Shaxsning individual-psixologik xususiyatlari - Psixologiya - Referatlar

Shaxsning individual-psixologik xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

114 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz REJA: 1. Temperament va uning ko`rinishi. 2. Xarakter haqida tushuneha. 3. Qobiliyat va iste`dod haqida tushuncha.

www.arxiv.uz 1. Temperament va uning ko`rinishi Psixologiya fani insonning ruhiy olami, muomalasi, xulqi, xarak-teri, temperamenti, qobiliyati va insonlararo munosabatini o`rganadi. Uning amaliy yo`nalishi tadqiqot predmetining cheklanganligi bilan chegaralanib qolmasdan, balki insonning shaxs sifatida o`sishiga yor-dam beruvchi bir qancha jabhaiarni o`ziga qamrab oladi va tekshiradi. Inson shaxsining eng muhim xususiyatlaridan biri uning indivi-dualligidir. Individuallik deganda, shaxsiy psixologik xususiyatlarning betakror birikmasi tushuniladi. Individuallik tarkibiga xarakter, tempe rament, psixik jarayonlar, holatlarning xususiyatlari yig`indisi, iroda, faoliyat rnotivlari, inson maslagi, dunyoqarashi, qobiliyanari va shu kabilar kiradi. Insonning ruhiy olami beto`xtov harakatlar majmuasidan iborat bo`lib, biri ikkinchisini bevosita taqozo etadi va ular uzluksiz zanjir tizimiga o`xshash tarzda hukm suradi. Xuddi shu bois, shaxs ruhiya-tida tashqi atrof-muhit to`g`risidagi taassurotlar, o`trhish xotiralari, kelajak yuzasidan ijodiy xayollar, ezgu niyatlar, xohish-istaklar, maq sad va tilaklar, mulohaza, fikrva muammo, emotsional kechinmalar, irodaviy sifatlar uzluksiz tarzda o`zaro o`rin almashib turishi evaziga ontogenetik dunyoga mustahkam negiz hozirlanadi. Ruhiy olam, uning sur`ati, mazmuni* shakli, ko`lami, xususiyati, xislati, sifati, mexanizmi har bir insonda rang-barang tarzda namoyon bo`lishi kuzatiladi. Shuning uchun boisa kerak, insonlar tabiat hodisa-lariga, ta`sir kuchlariga tez yoki sekin, yengil j^oki qiyinchilik bilan javob q^ytarishga moyillik ko`rsatadilar. Psixologiya fanining ijtimoiy tarixiy taraqqiyoti davrida tempera-mentga nisbatan bildirilgan mulohazalar, uning moddiy asosi to`g`risi dagi talqinlar xilma-xil bo`lib, shaxsning psixologik xususiyatlarini o`ziga xos tarzda tushuntirish uchun xizmat qilib kelgan. Tempera ment lotincha «temperamentum» degan so`zdan olingan bo`lib, bu-* ning ma`nosi «aralashma» degan tushunchani anglatadi. Temperament to`g`risidagi dastlabki ta`limotni yunon olimi Gippokrat (miloddan awalgi 460-356 yillarda yashagan) yaratgan bo`lib, uning tipologiyasi to hozirgi davrgacha qo`llanib kelinmoqda.

www.arxiv.uz Temperamentga ta `rif beradigan bo `Isak, u shunday ko `rinishda bo `ladi: psixikaning individual jihatdan o `ziga xos, tabiiy shartlash-gan dinamik ko `rinishlari majmui kishining temperamenti deyiladi. Temperamentning flziologik asoslari Qadimgi yunon olimi Gippokrat ta`limotiga binoan, insonlarning temperament xususiyatlari jihatidan o`zaro bir- biridan tafovutlanishi, ularning tana a`zolaridagi suyuqliklarning (xiltlarning) turlicha nisbatda joylashuviga bog`liq. Gippokrat ta`biricha, inson tanasida to`rt xil suyuqlik (xilt) mayjud bo`lib, ular o`t yoki safro (yunoncha chole), qon (lotincha sanguis yoki sanguinis), qora o`t (yunoncha melas - qora, chole - o`t), bal-g`am (yunoncha - phlegma) kabilardan iboratdir. Uning mulohaza-siga: 1) o ` tning xususiyati - quruqlik , uning vazifasi tana a ` zolaridagi quruqlikni saqlab turish yoki badanni quruq tutish ; 2) qonning xususiyati - issiqlik, uning vazifasi tanani isitib turish; 3) qora o`tning xususiyati - namlik, uning vazifasi tana namligini saqlab turish; 4) balg`amning (shilimshiq moddaning) xususiyati - sovuqlik, uning vazifasi badanni sovutib turishdan iborat. Temperamentning ilmiy psixologik asoslari va uning fiziologik mexanizmlari keyingi ijtimoiy tarixiy taraqqiyotning bosqichlarida yaratiladi hamda bu boradagi ishlar davom ettirilmoqda. Tempera mentning fiziologik asoslariga o`zining ulkan hissasini qo`shgan olimlardan biri rus fiziologi I. P. Pavlov hisoblanadi. I. P. Pavlov temperament ham shartli reflektor faoliyatining indi vidual xususiyatlarini keltirib chiqaruvchi omillar bilan bog`liq bo`li-shi mumkin, degan xulosa chiqaradi. I. P. Pavlov ta`limoti bo`yicha, shartli reflekslar paydo bo`lishining individual xususiyatlari ro`yobga chiqishining sabablari asab tizimi xususiyatlari mohiyatidandir. Muallif asab tizimining uchta asosiy xususiyatiga alohida aha-miyat beradi, chunonchi: 1) qo`zg`alish jarayoni va tormozlanish (to`xtalish) jarayonining kuchi; 2) qo`zg`alish kuchi bilan tormozla nish kuchi o`rtasidagi muvozanatlik darajasi (asab tizimining muvoza-natlashgani); 3) qo`zg`alishning tormozlanishi bilan

www.arxiv.uz almashinish tezli-gi (asab jarayonlarining harakatchanligi). Uning ko`rsatishicha, har bir hayvonning temperamenti ham mazkur xususiyatlarning u yoki buni-siga aloqador bo`lmay, balki ularning majmuaviy tarziga, qonuniy birlashuviga bog`liqdir. I. P. Pavlov shartli reflektor faoliyatining individual xususiyatlari bilan temperamentga aloqador asab tizimi xususiyatlarining o`zaro qo`shiluvini asab tizimining turi deb nomlaydi va uni to`rtta turga ajratadi: a) kuchli, muvozanatli, epchil; b)kuchli, muvozanatsiz, epchil; c) kuchli, muvozanatli, sust; d) kuchsiz tur. Gippokratning to`rt xil modda (suyuqliklar) aralashmasi, ya`ni «temperament» tushunchasi va uning tipologiyasi (sangvinik, xolerik, flegmatik, melanxolik) ramziy ma`noda hozirgi zamon psixologiyasi-da ham qo`llanib kelinmoqda. Organizmda suyuqliklarning aralashuvi (u qonning ko`pligi bilan tavsiflanadi) sangvinik temperament deb ataladi (lotin tilidagi «sang-vis» - qon so`zidan); limfa ko`p bo`lganda flegmatik temperament (yunoncha «flegma» — shilimshiq parda degani); sariq o`tning ko`pay-ganligini xolerik temperament (yunoncha «xola» - o`t so`zidan); qora o`t ko`p bo`lganda melanxolik temperament deb (yunoncha «melayna xole» - qora o`t) deb ataladi. Kishi temperamenti haqidagi tasavvur, odatda, shu shaxsning ayrim psixologik xususiyatlari asosida vujudga keladi. Sezgilari psixik faollikka ega bo`lgan, atrofda bo`layotgan vazifa-larga tez munosabatini bildiruvchi, taassurotlarni hadeb o`zgartirishga intiluvchi, ko`ngilsizliklarni nisbatan yengil o`tkazib yuboruvchi, jonli, harakatchan, ifodali mimikasi va harakatlari bo`lgan kishi sangvinik deyiladi. Yuragi keng, barqaror intilishlarga va kayfiyatlarga, doimiy va chuqurroq his- tuyg`ularga ega, harakatlari va nutqi bir xil maromda bo`lgan, ruhiy holatini tashqi tomondan ifoda etadigan kishi flegmatik deb ataladi. Juda g`ayratli, ishga juda ehtiros bilan berilish qobiliyatiga ega bo`lgan, tez va shiddatli, qizg`in emotsional «portlash» va kayfiyat- ning keskin o`zgarishlariga moyil, ildam harakatlar qiladigan kishi xolerik deb ataladi. ? ,

www.arxiv.uz Ta`sirchan, chuqur kechinmali, gap ko`tara olmaydigan, ammo atrofdagi voqealarga unchalik e`tibor bermaydigan, o`zini to`xtata ola- digan va sekin ovoz chiqaradigan kishilar melanxoliklar deb ataladi. Kishilarning. oliy asab faoliyati turlarini tavsiflovchi asab jarayon lar} kuchi, muvozanati va harakatchanligining u yoki bu nisbati ular tempeiramentining fiziologik asosidir. I. P. Paviov o`rganish uchun oliy asab tizimini oldi. Uning fikri- cha, shartli reflekslar asab tizimining xususiyatlari asosida paydo bo`- ladi. I. P. Pavlov ana shunday xususiyatiarning uchtasini ajratib ko`r satadi: 1) qo`zg`alish va tormozlanish jaryonining kuchi; 2) qo`zg`alish kuchi bilan tormozlanish kuchi o`rtasidagi rnuvoza- nat darajasi; 3) qo`zg`alishning tormozlanish bilan almashish tezligi yoki boshqacha qilib aytganda, asab jarayonining harakatchanligi. Muvozanat qo`zg`alish jarayoni va tormozlanish jarayonining muayyan tengligidir. Bu jarayonlar kuch jihatidan bir-biri bilan muvozanatda boiishi yoki bo`Imasligi mumkin. Harakatchanlik bir jarayonning boshqa jarayonga almashish tezii- gidir. U sharoitning tasodifiy va tez o`zgarishiga ko`nikishni ta`min- laydi. , I. P. Pavlov shu narsani aniqlaydiki, temperament yuqorida aytil- gan xususiyatiarning bittasiga emas, balki ularning birikmasiga bog`- liq. Temperamentni aniqiaydigan asab tizimi xususiyatlarining bunday uyg`unlashganligi asab tizimining turi deb ataladi. Asab tizimining asosan,, to`rt turi bor. Ulardan uchtasi kuchli va bittasi kuchsizdir: 1) kuchli, muvozanatsiz, behalovat - xolerik; 2) kuchli, muvozanatii, epchil - sangvinik; 3) kuchli, muvozanatii, sust - flegmatik; 4) kuchsiz - melanxolik. Huquqni muhofaza qiiish organlari xodimlarining faoliyatida tem- peramentning o`mi beqiyosdir. Shuni unutmaslik kerakki, tempera- mentning yaxshi yoki yomon ko`rinishi mavjud emas. Chunki har bir temperament turi o`ziga xosdir. Turh

www.arxiv.uz jabhalarida xizmat burchini ba jarayotgan huquqni muhofaza qilish organlarining xodimlari faoliyatida turli xildagi temperament vakillarini ko`rishimiz mumkin. 2. Xarakter haqida tushuncha Ijtimoiy hayotda turmush kechirayotgan va faoliyat ko`rsatayot- gan har qanday shaxs o`zining individual-psixologik xususiyatlari bi lan boshqa insonlardan ajralib turadi va bu farqlar uning xarakter xis- latlarida o`z ifodasini topadi. «Xarakter» tushunchasi yunoncha so`z boiib, «charakter» - bosilgan tamg`a yoki qiyofa, xislat degan ma`no ni anglatsada, lekin u psixologiyada torroq mazmunda qo`llaniladi. Xuddi shu boisdan, insonning barcha individual xususiyatlarini xarakter xislati tarkibiga kiritib boimaydi, chunonchi, aqlning tiyrak- ligi, topqirligi, xotiraning barqarorligi, ko`rishning o`tkirligi idrokning tanlovchanligi singari individual- psixologik xususiyatlar bunga yorqin misoldir. Xarakter - shaxsning faoliyat va muomalada tarkib topadigan va namoyon bo`ladigan barqaror individual xususiyatlari bo`lib, individ uchun turli xulq-atvor usullarini yuzaga keltiradi. Shaxs ba`zida o`z xarakter xislatidan afsuslanadi, lekin boshqacha harakatni amalga oshirishning uddasidan chiqmaydi. Xorijiy psixolog- larning tasdiqlashicha, ayrim insonlar faoliyatida muvaffaqiyatsizlik- dan xavfsirashga qaraganda, ular o`z yutuqlarini yuksakroq qadrlaydi- lar va yuqori baholaydilar. Muvaffaqiyatsizlik ular uchun halokatli hodisa emas, shuning uchun «tavakkalchilik»ka qo`l urishda davom ctaveradilar. Boshqa toifadagi odamlar muvaffaqiyatsizlikdan cho`- chiydilar, o`ta ehtiyotkor bo`ladilar, qiyinchilikdan yuz o`giradilar, yengil ishga qo`l urishni lozim topadilar. Xarakter xislatlarining namoyon bo`lishi bilan asab tizimi qiyoslansa, u holda, birinchisining ro`yobga chiqishi o`zgacha fizio logik sharoitga asoslanishini ko`rish mumkin. Sobiq sovet psi-xologiyasida ta`kidlanishicha, asab tizimi umumiy turining zid xususiyatlari psixologik jihatdan zid harakat usullariga mos tushadi. B. M. Teplov, V. S. Merlin, Y. A. Klimovlarning tadqiqotlarida o`qish, sport va mehnat faoliyatlarida harakat usullarining individual farqlari aniqlangan. Xuddi shu bois, xarakter xislatlari paydo bo`lish ning o`zgacha fiziologik sharoiti asab tizimi

www.arxiv.uz umumiy turining xusu siyatlari hisoblanadi. Ma`lumki, asab tizimining umumiy turi temperamentnmg fiziolo gik asosi harndir. Shuning uchun temperament turi xarakterning indi vidual o`ziga xos xislatlarining ro`yobga chiqishidagi mubim psixolo-gik sharoitlardan biri bo`lib hisoblanadi. L P. Pavlov tajribasining ko`rsatishicha, muayyan tizimda tashqi ta`sir hukm surganda, asab tizimi umumiy turining xususiyatlariga taalluqlj dinamik stereotipning shakllanishiga qulaylik vujudga keltiri-shi yoki, aksincha, xalaqit berishi mumkin. Shaxs xarakterining tuzilishi turli xususiyatlarning tasodifiy yig`indisidan iborat emas, balki o`zaro bir-biriga bog`liq, hatto tobe yaxlit tizimdan tarkib topadi, Xarakter xislatlarining muayyan qismida xabardor bo`lish notanishlarni tashxis qilish imkoniyatini yaratadi. Misol uchun, shaxsning shuhratparastligi ma`lum bo`lsa, uning ichi qoraligini taxmin qilish mumkin yoki inson kamtar, mo`min, yuvosh bo`lsa, albatta, uning ko`ngilchan ekanligini sezamiz. Xarakterning tuzilish xususiyatlari jumlasiga faollik yoki xarakter kuchi kiritiladi va shunga asosan insonlar kuchli hamda kuchsiz xarakter turlariga ajratiladi. Shuningdek, xarakter tuzilishining xusu siyatlari tarkibiga uning barqarorlik va o`zgaruvchanlik darajasi ham kiritilgan. Xarakterning barqarorligi ham, o`zgaravchanligi ham moslashish faoliyatining` zaruriy shartlaridan hisoblanadi. Shaxsning xarakter xu susiyatlari-turlicha turmush sharoitlarida qarshilik qiluvchi vaziyat-larga duch kelsa-da. uning xatti-harakatlarini boshqaradi. Shu boisdan inson tashqi vaziyatga bog`liq bo`libgina qolmasdan, balki tashqi va-ziyatni uning shaxsan o`zi yaratadi, shuningdek maqsadga muvoflq- lashtiradi. Odatda psixik xususiyatlarning o`zaro bog`liq tizimi simptomo- komplekslar (omillar) deyiladi (yunoncha symptoma - belgi, mos tusiiish, «kompleks» esa lotinchada aloqa, majmua degan ma`noni -anglatadi). Qarama-qarshi simptomokomplekslar haqida mulohaza yuritilsa, u holda, insonlarda bu tizim o`ziga ishonish, o`zidan

www.arxiv.uz mag`rurlanish, maqtanchoqlik, o`zbilarmonlik, urushqoqlik, kekkayish kabilai`birikmasida yuzaga keladi. Boshqa toifadagi shaxslar o`zlarining kamtarinligi, ko`ngilchan- ligi, iltifotliligi, dilkashligi, rostgo`yligi bilan ajralib turadilar. Vo- qelikka shaxsning munosabati xarakter xislatlarining o`zaro bir-biriga bog`liqliginibildiradi. ` Shaxsning munosabatlarini aks ettiruvchi xarakter xislatlarini to`rtta tizimga ajratish qonuniy holatga aylangan: 1) jamoa (guruh)ga va ba`zi bir insonlarga nisbatan munosabatni ifodalovchi xususiyatlar: yaxshilik, mehribonlik, talabchanlik, takab-burlik va boshqalar; 2) mehnatga nisbatan munosabatlarni mujassamlashtiruvchi xusu siyatlar: mehnatsevarlik, dangasalik, vijdonlilik, mas`uliyatlilik, ma-s`uliyatsizlik kabilar; 3)narsalarga nisbatan munosabatni aks ettiruvchi xususiyatlar: ozodalik, ifloslik, ayash, ayamaslik va hokazo; 4) shaxsning o`ziga nisbatan munosabatlarini ifodalovchi xislatlar: izzat- nafslilik, shuhratparastlik, mag`rurlik, takabburlik, dimog`dorlik, kamtarinlik, samimiylik va boshqalar. Kishining xarakterini tashkil etuvchi bu individual xususiyatlar, birinchi navbatda, irodaga va his-tuyg`ularga, shuningdek ma`lum ma`noda aqlga ham taalluqlidir. Inson shaxsining xarakteri hamisha ko`p qirralidir. Unda alohida xususiyatlar yoki tomonlar ajratib ko`rsatilishi mumkin, lekin ular bir-biridan ajratilgan, alohida holda mavjud bo`lmaydi, balki ma`lum ma`noda xarakterning barqaror tuzilishini tashkil etgan holda o`zaro bog`liq bo`ladi. Xarakterning strukturaliligi uning ayrim xususiyatlari o`rtasidagi qonuniy bog`liqlikda namoyon bo`ladi. Bundan tashqari, shaxsning turmushdagi zaruriy sharoitlaridan bi ri xarakterning muayyan darajada plastikligidir. Xarakterning plastik-ligi ikki xil ma`no kasb etadi. Xarakterning plastikligi uning barqaror ligi singari muhitga faol ta`sir o`tkazishning shartlaridan biri hisoblanadi. Amallari maqsadga muvofiq va foydali kechishi uchun ular o`zgaruvchan tashqi sharoitga moslashishlari lozim.

www.arxiv.uz Xarakterning plastikligi, mustahkamligi uni shakllantirishning za ruriy sharti sanaladi. Xarakterning barqarorligi, plastikligi o`ziga xos individual xususiyatga ega bo`lib, uning tuzilish xislati sifatida mujassamlashadi. Xarakter xususiyatlarining kuchi va barqarorliligi markaziy tizimga bog`liqligiga binoan muayyan darajada shaxs muno-sabatlarining mazmuni bilan belgilanadi. Xarakterning tarkib topishida kishining tevarak atrofdafd muhitga va o`z-o`ziga, hamda boshqa kishiga qanday munosabatoa bo`lishi muhirn hisoblanadi. Shu bilan birga, bu munosabatlar xarakterning eng muhim xususiyatlarini tasniflash uchun asos bo`ladi. Xarakterning u yoki bu xususiyati miqdoriy ifodali`igi oxirgs rnarraga yetib, va normaning eng oxirgi chegarasiga borib qolganda, xarakterning aksentuatsiyasi (ortiqeha urg`u berilishi) deb ataladigan vaziyattug`iladi. Xarakterda urg`u berishning (aksentuatsiyasi) quyidag; eng mu him turlari alohida ajratib ko`rsatiladi: - introvert tur uchun odamovilik, muomalada va atroflagilar bi lan aloqa o`rnatishda qiynalish, o`zi bilan o`zi bo`lib qo`Sish ; osdir; - ekstrovert turga his-hayajonga tamomila berilganHk, ba`zan mupmaja ya faoliyatning zarurligi va qimmatidan qat`i n. zar, unga intilish, ko`p gapirish, qiziqishlarining doimiy emasligi, ba`zan maq-tanchoqlik, yuzakilik, konformlilik xos; ~ boshqarib bolmaydigan tur - bunga g`ayri-tabiiylilv, muhoza-ralilik, e`tirozlarga murosasizlik, ba`zan esa shubhalanib qamsfa xos. Xarakterning tarkib topishi muayyan qonuniyatlar ta`sirida amai-ga oshadi. Xarakterning har bir xislati shaxs raunosabatlariga bog`liq bo.`isa, ular, o`z navbatida, ijtimoiy munosabatlar bilan belgilanadi. Nasliy xususiyatlari bir xil egizakiarda turiicha ijtimoiy muhitda har xil xarakter xislatlari shakllanadi. Shu sababdan, ijtimoiy tiizumni tavsiflovchi keng ijtimoiy munosabatlar shaxsning ijtimoiy tipik xusu siyati arigina. emas, balki xarakterning individual xususiyatlari (xislat lari), tarkib topishiga ham katta ta`sir o`tkazadi. Ijtimoiy munosabatlarga bevosita yoki bilvosita bog`liq tarzda, oilada, bolalar va

www.arxiv.uz mehnat jamoalarida xayrixohlik, o`rtoqiik, o" yordamlashish, hamkorlik yoki, aksincha, johillik, zolimlik, baidjaft lik kabi shaxslararo munosabatlar tarkib topa boshlaydi. Oilaviy muhit,` undagi shaxslararo munosabatlar, farzandlarning miqdori, yoshidagi farqi, nizoli vaziyatlar ko`rinishi, ota-ona munosabatiga asoslangan holda xarakterning o`ziga xos belgilari shakllanadi. Bolalar bog`chasi- dagi, maktabdagi shaxslararo munosabatlar ham xarakterning maxsus xislatlarini tarkib toptiradi. Mehnat jamoalarida, norasmiy guruhlarda ham xarakter xususiyatlarida sezilarli o`zgarishlar yuzaga keladi. ;,, Ilk yoshlik davrida shakllangan xarakter xislatlari nihoyat daraja-•da barqaror boiib, ularga ayrim o`zgarishlar kiritish juda qiyin ke-chadi. Xarakter xislatlarining chuqurligi, barqarorligi, doimiyligi ko`p jihatdan shaxs munosabatlarining onglilik darajasiga bog`liq. Inson-ning rostgo`ylik, mehnatsevarlik xislatlari tasodifiy tarkib topmagan bo`lib, uning ongli qarashlariga, aqidalariga mos tushsa, u holda har qanday qiyin hoiatlarda ham namoyon bo`laveradi. Shunday qilib, psixikaning Individual sifat xususiyatlari shaxsning ijtimoiy-tipik munosabatlari bilan qo`shilgan taqdirdagina xarakter xislatlarini belgilash, tavsiflash imkoniyati vujudga keladi. Xuddi temperament kabi xarakter ham kishining fiziologik xusu-siyatlariga va, avvalo, asab tizimi turiga bogiiqdir. Chunki xarakter bilan temperamentning o`zaro munosabati ularning fiziologik asoslari bilan belgilanadi. Xarakter xususiyatlarining tashqi jihatdan namoyon bo`lib, aynan shu tarzda muayyan vaqt mobaynida kechishi dinamik xususiyat deyiladi. Xarakter xislatlarining dinamik xususiyati temperament xususiyat-lariga bog`liqdir. Temperamentning xususiyatlari xarakterning muayyan tomonlari rivojlanishiga qarshilik ko `rsatishi yoki yordam berishi mumkin. Xolerik yoki sangvinik tipdagi odamga qaraganda, flegmatik tipdagi odam o`zida tashabbuskorlik va qat`iylikni tarkib toptirishi qiyinroqdir. Jur`atsizlik va vahimani bartaraf etish melan-xolik uchun jiddiy muammo hisoblanadi. Xarakterning jamoada shakllantirilishi xolerik tipdagi kishilarda o`zini tuta bilishni va o`ziga tanqidiy ko`z bilan qarashni, sangvinik-iarda sabotlilikni,

www.arxiv.uz flegmatiklarda faollikni rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratadi 1 . Xarakter kishining xulq-atvor dasturidir. Kishining faoliyati, uning xulq-atvori, eng avvalo, uning o`z oldiga qo`ygan maqsadlari bilan belgilanadi va shaxsining yo`nalganligi - qiziqishlari, ideallari va e`tiqodining majmui doimo uning xulq- atvori va faoliyatining asosiy determinanti bo`lib qoladi. Biroq shaxs yo`nalishida ko`plab umumiylik bo`lgan va maq-sadlari bir-biriga to`g`ri keladigan ikki kishida ana shu maqsadlarga erishish uchun ular foydalanayotgan usullarda jiddiy farqlar bo`lishi mumkin. Ana shu farqlar ortida shaxs xarakterining xususiyatlari turadi. Kishining xarakteridagi tipik holatlarda go`yo uning xulq-atvori uchun tipik dasturning poydevori qo`yilgan bo`ladi. Shunday qilib, xarakterning xususiyatlari muayyan undovchi, vaj-sabab bildiruvchi kuchga ega bo`ladi, bu kuch ko`pincha xatti-harakat usulini tanlash, muayyan qiyinchiliklarni yengish zarur bo`lgan vaqtlarda, stress holatlarida eng ko`p darajada namoyon bo`ladi. Xarakter va kishining tashqi ko`rinishi. Psixologiya tarixida xarakterni inson bosh suyagining shakliga, yuz tuzilishiga, qaddi-qomatiga (tana tuzilishiga va boshqalarga) bog`liq qilib qo`yadigan va shu yo`l bilan xarakter xususiyatlarining sirini ochish yo`lini aniqlash, ya`ni ayrim tashqi alomatlariga qarab kishi xarakterini ochish nazariyalari ko`p bo`lgan. Arastu va Aflotun kishi xarakterini tashqi ko`rinishiga qarab aniq-lashni taklif qilgan edilar. Ularning fikricha, kishining tashqi ko`rini-shida qandaydir hayvon bilan o`xshashlik belgisini topish tavsiya qili-nardi, so`ngra esa uning xarakterini ana shu hayvonning xarakteri bi lan aynan bir xil deb qarash kerak edi. Masalan, Arastuning aytishi-cha, buqaniki singari yo`g`on burun ishyoqmaslikni bildiradi va h.k. XVIII asrda Iogan Kaspar Lafaterning fiziologik tizimi mashhur bo`lib ketdi. U inson boshi «qalbini ko`rsatadigan oyna» bo`lib sa-naladi va uning tuzilishini, bosh suyagining konfiguratsiyasini, imo-ishorasini o`rganish kishi xarakterini o`rganishning asosiy yo`li deb hisobladi. Lafaterning mashhur odamlar shaxsi ustida o`tkazgan bir qator oqilona kuzatishlari uning ilmiy jihatdan mutlaqo

www.arxiv.uz ahamiyatsiz, lekin juda qiziqarli «Fiziognomika» kitobida jamlangan. Lafaterning o`limidan keyin ko`p o`tmay paydo bo`lgan yangi ta`limot frenologiya degan nom oldi. Frenologiya nemis vrachi Frans Gallning nomi bilan bogiangandir. Gall ta`limotining asosida xarak terning barcha xususiyatlari bosh miya yarim sharlarida o`zlarining qat`iy ixtisoslashgan markazlarga ega degan fikr yotadi. Bu fazilatlar ning rivojlanish darajasi miyaning tegishli qismlari kattaligiga to`g`ri- dan-to`g`ri bog`liqdir. Gallning fikriga ko`ra, bosh suyaklari miyaning qabariq Va chu-qurcha joylariga aniq mos kelganligi uchun ham, uning ruhiy belgila-i ini aniq aytib berish uchun kishining bosh suyagiga bir nazar tashlash yoki shunchaki boshning «bo`rtiq joylarini» ushlab ko`rish aftidan yetarli bo`lsa kerak. Bu ta`limotda umuman miya yarim sharining tuzilishi shaxs xusu-siyatlariga bog`liq bo`ladi, degan to`g`ri boshlang`ich fikrdan tashqari barchasi nihoyat darajada noto`g`ridir. Gall maxsus frenologik xaritalar tuzib chiqdi, Ularda bosh suyagi ning yuzasi 27 qismga taqsimlanib, ulardah har biriga ma`lum bir ruhiy sifat, masalan, ehtiyotkorlik va uzoqni o`ylab ish qilish, ashad- iliylik va qotillikka moyillik, ayyoriik, doimiylik, qat`iylik va qaysar- lik kabilar moskeladi. Ko`p o`tmay anatomik tadqiqotlar miyaning do`nglikiariga. bosh suyagining qabariqligi butunlay to`g`ri kelmasligini ishonairli qilib ko`rsatdi. Bosh suyagi, frenologlar o`ylaganidek, miyaning shakliga qarab qo`yilmagandir. Frenologik xaritani tuzishga asos bo`lgan inetod ham noilmiy bo`lib chiqdi. Psixik qobiliyatlarning markazlari to`g`risidagi Gallning afsona- viy xomxayollari noilmiydk. Lekin uning miyanipg f turli,bp`ltnmalari psixologik xususiyatlar va jarayonlar uchun jayobgarduj* degan,fikrida jon boredi. Xarakter va holat. Xarakter shaxsning atigi bir tompui !?kin ,bu shaxs degani emas. Ekstremal vaziyatda yoki shunchaki tanlash va-/iyatida qoldirilgan kishi

www.arxiv.uz mayjud holatlardan ustun bo`lishga, shu jumladan, xususan o`z xarakteridan yuqori ko`tarilishgaham qodirdir. Psixologiya fanida xarakter va qobiliyatning shakllanib borishi hevosita shaxsning yosh davrlariga beyosita bog`liqdir. Ma` : lun)ki, har liir yosh davri o`ziga xos belgiga ega bo`lib, uning■p`rnini hech qaii-day yosh davri bosa olmaydi. Biroq turli shaxslarjda yosh davrlari turlicha kechishi fan nuqtai nazaridan izohlangan. 1 Temperarnentning xususiyatlari xarakterning kp`rirvishlaiiga o`z la`siriniko`rsatadi, ularning paydo bo`lishi va kechishining dinamik xususiyatlarini belgilab beradi. Xarakter tuzilishining qonuniyatlaridan kelib chiqqan holda, mu-him tarbiyaviy xulosalar chiqarish mumkin. Xarakter xislatlarining ba`zi nuqsonlari (qo`pollik va yolg`onchilik)ni bartaraf qilish, uning ijobiy xususiyatlari (xushfe`llik va rostgo`ylik)ni shakllantirish mud-daosi rejalashtirilgan dasturda amalga oshirib boimaydi. Chunki insonlarga nisbatan to`g`ri munosabatni tarkib toptirmay turib, illatga qarshi kUrashib, ijobiy fazilatni shakllantira olmaymiz. Shu narsa ma`lumki, shaxsda o`zaro bir-biriga bogiiq xususiyat-larning yaxlit bir tizimini tarkib toptirish mumkin, xolos. Mazkur jarayonda xususiyatlar tizimini shakjlantirishning muhim shartlaridan biri shaxsning markaziy (asosiy) munosabatlarini tarkib toptirishdan iboratdir. 2. Qobiliyat va iste`dod haqida tushuncha Qobiliyatlar shaxsning mazkur faoliyatni muvaffaqiyatli amalga oshirish sharti hisobiangan va buning uchun zarur bilim, ko`nikma va malakalarni egallash dinamikasida yuzaga chiqadigan farqlarda namoyon bo`ladigan individual- psixologik xususiyatdir. Qobiliyatlar individual-psixologik xususiyatlar, ya `ni bir odam-ning boshqa bir odamdan farq qiladigan belgilari sifatida ta `rifla-nadi. Psixologiya metodologik asosining ko`rsatishicha, qobiliyatlar im-koniyatlar tizimidan tashkil topgan bo`lib, u yoki bu faoliyatdagi zaruriy mahorat darajasi hisoblanadi. Psixologiya fani qobiliyatlar bilan faoliyatning muhim jabhalari bo`lmish bilim, ko`nikma va malakalarning aynan bir narsa ekanligini rad etar ekan,

www.arxiv.uz ularning birligini e`tirof qiladi. Shuning uchun qobiliyatlar faqat faoliyatda ro`yobga chiqadi, lekin shunda ham aynan Shu qobiliyatlarsiz amalga oshirilishi amri mahol faoliyat ko`rinishlaridagina aks etadi, xolos. Bolalik davrida u yoki bu qobiliyatlarini atrof muhitdagi odamlar tan olmagan, keyinchalik xuddi ana shu qobiliyatiari tufayli jahonda munosib shon-shuhrat qozonishga musharraf bo`lgan juda ko`p allomalarning nomi olamda mashhur, chunonchi, Albert Eynshteyn (nisbiylik nazariyasi asoschisi), Nikolay Lobachevskiy (yangi geomet-riya yo`nalishi asoschisi) va boshqalarning o`qigan davrida buyuk olim bo`lib yetishishiga hech qanday kafolat yo`q edi. Qobiliyatlar bilim, ko`nikma va malakalarda aks etmaydi, balki ularni egallash dinamikasida namoyon bo`ladi. Faoliyat uchun zarur bo`lgan bilim va ko`nikmalarni o`zlashtirish jarayonida yuzaga chiqa digan farqlar,* qobiliyatlar mulohaza yuritish imkonim beradi. Deniak, shaxsning faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirish sharti hisobiangan bilim, ko`nikma va malakalarni egallash,dinamika sida yuzaga chiqadigan farqlarda namoyon bo`ladigan individual- psixologik xususiyati qobiliyallar deyiladi. Ushbu xususiyatni aniq- lash uchun ba`zi bir omiliarni tahlil qilish maqsadga muvofiq: a) shaxsning muayyan sifatlari yig`indisi belgilangan vaqt oralig`ida, cgallagan faoliyati talablariga javob bersa, unda mazkur faoliyatga nisbatan qobiliyati mavjuddir; b) inson shunday holatiarda faoliyat lalabiga javob bera olmasa, psixologik sifatlar, ya`ni qobiliyatlar mavjud emasdir (juda zaifdir). . ,,. Qobiliyailarning sifat va miqdor tavsifi., Psixologiyada qobiliyat lar individual-psixologik xususiyatlar sifatida taysifianadi va buning asosida bir insonning boshqa insondan tafovutlanadigan xislatlari, lazilatlari yotadi. Shuning uchun har bir shaxsdan bir xil natija, bir xil sifat kutish mumkin emas, chunki insonlar o`z qobiliyatiari bo`yicha bir-birlaridan muayyan darajada farq qiladilar, binobarirt, ular o`rtasida sifat va miqdor jihatidan farqlar ko`p bo`lishi mumkin.

www.arxiv.uz Qobiliyatlarning sifat tavsifi shaxsning qaysi individual-psixologik xususiyatlari faoliyat muvaffaqiyatining majburiy sharti tariqasida xizmat qiiishini anglatadi. Ularning miqdoriy tavsifi esa faoliyatga i|o`yiladigan talablarga shaxs tomonidan qay yo`sinda bajarish mikoniyati mavjudiigini bildiradi, ya`ni mazkur inson boshqa odam- larga qaraganda malaka, biiimlardan nechog`lik tez, oson, puxta Ibydalana olishini namoyon qiladi. Qobiliyat xususiyatlarining sifat jihatidan talqin qilinishida, birin-cliidan, maqsadga turlicha yo`llar orqali erishishga imkon beruvchi «o`zgaruvchan miqdor» majmui tariqasida, ikkinchidan, faoliyat mu-vaffaqiyatini ta`minlovchi shaxsning individual-psixologik xislatlari ((azilatlari)ning murakkab majmuasi ko`rinishida gavdalanadi. Shaxsning qobiliyatida. mavjud.bo`lgan o`mini bosish (kompensa-lorlik) imkoniyati eshitishdan mahrum insonlarni maxsus o`qitish orqali ro`yobga chiqadi. Hayotda ko`zi ojiz musiqachi, artist, shoir, 1 assom, muhandis va boshqa shu kabi kasb egalari yetishib chiqqanligi ko p uchraydi. Hatto eshitish qobiliyati past yoki umuman yo`qligi ham kasbiy-musiqaviy qobiliyatning rivojlanishiga keskin xalaqit bermasligi mumkin. Bu psixologik hodisa (bir qobiliyatni boshqa qobiliyat yordamida o`stirish, ya`ni kompleksatorlik xususiyati) har bir shaxs uchun kasb tanlash va qayta kasb tanlash (ikkinchi yoki uchinchi kasbni egallash ishtiyoqi) sohasida mislsiz keng ko`lamdagi imkoniyatlarni ochadi. Qobiliyatli shaxslar ijtimoiy turmushning turli sohalari hamda jabhala- rida o`z o`rnini topa oladilar hamda yuksak yutuqlarga erishadilar, hatto bir necha faoliyat turida muvaffaqiyatlar qozonish ham mumkin. Psixologiyada qobiliyatlarni miqdor jihatdan o`lchash muammosi o`ziga xos tarixga ega. XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida qator psixologlar (Kettel, Termin, Spirmen va boshqalar) ommaviy ixtisos- lar uchun kasb tanlashni amalga oshirish zarurati bilan bog`liq bo`lgan talablar ta`siri ostida ta`lim olayotganlarning qobiliyat darajasini aniq- lashni taklif qilib chiqdilar. Bu bilan shaxsning mansabdorlik daraja- sida tutgan o`rni va uning u yoki bu mehnat faoliyatida, oliy o`quv yurtlarida

www.arxiv.uz ta`lim olishida, ishlab chiqarishda, armiyada va ijtimoiy hayotda rahbarlik lavozimlarini olishga layoqatlarini aniqlash taxmin qilingan edi. Biroq qobiliyatlarni miqdor jihatdan baholash muammosi jamiyat- da paydo bo`lish davridan e`tiboran ikki xil xususiyat kasb etdi. Bir tomondan, u mehnatkash kishining real imkoniyatlarini obyektiv ra- vishda aniqlashga imkon beradi. Busiz amalda kasb tanlashga yo`llash uchun layoqatli kishini topish va bu ishga layoqatli kishilarni tanlash qiyin bo`lur edi. Mehnat faoliyatida inson omili (ya`ni real inson va uning qobiliyatlari) e`tiborga olinmaydigan oldingi davrga nisbatan qobiliyatlar psixologiyada miqdoriy tadqiqotlar g`oyasining ilg`orligi ana shundadir. Kishi egallagan faoliyat (mehnat, o`qish, sport va shu kabi)lar uning psixologik fazilatlari (aqliy xususiyatlari, emotsional-irodaviy sohalari, sensomotorikasi)ga yuksak talablar qo`yadi. Bu talablarni qandaydir bitta sifat, hatto u taraqqiyotning juda yuksak darajasiga erishgan bo`lsa ham, qondira olmaydi. Alohida olingan bitta psixik xususiyat faoliyatning yuksak mahsuldorligini ta`minlay oladi, butun qobiliyatlarning ekvivalenti sifatida namoyon bo`ladi, degan fikr ilmiy haqiqatga to`g`ri kelmaydigan fikrdir. Qobiliyatlar murakkab struktu- raga ega bo`lgan psixik fazilatlar yig`indisidan iboratdir. Qobiliyat sifati namoyon boiadigan fazilatlar yig`indisining tuzi-lishi pirovard natijada aniq faoliyat talablari bilan belgilanadi va faoliyatning har xil turlari uchun turlicha boiadi. Qobiliyatlarning tuzilishi. Shaxs egallashi shart hisoblangan faoliyat, u xoh ta`lim, xoh mehnat, xoh o`yin, xoh sport boiishidan qat`i nazar, uning bilish jarayonlariga, aqliy xislatlariga, emotsional- irodaviy jabhalariga, sensomotor sohasiga, xarakterologik xususiyatla- riga muayyan talablarni qo`yadi va ularning hamkorlikdagi sa`y- harakati tufayli muvaffaqiyatlarga erishiladi. Psixologik ma`lumotlar-ga qaraganda, insondagi yuksak ko`rsatkichga erishgan sifat harchand ustuvorlikka ega bo`lmasin, u talablarni qondirish imkoniyatiga ega bo`lmaydi. Ayrim hollarda alohida namoyon bo`lgan psixik xususiyat (xislat) faoliyatning yuksak mahsuldorligi va samaradorligini ta`minlash qur- biga ega, u qobiliyatlar uddalay oladigan imkoniyat bilan bab-baravar kuch-quwat tariqasida vujudga keladi,

www.arxiv.uz degan faraz o`zini oqlamaydi. Shuning uchun qobiliyatlar murakkab tuzilishga ega bo`lgan psixik sifatlar (xislatlar) majmuasidir deyish juda o`rinlidir. Qobiliyatlar sifatida ro`yobga chiqadigan psixik xislatlar majmua-sining tuzilishi yaqqol va alohida faoliyat talabi bilan belgilanganligi tufayli har qaysi turdagi faoliyatlar uchun o`ziga xos tarzda qo`yilishi turgan gap. Buning uchun quyida ayrim misollarni tahlil qilib o`tamiz: l)matematik qobiliyat: matematik materiallarni umumlashtirish, inulohaza yuritish jarayonini qisqartirish, matematik amallarni kamay- tirish, masalani idrok qilish bilan natijasi o`rtasida aloqa o`rnatish, to`g`ri va teskari fikr yuritishdan oson o`tish, masala yechishda fikr yuritishning tezligi kabilar; 2) adabiy qobiliyat: nafosat hislarining yuksak taraqqiyot darajasi, xotirada yorqin ko`rgazmali timsollarning jonliligi, «til zehni», behi- sob xayolot, ruhiyatga qiziquvchanlik, o`zi ifodalashga intiluvchanlik va boshqalar. Ajratib ko`rsatilgan qobiliyatlar tarkibidan ko`rinib turibdiki, ma tematik va adabiy qobiliyatlar o`zaro bir-biriga o`xshamagan talablari bilan tafovutga egadir. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, pcdagogik, musiqaviy, texnik, konstruktorlik, tibbiy qobiliyatlar va shunga O`xshash qobiliyatlarning tuzilishi maxsus xususiyatga ega bo`lib, kasbiy ahamiyat kasb etishi mumkin. Qobiliyatlar asosan ikki turga bo`linadi: umumiy va maxsus qobi liyatlar. Shaxsnihg umumiy qobiliyatlari yoki umumiy fazilatiari ularning to`laqonli muayyan psixologik ko`rinishiari boiib, ularni tadqiq qilishga psixologlar allaqachon kirishgan. Muayyan faoliyat sharoitlarida qobiliyat sifatida namoyon bo`ladigan shaxsning bunday umumiy fazilatiari jumlasiga odamlarning uch turidan bittasiga mansubligini ko`rsatadigan individual-psixologik fazilatlar kiradi. I. P. Pavlov asarlarida «badiiy», «fikrlovchi» va «o`rta» tiplar deb qkyd qilingan mazkur tipologiya kishining oliy asab faoliyati unda ikkita signal tizimi mavjudligi bilan belgilanishiga muvofiq ta`limot bilan bog`langandir. Birinchi signallar tizimi obrazli, ernotsional va ikkinchisi ana shu obrazlar haqida so`zlar orqali signal berish bilan bog`liq, ya`ni signallarning signali bilan bogiiq. Garchi qobiliyatlarning rivoji-har turli odamlarda mutlaqo bir xil boimagan tabiiy shart-sharoitlarga bogiiq boisa ham, yuqorida ko`-rib o`tilgan iste`dod

www.arxiv.uz nishonalari va qobiliyatlar o`rtasidagi nisbat, qobiliyatlar shunchaki tabiat in`omi emas, balki kishilik tarixining mahsuli ekaniigini ko`rsatadi. Iste`dod, u`ning tuzilishi va paydo bo`lishu Qobiliyatlar taraq-qiyotining yuksak bosqichi iste`dod deb ataladi. Iste`dodning ijtimoiy-tarixiy, tabiiy nuqtai nazardan talqini qobiliyatlar taraqqiyotining yuksak bosqichi ekanligidan dalolat beradi. Psixologik adabiyotlarda unga turlicha ta`rif berilishiga qaramay, ularda asosiy belgilar ta`kidlab o`tiladi, chunonchi, shaxsga qandaydir murakkab mehnat faoliyati-ning muvaffaqiyatli, mustaqil va original tarzda bajarish imkonini beradigan qobiliyatlar majmuasiga Isle `dod deyiladi. Iste`dodning asosiy belgilari quyidagilar: a) muvaffaqiyatni ta`minlash; b) faoliyatni mustaqil bajarish; e) ; ortgirallik unsurining mavjudligi; d) qobiliyat hamda iste`dodlar yigindisidan iborat ekanligi; e) individual-psixologik xususiyatga egaligi; ijtimoiy turmushni o`zgartiruvchi, yaratuvchi imkoniyatga ega ligi kabilar. Psixologik ma`lumotlarni umumlashtirgan holda ikki xil xusu-siyatli fikrni alohida ta`kidlab o`tish iste`dod tuzilishini oson tushu-nish imkoniyatini yaratadi: - iste`dod shaxs psixik.xislatlarining shunday murakkab birikma- . sidirki, uni: a) alohida, yagona maxsus qobiliyat bilan; b) xotiraning yuksak mahsuldorligi orqali; c) hatto noyob (kamyob, nodir) sifat tariqasida oichab boimaydi; - shaxsda u yoki bu qobiliyatning mayjud emasligi hamda yetarli darajada taraqqiy etmaganligi iste`dodning murakkab tarkibiga kiruv-chi boshqa qobiliyatlarning jadal takomillashuvi orqali ularning o`rni-ni bosishi (kompensatsiya qilishi) mumkin. Iste`dod o`zining umumiy va maxsus sifatlari yig`indisi bilan ijodiy yutuq imkoniyatining ayniyatidir. Iste`dod mahoratning dastlabki sharti hisoblansada, lekin ular bir-biridan muayyan darajada tafovutlanadi. Iste`dod katta, ijodiy va zo`r mehnat mahsulidir, mehnat esa hayotiy tajriba va ko`nikmalar zaruriy majmuasining manbai hisoblanadi. Ijodiyotning sharti hayotiy tajriba, zaruriy

