Шахс ва жамоа (Мулокот, Сезгилар ) - Psixologiya - Referatlar

Шахс ва жамоа (Мулокот, Сезгилар )

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Шахс ва жамоа 2. Шахс ва мулоқот 3. С е з г и л а р

www.arxiv.uz Шахснинг ижтимоий моҳияти у мансуб бўлган жамоа аъзолари билан турлича муносабатларда намоён бўлади. Чунки ҳар бир одам конкрет шахс сифатида одамлар қуршовида яшайди. Оилада, боғча ёки мактабда, олий ўқув юрти ёки иш жойида, қаерда бўлмасин, шахс одамлар гуруҳи, жамоа билан муносабатга киришади. Таъкидлаш жойизки, шахс муносабатга киришувчи гуруҳ ва жамоалар ҳамма вақт ўзгариб туради. Аҳил жамоа жамият манфаатлари билан айрим шахс манфаатларини ўз ичига олади. Бир томондан, иноқ ва аҳил жамоа шахснинг ижтимоий бахт- саодати учун хизмат қилишини унинг хулқ-атворининг юқори мезони қилиб қўяди, иккинчидан, шахсга энг юксак ахлоқий сифатларни сингдиради. Психология фанида шахс ва жамоа ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг психологик муаммоларига доир масалани атоқли рус педагоглари Н.К.Крупская, С.Т.Шацкий, А.С.Макаренко кабилар илмий жиҳатдан ёритишга муҳим ҳисса қўшдилар. Бу олимлар томонидан назарий ва амалий жиҳатлардан асосланган бу таълимот жамоанинг ғоят катта тарбиявий таъсир кучидан оқилона фойдаланишга асосланади. Дарҳақиқат, жамоанинг ўз аъзоларига самарали тарбиявий таъсири шу жамоанинг ғоявий етуклиги, уюшқоқлиги ва жипслигига боғлиқдир.Шахснинг онглилиги, ғоявий ва ахлоқий етуклиги, эрки, мустақиллиги жамоадаги умумий ахлоқий муҳитга, онглилик даражасига ва умумий манфаатдорликка боғлиқ бўлади. Шундай экан, шахс ўзи мансуб бўлган жамоадаги турли хил муносабатларга дадил киришмоғи, ўз фаоллигини намоён эта олмоғи зарур. Психологик жиҳатдан жамоа гуруҳлардан иборат бўлади. Гуруҳлар моҳият эътибори билан икки хилга бўлинади ; 1. Шартли гуруҳ. 2. Реал гуруҳ. Айрим белгиларга (ёш, жинс, миллий, касбий ва ҳ.к.) асосланиб, қисқа муддат мобайнида бирлаштирилган одамлар уюшмаси шартли гуруҳ ҳисобланади. Шартли гуруҳ аъзоси нима учун шу гуруҳга тушиб қолганлигини ўзи мутлақо билмайди. Шартли гуруҳнинг ички тартиб-

www.arxiv.uz интизоми, умумий қоидалари, жамоа олдидаги аниқ бурчи ҳам бўлмайди. Шартли гуруҳ аъзолари ўртасида иноқлик, ўзаро ёрдам, симпатик мазмундаги муносабатлар бўлмайди. Чунки улар аввалдан бир-бирлари билан танишган бўлмайдилар, уларнинг умумий мақсади ва манфаатдорлиги ҳам бўлмайди. Шунинг учун бундай гуруҳни бирлаштирган шарт амалга оширилгач, гуруҳ ҳам тугайди, тарқалади. Аниқ мақсад, маълум муддат асосида уюшган, реал муносабатлар йўли билан бирлашган одамлар гуруҳи реал гуруҳ ҳисобланади. Оила, бир синф ўқувчилари, талабалар гуруҳи кабилар реал гуруҳлардир. Реал гуруҳ аъзолари ўртасида ҳақиқий ҳамкорлик, ўзаро самимий ҳурмат, илиқ муносабат мавжуд бўлади. Реал гуруҳ аъзолари ҳаммаси учун умумий бўлган ҳуқуқ ва бурчларга эга бўладилар. Реал гуруҳ жамиятнинг кичик бўлаги (қисми) ҳисобланади, жамиятнинг одоб-ахлоқ доирасида фаолият кўрсатади. Реал гуруҳ ижтимоий мақсадга эга бўлади. Реал гуруҳ таркибида референт ёки эталон гуруҳ ҳам мавжуд бўлади. Референт ёки эталон гуруҳ аъзолари шундай одамлар йиғиндисидан иборат бўладики, улардаги фикр-мулоҳазалар, ғоялар, ишонч-эътиқод, дунёқараш, ахлоқий фазилатлар ўзаро уйғун бўлади. Мана шу уйғунлик уларни бирлаштиради ва умумий ҳаракатга йўллайди. Муҳим томони шундаки, референт ёки эталон гуруҳни ташкил этувчилар бу гуруҳга ўз хоҳишлари билан бирикадилар. Бундай гуруҳларнинг юзага келишида бошқа шахсларнинг роли бўлмайди. Реал гуруҳни унинг катта ёки кичиклигидан қатъий назар бошлиқ (лидер) бошқаради. Бу бошлиқ шу гуруҳ аъзолари ичидан сайланади ёки тайинланади. Айрим расмий ҳоллардагина четдан тайинланиши ҳам мумкин. Лидер зиммасига гуруҳга бошчилик қилиш, уни умумманфаатга йўналтириш, гуруҳнинг ички тизимида интизом ўрнатиш, гуруҳ аъзоларининг тенг ҳуқуқлигини таъминлаш, ҳар бир шахснинг моддий ва маънавий эҳтиёжларини қондириш каби вазифалар юкланади.

www.arxiv.uz Лидер гуруҳдаги ҳар бир кишининг бажарадиган вазифасини белгилайди, бажарилиши зарур бўлган иш учун жавобгарлигини таъминлайди, уларнинг индивидуал имкониятларини ҳисобга олган ҳолда ижтимоий фаоллигини кучайтиради. Реал гуруҳнинг ўз жамоаси олдидаги муваффақияти фақат лидернинг фаолияти билангина белгиланмайди. Гуруҳнинг ютуғини таъминлайдиган муҳим психологик жиҳат шахслараро ўзаро сиғишиш ёки сиғишмаслик масаласидир. Демак, ҳар бир реал гуруҳ ўзининг характер хислатлари билан бошқаларга (ўз гуруҳи аъзоларига) мос келадими, йўқми масаласини лидер биринчи навбатда ҳисобга олиши зарур. Чунки бу масаланинг лидер фаолияти учун ҳам, гуруҳ ҳаёти учун ҳам ғоят катта аҳамияти бор. Гуруҳнинг муваффақияти учун унинг аъзолари характер хислатлари типи ва бошқа психологик хусусиятлари жиҳатидан ўзаро қовушадиган, сиғишадиган бўлишлари керак. Агар гуруҳ аъзолари ўзаро қовушадиган бўлса, уларнинг хулқ-атвори бошқаларда ижобий реакция, қовушмайдиган бўлса, салбий реакция вужудга келтиради. Социометрик усулни америкалик психолог Джон Морено кашф этган ва шахснинг гуруҳдаги мавқеини аниқлашда ундан кенг фойдаланган. Психолог М. Воҳидов қайд этганидек, социометрик усулни кичик жамоа ёки гуруҳдаги одамларнинг ўзаро муносабатларини ўрганишда қўлласа бўлади. Лекин жамоа ёки гуруҳ аъзолари бир-бирларини яхши билган тақдирдагина бу усулдан самарали фойдаланиш мумкин. ШАХС ВА МУЛОҚОТ Психологик таълимотга мувофиқ одамнинг шахс сифатида ривожланиб, тараққий этиши узоқ муддатли ва мураккаб жараён ҳисобланади. Одамнинг шахс сифатида камолга етишида насл (биологик омил), ижтимоий муҳит (одам яшаб турган шароит), аниқ мақсадга йўналтирилган тарбия билан бирга унинг бошқа шахслар билан мулоқотларининг ҳам муҳим аҳамияти бор.

www.arxiv.uz Табиийки, шахс ўзи яшаб турган жамият одоб-ахлоқ нормалари қуршовида ҳаёт кечиради. Шундай экан, унинг маънавий олами мазмуни ижтимоий мулоқотлари моҳияти билан изоҳланади. Шахснинг ижтимоий мулоқотлари қанчалик бой ва мазмундор бўлса, унинг маънавий олами шу қадар юксак бўлади. Мустақиллик туфайли республикамизда янги мазмундаги ижтимоий муҳит юзага келади. Бунинг натижасида инсон шахси олдига қўйиладиган талаблар ҳам ўзгарди, унинг мулоқотлари мазмуни ва доираси ҳам ўзгача бўлиб қолди. Инсон шахси ёш жиҳатдан ўсган сари унинг мулоқот доираси ҳам кенгая боради. У ўзининг барча орзу ва истакларини алоқа орқали рўёбга чиқаради. Шуни ҳам ҳисобга олиш керакки, шахс мулоқотларининг мазмуни унинг ёши улғайиши билан боғлиқ ҳолда ўзгарувчан бўлади. Агар ёш билан боғлиқ ҳолда олиб қараладиган бўлса, шахс мулоқотларининг энг мураккаб ва мазмунли даври унинг меҳнат фаолияти билан боғлиқ давридир. Бу давр мулоқотларида шахснинг инсонпарварлик, ватанпарварлик, меҳнатсеварлик, байналминалчилик, жамоачилик каби юқори туйғулари намоён бўлади. Бу каби ахлоқий туйғуларда ифодаланган мазмун шахс мулоқотларига сайқал беради, унинг эмоционал таъсирини кучайтиради, мулоқот жараёнини мазмундор қилади ва ундан томонлар кўзлаган мақсадни амалга оширади. Яна бир муҳим томони шундаки, фақат мулоқот ёрдами билангина шахс ўзининг ишлаб чиқарувчилик фаолиятини рўёбга чиқаради, бошқаларнинг бу муҳим фаолияти маҳсулдорлигини таъминлашга ўз ҳиссасини қўшади. Истаган жамоадаги сингари олий таълим тизимида ҳам шахслараро мулоқотларнинг ғоят мураккаб кўринишлари бор. Бу ғоят муҳим мулоқотларни умуминсоний ахлоқ талаблари нуқтаи назаридан давр ахлоқий сифатларига мос тушадиган ва мазмунан унга зид бўлган йўналишларга ажратиш мумкин. Агар мулоқотлар ўзаро ишонч, одиллик, дўстлик, ғамхўрлик, ҳурмат ва эъзоз-эътиборга асосланса, ижобий ҳиссиётлар манбаи сифатида хизмат кўрсатади. Беодоблик, қаллоблик, ғараз, ҳурматсизлик ва

www.arxiv.uz ишончсизлик каби йўналишда бўлса, салбий ҳиссиётлар манбаи мазмунига эга бўлади. Мулоқотлар мазмуни шахслараро муносабатлар моҳиятини ифодалайди. Шахслараро мулоқотлар гуруҳдаги талабаларнинг бир-бири билан (гуруҳ муҳитида), бошқа гуруҳлар ва курслар талабалари билан, ўқитувчилар, факультет ёки бўлим раҳбарлари, ўқимайдиган дўстлари, оила аъзолари, қариндош ва оға-инилар билан бўладиган мулоқотларни ўз ичига олади. Бу мулоқотлар жараёнида талаба шахсининг қобилиятлари, қизиқишлари, диққати, хотираси, хаёли ва тафаккури кабилар ўз аксини топади. Мулоқотлар тизимида ўқитувчи ва талабалараро мулоқотларнинг роли каттадир. Бундай мулоқотлар уларнинг жонли нутқи орқали амалга оширилади. Бу жараён бирининг билим бериш (ўқитувчи), иккинчисининг шу билимларнинг идрок этишини (талаба) таъминлашни амалга ошириш функциясини адо этиш вазифасини бажаради. Шунинг учун ўқитувчи ва талабалараро мулоқотларда фиклар изчил, мантиқли, асосли ва ишончли бўлмоғи лозим. С Е З Г И Л А Р Маълумки, одам организми ҳамма вақт ташқи дунё билан муносабатда бўлади. Ташқи қўзғатувчиларнинг сезги органларимизга(кўз, қулоқ, бурун, тери ва ҳ.к.) узлуксиз таъсир кўрсатиши туфайли сезги вужудга келади. Сезгиларда инсонни ўраб турган оламдаги ҳамма нарса ва ҳодисаларнинг турли хил белги ва хусусиятлари акс этади. Чунончи, ёруғлик нурлари туфайли кўриш сезгиси, ҳаво тўлқинларининг қулоққа таъсири натижасида эшитиш сезгиси, нафас олиш орқали бурун бўшлиғига ҳаво заррачаларининг таъсири туфайли ҳид сезгиси, бирор нарсанинг қўл кафти ёки терига таъсири натижасида тери (тактил) сезгилари ҳосил бўлади. Одамнинг ташқи дунёни идрок қилиши сезгидан бошланади. Шунинг учун сезгилар ўз моҳияти жиҳатидан шахснинг барча билимлари учун асос ва

www.arxiv.uz манба ҳисобланади. Одам сезгиларисиз ташқи дунё предметлари ва воқеаларини билиш имкониятидан маҳрум бўлган бўлур эди. Чунки идрок, хотира, тасаввур, тафаккур ва хаёл каби руҳий жараёнлар сезгилар туфайлигина ҳосил бўлади. Психология фанида сезгиларнинг юзага келиши, уларнинг нерв механизмлари ҳақидаги илмий таълимотни машҳур рус психологи академик И.П.Павлов кашф этди. Бу ҳақдаги илмий ғоялар машҳур олимнинг анализаторлар ҳақидаги таълимотида ўз ифодасини топган. Сезгилар ёрдамида одам барча предметларга хос бўлган хосса ва хусусиятларни англаб, билиб олади, ўрганади ва улардан ўз эҳтиёжлари учун фойдаланади. Сезгиларнинг иккинчи муҳим томони шундаки, одам ўз организмини сезгилар туфайли ташқи нохуш таъсирлардан ҳимоя қилади. Масалан, иссиқдан, совуқдан сақланиш кабилар, оғирликни, аччиқни сезганда одам улардан ўзини ҳимоя қилади. Агар қўлга бирор нарса урилса ёки санчилса, одам дорҳол қўлини тортиб олади, нохуш таъсиротлан ўзини ