'chirib olish

Tibbiyot psixologiyasini o'qitishning mazmuni Tibbiyot psixologiyasi psixoiogiyaning tibbiyot bilan ayniqsa uning psixiatriya, nevrologiya, psixoxirurgiya kabi sohalari bilan aloqasini ko'rsatadi. Tibbiyot psixologiyasi predmeti hozirgi davrda ham aniq va bir ma'nodagi o'z tushunchasiga ega emas. Ba'zilar «tibbiyot psixologiyasi» va klinik psixologiya tushunchalari bir narsa deb hisoblaydilar. Boshqalar ulardagi farqni ko'rsatadilar ularni ajratadilar. Rossiya davlat ta'lim standarti ro'yxatida «Klinik psixologiya» deb atalgan o'quv fani mavjud, lekin «Tibbiyot psixologiya»si degan fan unda mavjud emas. Ammo bilimlarning bunday sohasini psixologik mutaxassisligi bo'yicha talabalar uni amahy o'rganadilar. Klinik psixologiya haqida gapirsak, unda ta'lim davlat standartida ochib berilgan mazmuni bo'yicha psixologlar tomonidan emas balki, talaba hamshiralar tomonidan o'rganilishi kerak, chunki psixologlar o'z xizmat vazifalari sohasi bo'yicha statsionarlarda davolanishda bo'lgan bemorlar bilan ishlamaydilar. Biz tibbiyot psixologiyasi mustaqil o'quv fanidan iborat degan tasawurdan kelib chiqamiz va uning mazmuni klinik psixologiya bilan bir xil emas. Ammo tibbiyot psixologiyasi predmetining turli namoyondalari uni mustaqil ilmiy soha deb tan olishsada, turlicha tushuntiradilar. Tibbiyot institutlari talabalari uchun «Tibbiyot psixologiyasi» o'quv qo'llanmasida ushbu masalaga to'rtta nuqtayi nazarlar kelttriladi. Ulardan birinchisi: tibbiyot psixologiyasi - bu talaba — shifokorlar va shifokorlarga mo'ljallangan an'anaviy psixologiya asoslari sifatida boshqa mualHflar tibbiyot psixologiyasi mazmunining kasalliklar tabiatini psixologik tahlil qilish, birinchi navbatda nerv-psixik kasalliklami o'rganish deb hisoblaydilar. Uchinchi tadqiqotchilar tibbiyot psixologiyasini umumiy psixologiya bilan bir xil deb hisoblaydilar, Yangi bu ilmiy fanning predmeti psixik kasalliklami va faqatgina ularni o'rganish deb hisoblaydilar. Bu fikrni dalillar keltirib tanqid qilgan mualliflar o'zgarishi to'rtinchi nuqtayi nazarini ifoda etadilar, ular bu ilmiy fan «bemorning psixikasi xususiyatlari turli ko'rinishlarini va ularning sog'liqqa va kasallikka ta'sirini», «psixologik davolash

ta'sirlari tizimini, shu jumladan, «Shifokor — bemor tizimini» o'rganadi deb hisoblaydilar. Mualliflar tibbiyot psixologiyasi o'zining shunchalik muhimligiga qaramay «umumiy tibbiy amaliyotdan alohida bo'Iib nafaqat ojiz balki qo'llanilishi ham mumkin emas» deb hisoblaydilar. Shunday qilib, mualliflar faqatgina «tibbiy yordam ko'rsatilishi sharoitidagina» bemor odamlar psixikasi tibbiyot psixologiyasiga taalluqli, meditsinadan tashqarida esa ularni tasawur qilmaydilar va bundan kelib chiqib tibbiyot psixologiyasi — bu psixoiogiyaning emas, balki meditsinaning sohasi deb juda to'g'ri xulosaga keladilar. U bemor odamlarda yuzaga kelgan psixologik muammolarni» o'rganadi. Tibbiyot institutlarida ushbu o'quv fanini o'qitishda predmetini bunday tushuntirish balki to'g'ridir, lekin faqatgina bemor emas, balki, sog'lom odamlar bilan ham ishlaydigan mutaxassislar uchun, xususan amaliy psixologlar va ijtimoiy pedagoglar uchun uning mazmuni biroz boshqacha ko'rinadi. Uni agarda obrazli qilib aytsak kamroq tibbiy va ko'proq psixologik bo'lishi kerak. Chunki ijtimoiy pedagog - amaliy psixoiog, asosan, bemorlar bilan emas (balki ular bilan ham) mehnatga layoqatsiz yoki nafaqaxo'rlar, sog'lom odamlar bilan ishlaydi. Psixologning asosiy vazifasi — kasal odamlar kamroq bo'lishi uchun harakat qilishi, umuman aholi orasida psixologik ishlar bilan shug'ullanishdir. Psixogigyena, kasalhklarini psixoprofilaktika qilish, psixologik konsultatsiyalar, qattiq psixologik jarohatlanib chiqqanlami psixologik sog'lomlashtirish hamda nevroz, og'ir reaktiv psixozlarning asoratlarini, o'smirlaming buzilayotgan xulqida psixopatiyaning kuchayishida psixoterapevtik muolajalar bilan shug'ullanadi. Tibbiyot psixologiyasi sohasidan bilimlarga ega bo'lgan amaliy psixoiog psixik (zararlantiruvchi) jarohatlovchi omiUar ta'siri ostida psixik faoliyatida kasallanishlami boshlang'ich simptomlarini o'z vaqtida ko'ra oladi va kerak bo'lganida o'z vaqtida psixologik yordam ko'satadi, psixogenli kasalliklami o'z vaqtida diagnostika qilishni bilishi kerak, nerv-psixik kasalliklar bilan og'rigan bemorlarni kerak paytida psixiatrga yuboradi. Amaliy psixologning muhim vazifalaridan bin gumhlar ichidagi va guruhlar o'rtasidagi nizo, kelishmovchiliklami yumshatish va bartaraf etishdan iborat, iloji boricha oldindan nizolami keltirib chiqamvchi

sabablami bartaraf etishdan iborat, qisqacha qilib aytsak, amaliy psixoiog turli xil psixik kasalliklar qattiq va uzoq davom etadigan betobhkka olib kelmasligi uchun hamma ishni qilishi kerak, meditsinaning aralashishga zaruriyat qoldirmasligi kerak. Shunday fikrlardan kelib chiqib, tibbiyot institutlarida o'rganiladigan tibbyot psixologiyasi meditsina bilimlari sohasi sifatida emas, balki psixologik adabiyotlarda ko'rsatilgandek psixologiya sohasi deb qarash kerak. Ammo psixologlar orasida ham bu ilmiy fan predmeti haqida fikrlar birligi yo'q, umuman ushbu muammoni psixologik ilmiy jamotchilik o'rtasida muhokama etilmagan. Hozirgi kunda tibbiyot psixologiyasiga psixologik fan sohasi sifatidagi nuqtayi nazarlardan bir nechtasini uchratish mumkinki, ular ma'lum xulosaga kelish va faqat shundan keyin undan kelib chiqib talaba psixologlar o'rganishi lozim bo'lgan savollar doirasini belgilab chiqishiga urinish uchun ularni tahlil qilib chiqish zarur. Barcha muallif — psixologlar tan oladigan eng birinchisi — bu tibbiyot psixologiyasini meditsinaning emas, balki psixologiyaning sohasi deb tan olishlaridir. Shu bilan bir vaqtda psixologlar uning mazmuniga meditsina mutaxassislariga doir savollami ham kiritadilar. (misol uchun, nerv-psixik kasalliklar klinikasida miyaning tuzilishi va ishlashining o'zgarishi bemorning psixikasiga ta'sirini o'rganishi, somatik kasalliklar kilinikasida emas - psixik holatining somatik jarayonlanga ta'sirini). Lekin buni hamma ham biladi, klinika sharoitlarida psixologiyani qo'llash amaliy psixolog vazifasiga kirishi lozim, lekin maktabda faoliyat, ko'rsatuvchi psixolog faoliyati kiritiimaydi, demak bu savollami talaba — psixologlar va umuman tibbiyot instituti bo'lmagan o'quv yurtlarida o'qitiladigan «tibbiyot psixologiyasi» fani tarkibiga kiritish to'g'ri emas. Hamma psixologik nashrlar mualliflari turU so'zlar bilan tibbiyot psixologiyasidan — bu diagnostikada, davolash va kasalliklami profilaktika qilishda psixologik qonuniyatlardan foydalanuvchi psixologiya sohasi deb bitta fikrni ifoda etadilar. Ilmiy fanning mazmunini va vazifalari masalasini ko'rilayotganda qarama-qarshiliklar yuzaga keladi.

Birinchi qarama-qarshilik diagnostika qilish, davolash va oldini olishda psixologik bilimlardan foydalaniladigan kasalliklami ko'rsatib o'tilayotganda yuzaga keladi. Ba'zi darsliklar va o'quv qo'Uanmalarida neyropsixologiya o'rganadigan kasalliklar haqida gap yuritiladi, ya'ni miya tuzilishlari, lokal zarralanishi natijasida oliy psixik mnksiyalarining buzilishi haqida, lekin kasallikning o'zi haqida to'la hech narsa deyilmaydi. Ba'zan mualliflar tibbiyot psixologiyasi jihatidan o'rganadigan doiradagi kasalliklar haqida gapirib «turli kasalliklar» atamasi bilan cheklanadilar, balki hamma kasalliklarda uni tibbiyot psixologiyasi o'rganishi kerak bo'lgan psixologik «tomonlari» ham mavjud deb hisoblasaiar kerak. Tibbiyot psixologiyasi mazmunida tadqiqotlar o'zaro bog'liq bo'lib ikki sohasini mutaxassislari yuqorida aytib o'tilgan mualliflar ham balki shunday deb hisoblash mumkin: biri somatik jarayonlarda psixologik o'zgarishlaming psixikaga ta'siri muammosi bilan bog'liq, ikkinchisida esa asosiy muammo psixik holatning somatik kasalliklarga ta'siri hisoblanadi, qisqasi yana hamma mavjud kasalliklar nazarda tutilmoqda. Bu hamma fikrlarni (ular hozirda ham bosib chiqariladigan darsliklar va psixologik lug'atlarda ifoda etiiadi, shuning uchun bu yerda ular haqida gapirilmaydi) noto'g'ri deb aytib bo'lmaydi, chunki psixologik qonuniyatlardan hamma kasalliklami davolashda, agarda undan shaxs zararlangan bo'lsa, unda esa hammasi o'zaro bog'liq - jon va tana, psixika va organizm ko'rinishidan foydalanish mumkin. Ammo bu fikrlaming hammasini to'g'ri deb hisoblab, shu bilan bir vaqtda ular xususiy holda turiicha va qonuniy olib qarasak juda ham umumiy ekanini va shuning uchun tibbiyot psixologiyasining predmetini ilmiy o'quv fani sifatida qat'iy ifoda etishda ma'lum qiyinchiliklar tug'dirishini tan olishga to'g'ri keladi. Shunga qaramasdan ijodiy fikrlash to'xtab qolmadi, masalan, 1998-yiIgi bir xil nomli rus tilida ikkita «Qisqacha psixologik lug'at»lari bosmadan chiqdi. Ularda quyidagi ikki aspekt ko'rsatib o'tiladi. Birinchidan, tibbiyot psixologiyasi «bemorning psixik xususiyatlari, sog'lig'i va kasalligiga uning ta'siri, shifokor hamda bemorning o'zaro munosabatlari,

odamlarning jismoniy sog'lomligi, nerv — psixik zararlanishlarining oldini olish maqsadida muhitni moslashtirish yo'llarini» o'rganuvchi psixologiya sohasi sifatida ta'riflanadi. Agarda uni tibbiyot institutlari bo'lmagan o'quv yurtlari talabalari uchun o'qitilishini nazarda tutsak, mavjud ta'riflash «tibbiyot psixologiyasi» tushunchasini taqqoslanganda bu yerdagi yangilik nimadan iborat. Agarda rasman qarasak unda «muhitni moslashtirish» va «nerv- psixik zararlanishlami oldini olish», qolgan tushunchalar belgilari hammasi faqatgina meditsina mutaxassislikJari, tibbiyot psixologiyasiga taalluqlidir. Aytilgan ikkinchi lug'atda «tibbiyot psixologiyasi» tushunchasi «klinik psixologiya» tushunchasidan ajratilgan va ikkalasiga alohida tarif berilgan va ularning har biri — keng ifodalangan. Ushbu lug'atdagi ikki tushuncha ta'riflarini taqqoslaymiz. Birinchi navbatdan ularning hajmi haqida gapirib o'tamiz, mualliflar «tibbiyot psixologiyasi» - «klinik psixologiyadan» ko'ra ancha keng tushuncha deb hisoblaydilar, shuning uchun u «tibbiyot psixologiyasining» bir qismidir, «klinik psixologiya» deganda kasalliklar kelib chiqishi va o'tib borishi, kasalliklarning shaxsga ta'sirini, davolash ta'sirlarining psixologik aspektlari psixik omillarini o'rganuvchi tibbiyot psixologiyasining sohasi tushuniladi. Tibbiyot psixologiyasining bu sohasiga quyidagi bo'limlar kirtiladi. Patapsixologiya, neyropsixologiya, stamopsixologiya, agarda birinchi ikki bo'limning rnazmuni ma'lum bo'lsa, stamopsixologiya haqida qisqacha aytish kerak, u bemor shaxsini va turli xil kasalliklar bilan og'rigan, lekin «nevrologik va psixik kasalliklarga tegishli bo'lmagan», bemorlami diagnostika qilish, davolash, ekspertiza qilishning psixologik masalalarini o'rganadi». Tibbiyot psixologiyasiga kelsak, unda mualliflar «gigena, profilaktika, diagnostika, bemorlarni davolash, ekspertiza qilish va reabilitatsiya qilishning psixologik aspektlari o'rganuvchi psixologiya sohasi» deb tushunadilar, bu ta'rifning vaziyat haqiqiy holatiga eng mos keladigan deb hisoblab, bundan keyin bayon etishimizda biz asosan unga amal qilib boramiz. Tibbiyot psixologiyasi tuzilishiga bir qator bo'limlar kiritilgan, ular orasida klinik psixologiya eng umumiysi hisoblanadi. Tibbiyot psixologiyasining jadal

rivojlanib kelayotgan sohalariga psixogigiena, psixformakologiya, psixoterapiya, psixik reabilitatsiya va psixokorreksion ishlar kiradi. Shunday qilib, mualliflar o'z mazmuni bo'yicha tibbiyot mutaxassislari vazifasiga kiruvchi klinik psixologiyani tibbiyot psixologiyasidan ajratib olib uning predmetini aniqlab olishda muhim ilgari qadam tashladilar, klinik psixologiyasi doirasidan chetga chiquvchi, lekin yanada kengroq - tibbiyot psixologiyasi sohasini mazmuniga kiruvchi barcha tibbiyot xodimlaridan tashqari psixologlar tomonidan ham o'rganishi kerak. Endi psixologik kasalliklarning oldini olish, diagnostika qilish va davolash, psixologiyaning, psixoprofilaktika, psixokorreksiya, psixofarmokologiya muammolarini amaliy psixologning qiziqishlari va tashvishlari doirasiga kirishi mumkinligini aniqlab olish qoladi. Birinchi navbatda hamma kasalliklari bilan, hatto statsionarlarda uzoq vaqt va chuqur davolashni talab etuvchi psixik kasalliklar bilan ham psixolog shug'ullana olmaydi va shug'ullanmaydi. Uning kasbiy burchi - odamlarning psixik salomatligi uchun kurashish, sog'lom odamlarda nerv - psixik kasalliklarini oldini olish, psixogigenik va psixoprofilaktik ishlarni o'tkazishdan iborat. Psixodiagnostik va psixoterapevtik ishlar olib borib bemorlarning psixik ahvollarini yaxshilash, ularning ba'zilarini zarur bo'lganida psixiatrga yuborish bilan shug'ullanish kerak, shular orqali psixologiyaning tibbiyot psixologiyasi sohasini mutaxassis sifatida o'z kuchini yo'naltirishi kerak bo'lgan obyektiami asta-sekin aniqlanib boradi. Bular nerv-psixik buzilishlar va psixogen kasalliklar bilan kasallangan, lekin statsionar davolanishga muhtoj bo'lmagan va ish qobiliyatini saqlab qolgan shaxslar, hamda psixik (travmalar yetkazuvchi) jarohatlar yetkazuvchi ta'sirlanishi oson, zaif shaxslar, psixopatik, statsion shaxslar va ba'zi boshqalar shunga mos ravishda bu odamlarda psixik holat, o'zini tutishida kasallik belgilari doirasi ham belgilanishi, psixolog kasbiy faoliyatida shug'ullanishi kerak bo'ladigan kasalliklar aniq ro'yxatini aniqlash mumkin. Bunda psixikasi kasallangan kasalliklar belgilangan ro'yxatni biroz kamaytirilishi mumkin. Lekin psixolog davolaydigan kasalhklar soni unchalik

emas. Boshqacha qihb aytganda bitta kasallikning o'zi insonning o'zini his etishida yoki vaqtinchahk psixik holatda turlicha namoyon bo'lishi mumkin va bitta emas balki bir nechta kasalliklar taassurotini berishi mumkin. Shuning uchun talabalar kasalliklarni bilib olishi va diagnostika qilish keyin davolash yoki boshqa psixokorreksion yordam ko'rsatishga o'rgatish uchun aniq kasalliklarni va ulaming simpitomlarini ayirish maqsadga muvofiq bo'ldi. Shunday qilib, qaysi kasalhklar yoki patalogiya va psixik holati normasi o'rtasida bo'lgan, yoki shaxsning o'zini yomon his etishlaridan qaysilari talabalaming, bo'lajak amaliy psixologlar sifatida qiziqishlari obyekti sifatiga aylanishi mumkin. Ana shu nuqtayi nazardan tibbiyotdagi psixologik xizmat vazifasiga (xususan, tibbiyot psixologiyasi sohasi mutaxassisi hisoblangan maktabning amaliy psixologning ham) quyidagi kasalliklarni va uni yaqin holatlarini kiritish mumkin: bolalar va o'smirlarda psixogen buzilishlar. Kasallanishlari ularning ota-onalari va o'qituvchilaridan, bolalar va o'smirlarda psixopatiya, xarakteri va temperamenti, xarakter aksentuatsiyasi (ortiqcha urg'u berish) psixik jarohat yetkazuvchi ta'sir ko'rsatishlarga nisbatan juda zaif xavfii guruhni tashkil etuvchi normaning eng keskin varianti sifatida ko'rsatiladi. Hozirgi paytda bolalar va kattalarda psixogen kasalliklari ancha keng tarqalgan, «o'tib kelayotgan yuz yillikning an'analaridan biri — psixogen kasalliklariga yaqin bo'lgan nerv-psixik kasalliklarning sonini muntazam o'sib borishi hisoblanadi — deb yozadi, tibbiyot fanlari doktori, shifokor-psixatr V.A. Gureva — ularning asosiy sabablari psixik tashvishlanish», «ma'naviy hayajonlanish», «hayot tashvishlari», «hissiy kuchli ta'sirlanish - stress»lar hisoblanadi va o'smir yoshlar psixopatologiyasi muammolari bilan shug'ullanuvchi mutaxassis sifatida, katta statistik ma'lumotlarga tayanib aytish mumkinki, eng zaif guruhlar orasida «birinchi o'ringa ishonch bilan bolalar ya o'smirlar kiradilar» deb ta'kidlaydi. Ular birinchi navbatda oiladagi noqulay sharoitdan zarar ko'radilar (jamiyatlar, ajralishlar, oilaviy madaniy an'analarning yo'qligi, narkomaniya, alkogolizim, sudlanish, bolalardan voz kechishlar).

Ana shunday sharoitlarda psixogen kasalliklar bilan zararlangan bolalar va o'smirlar bilan, ularning ota-onalari va o'qituvchilari bilan ishlar olib borish maktab psixologining muhim vazifalaridan biri bo'lib qonun, bemor bolalarga uni davolashda yordam berish. Kattalarni esa tibbiy psixologik bilimlar bilan tanishtirish, psixogigienik ishlarni olib borish kerak. Ba'zi ota-onalar yoki o'qituvchilarning o'zlari ham psixoterapevtik yordamga muhtoj bo'lishlari ham mumkin, chunki nerv-psixik buzilishi mavjud boialar bilan ulaming munosabatlarini qiyinlashtiruvchi, shu bilan ota-onalarning hoiatini yomonlashtiruvchi psixogen shakllar bilan kasallanishlari mumkin. Amaliy psixolog-hozircha talaba katta odamning o'zi (ota-onasi yoki o'qituvchining o'zi psixologik kasallik bilan ko'pincha nevroz bilan) kasallangan bo'lib, hech ham o'zini kasal hisoblamaydi va shunday ishonch bilan «bu boialar» uning «asabiga» tegadi deb hisoblaydigan vaziyatlarga doim tayyor turishi kerak, chunki vaziyat haqiqatdan ham aksincha bo'lib chiqishi yoki hech bo'lmaganda ular bir-birlarining «nervlarini» bir xil buzayotgan bo'lishlari mumkin, lekin boialar lichun bu ancha yomon va og'ir bo'ladi, ko'pgiha psixolog mutaxassislar uchun mo'ljallangan psixologik adabiyotlarda ko'pincha hollarda oyoqda o'tkazib yuboriladigan psixogen kasalliklar haqida (tibbiyot xizmatiga murojaat etmay va kattalarning mehnat qobiliyatini yo'qotmaydi) biror fikr aytilmaydi, lekin amaliy psixolog aynan ana shular bilan doimiy ravishda ishlashiga to'g'ri keladi. U ana shu kasalliklar bilan kasallangan odamlarni, ulaming o'zlarini tushuntirishiga qarab, ko'zga tashlanuvchi odatdan tashqari psixik holatiga qarab aniqlab olishi, kasalUkni to'g'ri aniqlash, bunday odamlarga psixologik yordam ko'rsatishni bilish kerak, shuning natijasida psixiatrga, psixonevrolog va boshqa mutaxassislarga yuborish lozim. Psixologning diqqat qilishi kerak bo'lgan odamlarning boshqa bir guruhi psixonatik shaxslardir. Ular toia ma'noda psixik bemorlar hisoblanmaydilar, balki ko'pchilik odamlardan xarakteri diegar- moniyasi bUan farq qiladi, (patalogik xarakteri yoki shaxsning alomat variantlari) bu hali bolalik davridan boshlangan xarakter xislatlari bir tekis rivojlanmaganligi oqibatidadir (nerv sistemasining

tug'ma kamchiligi sababli yoki bosh miyasining erta organ i к zaraiianishi hamda noto'g'ri tarbiyalash, ko'rinishdagi ijtimoiy muhitning patogen ta'siri, turli xildagi psixopatiyalar ularni shartU ravishda 8 ta turga ajratadilar ya'ni psixik kasalliklardan (shaxsning kamchiligi o'sib bormaydi) nevrozkrdan (davolanmaydi, ya'ni tuzalmaydi) va oligofrenlardan (intellekt saqlanib qoladi va hatto o'sishi mumkin) va psixopatlikka o'xshash holatlardan (bu hayot davomida yuzaga keladi va bosh miyasi jarohatlanishi, shizofreniya, infeksion kasalliklar sababli kelib chiqishi mumkin va xarakteri qattiq anomoUyasidan iborat bo'ladi) farq qiladi. Mashhur psixiatr P. B. Gannushkin chegara holatlari ya'ni norma va patologiya orasida haqida ta'limot yaratdi, psixopatiya ham ana shularga kiradi. Psixopatning xarakter diegarmonikligi - bu shaxsning diegarmo- nikligidir, bunda intellektual doirasi saqlangan holda asosan, hissiy sohasi zararlanadi yoki xarakter xislatlari rivojlanishi notekis sodir bo'ladi (bir xillarining yetishmasligi, boshqalarning oshib ketishi). Bir qator sabablarga ko'ra, amaliy psixolog psixopatik shaxslar xususiyatlari haqida bilishi kerak. Birinchidan, ular psixik jarohatlovchi ta'sirlarga ular ancha zaiflar va demak, psixogen kasalliklar bilan oson kasallanadi. Ikkinchidan, psixopatlarning ba'zi turlari (ta'sirchan, asabiy, tajang) jamoada noqulay sharoit, janjalli vaziyatda keskinlikni yuzaga keltirishlari mumkin. Uchinchidan psixopatik shaxslar (ayniqsa boialar) o'ziga munosib, iliqlik, diqqat bilan munosabatda bo'lishga muhtojlar, ulaming faoliyatini tarbiyaviy yo'nalishlari bo'yicha ham qat'iy individual ishlarini tashkil etish kerak. Shunday qilib amaliy psixologdan psixopatik shaxslarni ijtimoiy muhitga moslashtirish bo'yicha psixogigienik, psixoprofilaktik hamda o'ziga xos tarbiyaviy va kasbga yo'naltirish ishlari talab etiladi. Psixopatlarning xususiyatlarini bilish bundan tashqari ularni psixologik kasalliklar bilan kasallangan (turli shaxsdagi nevrozlar) va psixopatlarga o'xshash kasalliklar bilan adashtirib yubormaslik kerak, chunki ularni psixoterapevtik vositalari bilan davolash kerak. Demak, amaliy psixolog shifokordan farqli ravishda majburiy tibbiy yordamga muhtoj bo'lgan emas, balki asosan noqulay omillarning psixik

jarohatlanish ta'siriga uchragan, psixogen kasalliklari bilan oson kasallanadigan yoki kasallanib bo'lgan hamda sog'lom va bemorlar chegarasida o'rin olgan psixopatlar bilan shug'ullanishiga to'g'ri keladi. Shunday qilib, talabalar amaliy psixologlar o'rganadigan ilmiy fan sifatida tibbiyot psixologiyasi, psixoterapevtik vositalar bilan davolash, diagnostika qilish va tibbiy (shifokorlik) aralashuvsiz (tibbiyot kasallaridan davolanib chiqishidan oldin va keyin) o'tadigan nerv-psixik kasalliklarni profilaktika qilishni hamda tuzalayotgan psixik, somatik bemorlarni psixogigiena va psixologik reabilitasiya choralarini ham tadqiqot mavzusi qilib olishi mumkin edi. Psixologiya fanida o'zining aniq yechimini topa olmagan yana bir muammo, tibbiyot psixologiyasining psixologiya sohasi sifatida tuzilish muammosi hisoblanadi. Ba'zi muallifiar urauraan bu muammoni chetlab o'tadilar. Boshqalari tibbiyot psixologiyasi tarkibiga neyropsixologiyani, patapsixologiyani qanday bo'lsa ham tibbiyot psixologiyasi klinik amaliyotida foydalanadigan hamma tibbiyot fanlarini kiritadilar. Ko'rsatilgan nuqtayi nazarlarni tahlil qilib chiqish «tibbiyot psixologiyasi» o'quv ilmiy fanining tarkibiy tashkiliy qismlariga yangi kJassifikatsiyasi kerakligini ko'rsatadi. Birinchidan, patapsixologiyani tibbiyot psixologiyasi tarkibida o'rganish to'g'ri emas, chunki u psixologik fanning nazariy va tajriba mustaqil sohasi sifatida psixiatriya va tibbiyot psixologiyasi uchun ilmiy bazani yaratadi va u tibbiyot psixologiyasiga shu fanning amaliy sohasi sifatida kiritilishi mumkin emas. Nevropsixologiya haqida ham xuddi shunday fikrlami aytish mumkin, biroq buzilgan oliy psixik vazifalami tuzatilishi mumkinligi haqidagi xulosalar tibbiyot psixologiyasida bevosita amalga oshirilishi mumkin (psixokorreksion ishlarida), lekin eng asosiysi psixologiyaning bu ikki nazariy, tajriba va amaliy sohalari tibbiyot psixologiyasini fundamental ilmiy bilimlar bilan ta'minlaydi. Ikkinchidan tibbiyot psixologiyasi tarkibida psixiatriyani ham o'rganish to'g'ri emas, u klinik tibbiyotning sohasi hisoblanadi. Shu bilan bir vaqtda

tibbiyot psixologiyasi o'quv fani sifatida psixiatrik fanda va amaliyotda to'plangan klinik ma'iumotlardan foydalanilmay o'qitilishi mumkin emas. Demak, psixologik yoki tibbiyot fanlari sohalaridan hech bin tibbiyot psixologiyasi bilan yaqin bog'liq bo'lmasin, uning tarkibiga kiritilishi mumkin emas. Tibbiyot psixologiyasini amaliy fan sifatida o'zining o'ziga xos predmeti, o'z muammolari, vazifalari va o'z mazmuni mavjud. Psixologik fanning amaliy sohasi sifatida, tibbiyot psixologiyaning predmeti deb insonga jarohat yetkazuvchi yoki davolovchi psixologik ta'sir ko'rsatish, ya'ni psixik jarohatlovchi va psixoterapevtik omillar deb hisoblash mumkin. Tibbiyot psixologiyasi mazmunini psixikaning anomal hodisalarini (patopsixologiya, neyropsixologiya, maxsus psixologiya) hamda turli kasalliklar psixosomatik ko'rinishlarini, jarohatlar va miyaning tuzilishi kasallik bilan zararlanishi, bemorga psixologik ta'sir ko'rsatishning davolovchi natijasini o'rganuvchi tibbiyotning ba'zi sohalari, psixiatriya, nevrologiya va nevroxirurgiya tashkil etadi. Tibbiyot psixologiyasining amaliy aspekti nervpsixik ko'rinishdagi kasalliklarni diagnostika qilish, davolash va oldini olish uchun (profilaktika) ilmiy psixologik va tibbiy bilimlardan foydalanishdan iboratdir. Tibbiyot psixologiyasining asosiy bo'limlari quyidagilardan iborat: psixoterapiya psixoformakologiya, psixoprofilaktika, psixokorreksiya, psixogigena hamda psixotoksikologiya. Tibbiyot psixologiyasi sohasida amaliy psixologning bilimlarini qo'Ilash bo'yicha faoliyat mazmuni quyidagilardan iborat: a) tashkilot, korxona, boshqaruvda qo'l ostidagi odamlarning psixik holatlarini o'rganish: psixogenkasallikni kelib chiqishi (yoki samotegenli) nerv - psixik kasalliklarini aniqlash va diagnostika qilish; b) nerv — psixik jihatdan kasallangan bemorlar bilan psixote rapevtik va psixokorreksion ishlami olib borish, zarur bo'lganda davolash muassasalariga, psixiatrga va boshqa mutaxassislarga yuborish kerak;

d) psixogigienik psixokonsultativ va psixoprofilaktik xizmatlami tashkil etish va aholi o'rtasida uning ishlarini tashviqot qilish hamda tibbiy psixologik bilimlar bilan tanishtirish ishlarini olib borish; e) turli ko'rnishdagi nevrozlar bilan, psixogen psixoz bilan, ish qobiliyati pasaygan psixopatga o'xshash holatlarda bemorlami davolash uchun shifokor tomonidan belgilangan psixofarmologik vositalardan foydalanish. f) nevroz hamda boshqa psixogen kasalliklarning o'tkazib yuborilgan ko'rinishlarini aniqlash va tibbiy nazorat o'rnatish, ambulatoriya yoki statsionarlarda davolash uchun yo'Uanma berish. Bu yerda ilgari uchratilmagan «psixopoksologiya» tushunchasi tilga olinadi. Bu tushxmcha psixotomitetiyalar yoki gallyutsionogenlar deb ataluvchi (ya'ni galmotsilatsiya keltirib chiqaruvchi) kimyoviy (zaharli) moddalar keltirib chiqaradigan psixik kasalliklarini namoyon bo'lishini va davolash usulini o'rganuvchi tibbiyot psixologiyasining bo'lishini ifoda etadi. Bu moddalar hatto juda kichik miqdorida ham psixik buzilishlar keltirib chiqarib ya'ni gallyusinatsiya, alaxlash umumiy psixologik ta'sirlanish, hayajonlanish kabi miyaga jarohat yetkazuvchi ta'sir ko'rsatadi. Bu moddalarni narkotik sifatida qo'Ilash hollari ma'lum. Demak, bu yerda tibbiyot psixologlari va amaliy psixologlar uchun muammolar mavjud. Endi esa tibbiyot psixologiyasi o'rganishi kerak bo'lgan savollarni aytib o'tish orqali muammoli masalalar tizimini taklif etish mumkin. Ular o'qituvchining fikriga qarab turlicha foydalanilishi mumkin yoki muammoli ma'ruzada, adabiyotlarni mustaqil o'rganish uchun talabalarga o'quv topshiriqlarida, seminar mashg'ulotlari, guruhli mashg'ulotlarga tayyorlanishida, savollar va masalalar tizimi: l.Yuqorida keltirilgan «tibbiyot psixologiyasi» o'quv fani mazmunining ta'riflanishiga murojaat etib, unga kiruvchi tashkiliy qismlami ifoda etuvchi hamma tushunchalami yozib oling (diagnostika, davolash, psixoterapiya, psixogigiena, psixologik reabilitatsiya, psixoprofilaktika hamda nerv-psixologik kasalliklar shuningdek, tibbiyot psixologiyasining obyektini ham) va ularning har biriga

tushuncha bering (ularni lug'atlardagi ensiklopediyalar, darslik va o'quv qoilanmalaridan toping). 2. Tibbiyot psixologiyasining yuqorida keltirilgan asosiy bo'limlari bilan ularning darsliklar, Iug'atiar va ensiklopediyalarda keltirilgan tushunchatari bilan o'z daftaringizga yozib oling (psixoterapiya, psixofarmokologiya, psixokorreksiya, psixoprofilaktika, psixogigiena, psixotoksikologiya). 3. Tibbiyot institutlarida o'rganiladigan tibbiyot psixologiyasi mazmuni bo'yicha amaliy psixologiya fanining mutaxassisi turli gumanitar o'quv yurtlari talabalari o'rganishlari kerak bo'Iadigan bUimlar doirasida nimasi bilan farq qiladi? Bu farqning asosiy sababi? Tibbiyot o'quv yurtlari talabalari uchun tibbiyot psixologiyasi bo'yicha darsliklarni diqqat bilan tanishib chiqing va vrachning bemorni davolash ta'siri psixik metodlarini nazariy-amaliy qoidalarini hamda tibbiyot deontologiyasini (ma'naviy va kasbiy burchi, tibbiyot xodimining bemorga nisbatan etikasi, odobi bo'yicha, fan haqida) amaliy psixologga taalluqli qismini daftaringizga yozib oling. 4. Tibbiyot o'quv yurtlarida talabalar uchun mo'ljallangan tibbiyot psixologiyasi bo'yicha kitobning mazmunini ushbu o'quv fanning talabi, amaliy psixologlar uchun yuqorida aytilgan mazmuni haqidagi fikr va mulohazalar bilan taqqoslang va bu haqidagi o'zingizning fikrlaringizni seminar mashg'ulotlarida ayting. 5. Matbuotda turli mualliflaming nerv-psixologik kasalliklar soni oshib borayotgani va ularning o'z navbatida yurak — qon tomir kasalliklari uchun turtki bo'layapti, degan havotirli maqolalarni uchratib turamiz. Shunday savolga javob bering: a) nerv-psixik kasalliklarining soni oshib borishiga nitaa sabab? b) yurak- qoii tomiri kasalliklari bilan nerv-psixologik kasalliklar bog'liq bo'lishini siz tushuntirib bera olasizmi? Shundan kelib chiqadigan yurak-qon tomir kasalliklarini qanday nomlash mumkin ya'ni psixogenli yoki psixosomatik sifatida d) nerv- psixik kasalliklar bilan kasallangan odamlarga amaliy psixolog qanday yordam ko'rsatishi mumkin. g) nerv-psixik kasalliklar yurak qon tomir kasalliklari sonini oshib ketmasligi uchun psixolog nima qilishi lozim?

6. Psixika va organizm o'rtasidagi, inson psixologiyasi va uning fizioiogiyasi o'rtasidagi bog'liqliklar qonunini bilishingizdan kelib chiqqan holda quyidagi savollarga javob bering: psixogen va somatogenli psixik buzilishlar (kasalliklar) o'rtasida va somatopsixik va psixosomatogenli kasalliklar o'rtasida qanday o'zaro bog'liqlik mayjudmi. 7. Nerv-psixik buzilishlarning turlari juda ko'p bo'lgani uchun psixolog bunday kasallikka duch kelgan odamlarni aniqlab olish, diagnoz qo'yishni va birinchi yordam ko'rsatishni bilishi kerak. Markaziy nerv tizimi o'quv kursi juda ham qisqa va tajribalar nerv-psixik kasalliklarning hamma turlarini eslab qola olmaydilar, ularni esa bilishlari kerak. 8. Metodik maslahat: a) eng ko'p tarqalgan nerv psixik kasalliklar va ularga eng yaqin bo'lganlarining simptomlari bilan talabalarni tanishtiring. b) amaliy mashg'ulotga topshiriq bering: nerv-psixologik kasalligi aniq namoyon bo'layotgan o'z tanishlaringizdan birortasining xulqini (holatini) tasvirlab bering. Quyida ba'zi kasalliklar turlari simptomlari keltiriladi № 9-15 savollarga qarang hamda psixopatlarning (16) va xarakteri aksentuatsiyalashgan shaxslarning (17) simptomlari keltiriladi. O'qitish tajribalarida bunday metodika o'zlashtirish uchun yaxshi natija va o'zining qulayligi sababli talabalarga juda yoqishini ko'rsatadi. Yuqorida amaliy psixologning mijozlari tibbiyot aralashuvisiz, lekin mehnat qobiliyati pasaygan holda o'tadigan psixogen kasalliklar bilan kasallangan odamlar bo'lishi kerakligini aytgan edik. Psixogen kasalliklar ikki turga bo'linadi: nevrozlar reaktiv psixozlar (ularni yana psixogen psixozlar deb ham atashadilar). Nevrozlarning asosiy shakllari: a) nevrosteniya; b) ncvroz d) miyaga o'rnashib oladigan nevroz holati. Nevrozlar psixik jarohat yetkazuvchi ta'sirlar ostida yuzaga keladi, vaqtinchalik ya'ni o'z vaqtida davolashganida tuzalishi mumkin (psixoterapiya, psixofarmakologiya, vitaminlar, gigienik gimnastika, havoda dam olish, suvda

suzish). Ba'zan ko'p yillik davom etish xarakterga ega bo'lishi va shaxsning nevrotik rivojlanishiga o'tishi mumkin. Uning kelib chiqishga quyidagilar sabab bo'lishi mumkin, uzoq vaqt charchab toliqish, tez-tez va davomli stresslar, organizmning himoyalanish kuchlarining susayishi. Reaktiv psixozlar to'satdan qattiq psixik jarohati (yaqin odamlarining to'satdan vafot etishi, yong'in va boshqa sifatlar, qattiq qo'rqish va shu kabi) natijasida psixikasi bo'sh yoki jismoniy holsizlangan psixopatik shaxslarda yuzaga keladi. Reaktiv psixoz o'tkir ko'rinishida namoyon bo'ladi, lekin tezroq davolanadi (bir necha soatdagi va quyidagi bir necha haftagacha, ba'zida 4-6 oyda). Reaktiv psixoz bilan kasallangan bemorlarni' darhol davolash muassasasiga yetkaziladi. Reaktiv psixozning asosiy ko'rinishlari: a) psixogen depressiya: b) reaktiv paraloid; d) asabiy reaktiv psixoz. Savollar: a) yaqinlaringiz yoki tanishlaringizni birortasini o'zini tutishi va holatida siz nevroz simptomlarini kuzatilishini uchratganmisiz? Reaktiv psixozlarni siz kuzatganmisiz? Qanday holatlarda? 9. Psixogenli kasallik bilan og'rigan bemorlarning holatini yengillashtirish uchun amaliy psixolog nima ishlar qilishi mumkin? 10. Quyida eng ko'p tarqalgan nevrozlar-nevrosteniya ko'rinishining simptomlari keltiriladi. O'zingizni tanish odamlaringiz ongidan xulqi va holatida o'xshash belgilar kuzatiladiganlarini toping, ularni tasvirlang (ular nimada namoyon boiadi, misollar ko'rsating) va bu odamga psixologik yordam mumkin bo'lgan variantlari haqida o'z fikringizni ayting (agarda bunday yordam ko'rsatilgan bo'lsa uning ta'siri qanday bo'ladi). Nevrosteniyaning simptomlari: - jahli chiqishi, ta'sirlanishi, asabiylashining kuchayishi, o'zini tuta bilmasligi, toliqish, yig'loqilik, o'zini nochor sezish, uzoq vaqt aqliy ishlash qiyinchiligidan (mumkin emasligiga) shikoyat qilish, xayolparishonlik, xotirasining buziiishi, chidamsizlik, tinch o'tira olmaslik, bir ish bilan uzoq vaqt shug'ullana olmasligi, ko'pincha kayfiyati yomonligi, psixik faoliyatlardan keyin kechga borib

kasalligining kuchayishi, dam olganidan keyin belgilarining bo'shroq namoyon bo'lishi. 10. Biror bir nevroz bilan kasallangan odamga nisbatan xuddi shu masalani ha! eting. [sterik nevrozning simptomlari: - turlicha tarqaladigan va intensivlikka ega paralichlar (muskallarda kuch kamayishi), og'riqni sezish, harakatlarni boshqarishlarining buziiishi, giperkinozlar (fiziologik maqsadga muvofiq bo'lishgan majburiy harakatlar), qaltirash, nutqining buziiishi (ovozi chiqmay qolishi va soqovlikka), tutqanoqlar (10-15 minutdan to bir necha soatgacha). Ko'pincha o'zini g'alati tutishi bilan xayolining xiralashib turishi kuzatiladi. Ko'pincha astaziya-afaziya kuzatiladi, bunda odam oyoqlari, muskullarida kuchlarini saqlanib qolgan bo'lsalar ham bemor yurish, turish qobiliyatini yo'qotadi, asta sekin yiqiladi, o'tirib qoladi. 11. Parishonxotirlik nevroz bilan kasallangan odamning xulqi (holatini) tasvirlab bering (agarda o'zingiz kuzatgan bo'lsangiz boshqalarning hikoyalaridan foydalanish mumkin). Bemorni uning ifodasidan qat'i nazar, undan qutilishiga bo'lgan harakatlariga qaramay xayol, fikr, xavotir, qo'rqinchlarga berilishlar yuzaga kelaverib qiynaydi. Maslahatlar bering: bemor tuzala boshlashi uchun nima qilish mumkin, unga qanday yordam berish lozim yoki nima qilish kerak? 12. Muhitning psixik jarohat yetkazish mumkin boigan ta'siriga oson beriladigan va u yoki bu ko'rinishdagi nevrozlar bilan kasallangan odamlarga psixik yordam ko'rsatish uchun amaliy psixolog qaysi psixoterapevtik metodlardan muvafaqqiyat bilan foydalanish mumkin (shifokorga murojaat erishdan awal). 13. Sizning fikringizcha, psixogen depressiya shaklidagi reaktiv psixoz bilan kasallangan biror bir odamning xulqi va psixik holatini tasvirlab bering uning simptomlari quyidagiiardan iborat: kayfiyatining tushib ketganligi, yig'loqilik, g'am, qayg'u qo'rqinch, harakatlarining sustlashishi yoki aksincha hayajonlanish bo'lib o'tgan baxtsizlik hayotidan ketmaydi (misol uchun, yaqin odamning o'lishi) (depressiyaning davom etish - 1-3 oy, 40 yoshdan katta bo'lgan odamlarda esa - 4-6 oygacha boshlang'ich davrida o'z joniga qasd qilishga

urinishlar mumkin).

14. Quyidagi simptomlar orqali ifoda etiladigan reaktiv paraloid bilan kasallangan odamga nisbatan xuddi shu masalani bajaring; qattiq hayotiy alaxsirash, xavotirlanish va harakatlar bilan hayajonlanish birga bo'ladi. Alaxsirash - bu bemorda hech bir tashqi sabablarsiz, uni yo'qligiga ishontirib bo'lmaydigan yuzaki kelishuvga obyektiv yolg'on fikrlari (yoki g'oyasi). Reaktiv alaxsirash ko'pincha yakka o'zi qamalgan hollarda rivojlanadi va shu bilan birga tajovuz qiluvchi yoki himoyalanuvchi mazmunidagi ovozli gallusinatsiyalar bilan sodir bo'ladi, ba'zan uzoq yo'l yurish, qiyinchiliklar biridan ikkirichisiga o'tib, uxlamay yo'l bosib yana spirtlik ichimlik ichib ham yurgan sharoitdan yuzaga keladigan, temir yo'l transporti deb ataluvchi turi ham uchraydi. Reaktiv alaxsirashga o'xshash holatlar qulog'i og'irlar va ko'zi ojizlarda ularga odatiy bo'lmagan sharoitlarda paydo bo'lishi mumkin (situatjv paraloid, bunday holatlarning davomiyligiga bir necha soatdan bir necha kungacha ba'zan haftagacha). 15. Isterik reaktiv psixoz bilan kasallangan bemor tibbiy statsionardan tashqarida juda keng uchraydi, lekin shunday bemorni topishga harakat qilib ko'ring (tibbiyot adabiyotlardan yoki shaxsiy uchrashuvlaringizdan) va psixik holatda xulqida namoyon bo'ladigan uning simptomlarini tasvirlab bering, hammadan ham bir xil va bir vaqtda namoyon bo'lmaydigan simptomlar xayolning qorong'ulashib yo'qolishi (ganzerov sindromi) yolg'on, aqli zaiflik bunda bemor guyoki atayin oddiy savollarga noto'g'ri javob berayotgandek, oddiy harakatlar bajara olmaydi, kundalik buyumlarining ahamiyatini tushunmaydi, harakatlar sustlashishi yoki betartibligi, yuzning hayajonh aqlsiz, tentakroq ifodasi, ko'zlari keng ochilgan; ko'p oyoqlarining yoki butun tanasining ba'zan kichik qaltirashi, sababsiz qulishi yoki aksincha kayfiyatining tushib ketishi. Bu holatning ajoyibligi bemor oddiy savollarga javob bera olmaydi, lekin murakkab savollarga to'g'ri javob bera olishidir (yolg'on aqlipastlik). Xulqi, mimikasi va nutqida to'g'rilik (kattalarda bolalarga xos xususiyatning paydo bo'lishi: bolalar o'yinini o'ynaydi, injiqlik qiladi, bolalardek yig'laydi).

16. Turli xil psixopatlar bilan amaliy'psixolog qanday ishlarni olib borish mumkin edi? Kundalik hayot va ishda psixopatlar bilan aloqa qiluvchi odamlarga u qanday maslahatlar bera oladi? Quyida psixopatlarning xarakteri asosiy belgilari qisqacha keltiriladi (P.B. Ganiushkindan to'la o'qib chiqish mumkin) va sizning vazifangiz - hayotda odamlarsiz o'z kuzatishlaringizni tahlil qilib chiqing va psixopatik xarakterdagi ko'rinishlarni eslatadigan ularning ba'zilarini xulqlariga misolni hayotdan topishga harakat qiling. Misol tanlashda sizning tanishlaringizning kuzatishlaridan dalil sifatida foydalanishingiz mumkin, psixopatlar turlari va ularning o'ziga xos xususiyatlari: astenik psixopatlar kuchli ta'sirchanlik, qo'rqish, qat'iyatsizlik psixik va jismoniy osongina toliqish, uyquning tez-tez buzilishi harakatli kuch sarflash va uzoq o'tirib ishlashga toqatsizlik ishtahasining va butting natijasida oshqozon - ichak traktining faoliyatining buzilishi va btmdan kelib chiqib o'zining jismoniy sog'lig'iga katta e'tibor berish ko'pincha kayfiyatning buzilish holati bo'ladi. Asabiylashadigan psixopatlar haddan tashqari jahli chiqishi ba'zan hech narsani ko'rmaydigan g'azablanish prisluplarga beruvchi sergaklik, arzimas narsa uchun odamni hafa qilishlari haqoratlaslilari, mushtlashish va hatto qotillik sodir etilishi mumkin, kayfiyat ko'pincha qayg'u va g'azablanish tomoniga o'zgaradi. Bu odamlar qo'pol adovatli, qaysar, faqatgina o'z fikri bo'yicha ish qiladigan, zolim va be'mani bo'ladilar. Isterik psixopatlar — atrofdagi odamlarga aslida bo'lganidan ko'ra ancha muhim shaxs bo'lib ko'rinishiga harakat qiladilar, c'zlariga e'tiborni tortishiga harakat qiladilar, mavjud boigan. xislatlarning borligicha ishonadilar yolg'on xnyol qilishga berilgan kayfiyati o'zgaruvchan, qaysar shuningdek, mehr qo'yishlik va tashvishlanish chuqur bo'lmaydi, fikrlari tasodifiy holatlarga bog'liq, kuchli ta'sirchanlik qaysarlik va quloq solmaslik bilan birga bo'lish mumkin. Shizoid psixopatlar - yakkalik aloqasizlik, yashirinlik, odamlar bilan munosabatlarga talabning yo'qligi (odamovi), lekin shu bilan birga ularda ichki dunyosi boy bo'lishi mumkin (xayolparastlik, o'zini o'rganish), odamlarga tashqi jihatdan befarq bo'lsa ham diqqat e'tibor qiladi. Boshqalarga ularning

tashvishlariga emotsional barqarorlik bilan tez hafa bo'lish va' ko'ngli og'rishi, affektiv psixopatlarga - buning asosini ko'ngli ochiq, xushmuomalali, mehribon odamlar, ularning kayfiyatlari doim o'zgarib turadi. Affektiv psixopatlarning ikki turini ko'rsatadilar: a) gipertimiklar (har doim kayfiyati balandlik, ba'zan mumkin bo'lmagan narsalarga e'tiborsizlik, turli ishlarga urinish lekin, boshlangan ishni oxiriga yetkazmaydi: xushmuomalali, harakatchan, munosabatlarda ko'pincha odobsizlik, tortishishni yaxshi ko'radi, shunda tez jahli chiqib, tez jahldan tushadi; b) gipotimiklar kayfiyati doim yomon, atrofdagi faqatgina yomon tomonlarni ko'radilar; o'zlaridan har doim ko'ngli to'lmay yuradi va osongina ruhi tushib ketadi, kamgap, o'ziga e'tiborni tortishni yomon ko'radi, o'zi haqida gapirmaydi, tashqi harakatlari sust, tashvishli, qovog'i osilgan hafaga o'xshaydi yaqin odamlari orasida kayfiyati ko'tariladi, hazil qila boshladi, bir o'zi bo'lganida va notanish (kam tanish) bo'lgan muhitda kamgap bo'ladi va ruhi tushib ketadi. Psixoastenik psixopatlar - xavotirlanish, qo'rqish, o'ziga ishonmaslik, doim shubhalanish va o'zini tekshirish odati, psixoastenik faqatgina hozir bo'layotgan ko'ngilsizliklardan qo'rqadi, ko'proq keyinchalik bo'lishi mumkin, bo'lgan noma'lum voqeadan («yomon xususiyatdan») ko'proq qo'rqadi (mumkin bo'lgan xavfni kutish) shuning uchun bir ish qilishidan oldin juda ko'p o'ylaydi, ba'zan juda qiynaladi, ba'zan haqiqiy yoki hayotiy bo'lgan hikoyalari, xatolari bilan band bo'lish holati yuzaga keladi va qilingan ishining bir necha bor takror qilishga majbur etadi. Psixoastenik birinchi navbatda o'zi uchun, o'zining sog'lig'i, yaqinlarining hayoti, o'zi xayol qilayotgan qorong'i kelajakda qo'rqadi. Qiyin ahvolga soluvchi kutishlari chidab bo'lmas darajaga yetadi va tunda psixostenik o'ziga xos bo'lmagan tirishqoqlik va shoshilinch bilan harakat qilishga kirishadi, bunga kirishar ekan u o'ziga va boshqalarga ham bir ishni bajarmagani tinchlik bermaydi. Barqaror bo'lmagan psixopatlar - ifodasi sifatlarining bo'shashi tez ta'sirlanish, emotsional sezgilarning mustahkam emasligi, faoliyatida qoniqish sabablarining ustun bo'lishi, alkogolizimga o'rganish (hamtovoqlarining ta'siri

bilan ichkilikka beriladi) xarakteri bo'sh odamlar sifatida ular har qanday yomon guruhktiga oson qo'shilib ketadilar, har xil yomon ishlar qilishlari mumkin. Boshqa odamlardan qolib ketmaslikka harakat qilib ular boshqa odamlar orasida hech ham yomon bo'lib qolmaydilar, ulami nazorat qilib borish kerak, qarovsiz ular osongina qiyalik bo'ylab pastga ketaveradilar. Hamma narsani yo'q qilib ichib yuboradilar, qimorga tikib yuboradilar, janjalli vaziyatlarga tushib qoladilar vaziyat ta'siri ostida qattiq intizom va tartib sharoitida beqaror psixopat yaxshi hayot kechirish va jamiyat uchun foydali odam bo'lishi mumkin. U boshqalar ta'siriga osongina beriladi, shuning uchun uni boshqarish oson (astenik psixopatlar bilan taqqoslash) kechadi. Paraloik psixopatlar - bu o'ziga ishonch, o'zini, yuqori baholash, qattiq qaysarlik, juda tor dunyoqarash, ular shubhalanish va ikkilanishni bilmaydilar, bir tomonlama fikrlaydilar va baholaydilar, «juda qimmatli» g'oyalardan boshqalarini bilmaydilar ufar uning ongini egallab olib boshqalariga o'rin bermaydi. Paraloik uchun eng aqlli odam - bu uning o'zi u hech qachon maslanat so'ramaydi, uni ishontirib bo'lmaydi, e'tiroz bildirmaydi, paraloik qasoskor bo'lib, uning fikriga qo'shilmaydiganlarning hammasini, o'zining dushmani deb biladi yoki boshqa hollarda ahmoq deb hisoblaydi. Himoyalanib doim hujum boshlaydi, boshqalarni hafa qiladi. lekin o'zini hafa bo'lgan hisoblaydi ko'pincha unda bahslashish tortishga berilish kuzatiladi. Juda tirishqoqlik topqirlik bilan o'zining hayoliy alohida huquqlari uchun kurashadi (mohirlik bilan tarafdorlarini izlaydi, o'zining haqiigi va niyati yaxshiligiga ularni ishontiradi va ba'zan, uning uchun ilojsiz to'qnashuvlarda aynan o'zining tirishqoqligi va maydaligi bilan g'olib chiqadi. Ammo paraloik atrofdagilar bilan hali ochiqchasiga dushmanlik adovatga kirmaydi, o'zi tanlagan sohasi bo'yicha boshqa hech narsaga e'tibor bermay, tartib odob, rasmiyatchilik bilan tirishib mehnat qiladi va bu u uchun juda foydali ishga aylanishi mumkin. Psixopatik shaxslar psixik kasallangan hisoblanmasada, lekin tashqi muhit ta'siri ostida (psixogen va stomatik) ularda boshqalarga qaraganda osonroq turlicha psixogenlikka o'tuvchi reaksiyalar (nevrozlar, psixozlar), bu o'tuvchi psixik

buzilishlarni psixopatlar dinamikasi deb ataluvchilar qatoriga kiritadilar va psixolog albatta bulami bilishi kerak. Psixopatiyani profilaktika qilishga quyidagilar kiradi: a) bolalik davrida to'g'ri tarbiyalash; b) yoshligida to'g'ri kasb tanlashga yo'naltirish; d) psixoterapiya va psixotrop vositalar bilan davolasli (bu odatda, dekompensatsiya davrlariga bo'linadi va psixogen reaksiyalarda, ba'zan statsionar sharoitlarda). 17. Xarakter aksentuatsiyasiga ega bo'lgan shaxslardan psixopatik shaxslarni farqli jihatlari nimadan iborat. a) shaxsning boshqalariga yaxshi va hatto yuksak barqarorligiga qaramay ma'lum turdagi psixogen ta'sirlarga nisbatan (og'ir tashvishlar, jiddiy nerv-psixik keskinliklardan, ba'zilarini zararlanishi (ya'ni ta'sirlarda juda ham individual ta'sirlanish). b) o'smirlik yoshiga kelib shakllanib, ulg'ayib borgan sari esa xarakter aksentuatsiyalashuvi tekislanib boradi, har qanday emas (psixopatda bo'lgan kabi) balki ushbu individ uchun murakkab bo'lgan psixogen ta'sirlar natijasidagina namoyon bo'ladi, ular aynan uning «bo'sh zvenolariga ta'sir ko'rsatadi». Xarakterida aksentuatsiyasi mavjud bo'lgan shaxslarning o'ndan ortiq turlari farq qiladilar, lekin sof turlari juda keng, ko'proq aralash turlari uchraydi Topshiriq: Turli xil aksentuatsiyaga ega shaxslar xulqlari xususiyatlarini yozib oUng va ularning har biriga o'z kuzatishlaringizdan misollar keltiring, shu bilan birga ushbu shaxs qaysi biriga ko'proq yo'liqqan. 18. Agarda siz ba'zi turlariga misollar topa olmagan bo'lsangiz (bunday turlarni siz uchratsangiz), unda siz odamlarni psixogen ta'sirlardan qanday asrash kerakligini o'ylab ko'ring va o'z fikrlaringizni yozib oling.

19. Amaliy psixolog ota-onalar, o'qituvchilar, bolalar muassasalar rahbarlari bilan ishlashda xarakteri aksentuatsiyali va psbcopat bolalarga nisbatan qaysi profilaktika xususiyatidagi choralarni qo'llash mumkin? Yuqoridagilarga asoslanib, tibbiyot psixologiyasiga taalluqli keraldi ma'ruzalarni o'qitish shart (psixoterapiya, psixogigiena psixopro-filaktika, psixofarmakologiya), lekin ta'rif etilgan masalalarni yechmay turib o'zlashtirishning kerakli darajasiga erishish mumkin emas. Taklif etilgan masala va savollarga javob berish sharoiti ma'ruzalardagi nazariy bilimlami egallash, adabiyotlami o'qish va shu bilan birga kuzatilayotganlarning xulqi va holatini tasvirlash va diagnoz qo'yishda haqiqiy omillami tahlil qilishda savollar uchun javoblami vaqtinchalik orqaga surish mumkin yoki savolga keyinchalik hamma bilimlarni egallab bo'lib qaytish mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Barkamol avlod O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. - Т .: «O'zbekiston», 1997. 2. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. - Т .: «O'zbekiston», 2000. 3. Karimov I.A. O'zbekiston XXI asrga intilmoqda. - Т .: «O'zbekiston», 2001. 4. Активные методы обучения педагогов и руководителей учреждений образования. Тезисы докладов. -Пермь, 1993. 5. Андреева Г.М. Социальная психология. -М., 1998-376-с. 6. Бадмаев Б.С.Психология: как ее изучить и усвоить. - М.,1997.-256-с. 7. Бадмаев Б.С. Психология и методика ускоренного обучения.-М., 1998.- 272 с. 8. Бадмаев. Методика преподавания психологии М.: 2001. 9. Введение в психологию: Учебник для высш.школы/Под общ.ред.А.В.Петровского.-М., 1996. -493-с. 10. Возрастная и педагогическая психология: Учеб.пособие для институтов /Под ред. М.В.Гомезо и др. -М., 1984. - 256-с. 11. Галперин П.Я. Психология как объективная наука. Избр. психологические труды. -М.: Воронеж, 1998. - 480 с. 12. Галперин П.Я., Талызина Н.Ф. Формирование знаний и умений на основе теории поэтапного усвоения умственных действий. — М.: 1968. 13. Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в общую психологию. -М.: 1996. - 336-с.

O'xshashlar

Tibbiyot deontologiyasi va psxologiya

Yuridik psixologiyani o'qitishning metodik xususiyatlari

Umumiy psixologiyani o'qitishning metodik xususiyatlari

Ijtimoiy psixologiyani o'qitishning metodik usullari

Nazariy psixologiyani o'qitishning metodik xususiyatlari