www.arxiv.uz ko`nikma va malakalar yig`indisining mavjudligidir. Ijodiy faoliyat iste`dodning ajralmas qismi hisoblanib, bunda ruhlanish deb nomlangan psixologik holat alohida ahamiyat kasb etadi. Ruhlanish esa faoliyat mahsuldorligi ortishiga qaratilgan ijodiy lahzadan iborat. Iste`dod imkoniyat tariqasida psixologik hodisa, ma-horat esa haqiqatga aylangan imkoniyatning gavdalanishi hisoblanadi. Psixologik nuqtai nazardan haqiqiy mahorat shaxs iste`dodining laoliyatda namoyon boiishidir. Qobiliyatlar va iste`dodning tabiiy sharoitlari. Odatda qobiliyat lar insonga shaxsning barcha individual-psixologik xususiyatlari kabi labiat tomonidan tug`ma ravishda tayyor holda berilmaydi, balki hayot davomida va faoliyat jarayonida shakllanadi. Ilmiy psixologiya qo biliyatlarning tug`maligi nazariyasini inkor etib, shaxs qobiliyatlari-ning noma`lum tabiiy omillar tomonidan azaliy belgilanishi to`g`risi-dagi tasawurlarga qattiq zarba beradi. Shuni uqtirish joizki, qobiliyatning tug`maligini inkor qilish mut-laq xususiyatga ega emas, albatta. Lekin qobiliyatning tug`ma ekan iigini tan olmaslik, miya tuzilishi bilan bogiiq differensial xususiyat-larning tug`maligini inkor qiladi, degan so`z emas. Layoqat esa qobiliyatning tabiiy zamini sifatida faoliyatda muhim o`rin tutadi. Layoqat deb qobiliyatlar taraqqiy etishining dastlabki tabiiy sharti sifatida namoyon bo`ladigan miya tuzilishining, sezgi a`zolari va harakatlarning morfologik hamda funksional xususiyatlariga aytiladi. Tug`ma layoqat jurnlasiga nozik hid sezish, binobarin, biiish analizatorlarining alohida yuksak sezgirligi muvofiqdir. Shaxs muayyan tabiiy layoqatga ega bo`lsa, u hoida o`ziga taalljuqli qobiliyatlarni rivojlantirish nisbatan ospn kechadi. Insonlaming kasbiy`qobiliyati ular layoqatlarining rivojlanish mahsulidir. Layoqat ko`p qirrali .psixik hodisa boiganligi tufayli, faoliyat talab-lari`riirigxususiyatiga bog`liq ravishda, bir xil layoqatlar negizida bar xil qobiliyatlar rivojlanishi kuzatiladi. rivojlanishi shaxsning tarkib topishi bilan uzviy i uyg`-iraTikka ega bo`Kb, inson kamoloti har ikkaia omilning o`zaro harnkoiiigihi talab qiladi. Iste`dodb` o`quvchilar va talabalar shakllani-shi

www.arxiv.uz ijtimoiy muhit, ijtimoiy institutlar, nia`naviyat asoslari hamda o`zini o`zi namoyon etish, o`zini .o`zi kashf qilish, o`zini o`zi rivojlan tirish asosida amalga oshishi odaliy ijtimoiy psixologik qonuniyat tariqasida xizmat qiladi. Qobiliyatning shakllanishi Qobiliyatlarva iste`dodlarni shakl-lantirisb muammosi katta ijtimoiy va davlat ahamiyatiga ega bo`lgan muarnmodir. Bunda hamma bolalardagi qobiliyatlarni har tomonlama rivojlantirish vazifasi ayrim iste`dodli bolalardagi maxsus iste`dodlar ni rivojlantirish vazlfasiga qarama-qarshi qo`yilmaydi. . Shunday qilib, qobiliyatlar insonning hayotidagi eng muhim indi vidual- psixologik xususiyatlardan biri hisoblanadi. Qobiliyatlar tuzili-shiga ko`ra juda murakkab tizimni tashk.il etadi. Huquqni muhofaza qil.ijsjh organlari xodimlarining faoliyatida qobiliyat asosiy o`rinni egallaydi. Huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining indivi-dual-p.sixologik xususiyatlari, ya`ni temperamenti, xarakteri, maxsus va uxnumiy qobiliyatlari jinoyatchiiikning oldini olishda va jinoyatchi-larni qayta tarbiyalashda yetakchi o`rinlardan biri bo`lib hisoblanadi. Shunday qilib, psixologiyada xarakteming quyidagi tizimini e`ti-rof etishimiz mumkin: - mehnat faoliyatida namoyon bo`ladigan xarakterii xususiyatlar; - insonfarga nisbatan munosabatlarda namoyon bo`ladigan xarakteri xususiyatlar; - o`z-o`ziganiunosabatga aloqador xarakterli xususiyatlar; -narsa va hodisalarga nisbatan munosabatlarda namoyon bo`- ladigan xususiyatlar. Demak, iodJvidual-psixoSogik xususiyatlar shaxs ongli hayotining ajraivnas qismi, .idroki, xotixasr va fikrlariga yo`naltirilgan muhim predmei ekan. Chunki aynan ular shaxsning turli faoliyatlarini amalga osh.ris!-. va biun-ii-a bajar.ishdagi.individual^psixologifcjxususiyatlariga bevositabog`liqdir.

O'xshashlar

Shaxsning individual-psixologik xususiyatlari

Shaxsning individual xususiyatlari

Shaxsning psixologik xarakteristikasi

Shaxsning psixologik tavsifnomasi

Shaxsning ijtimoiy - psixologik xarakteristikasi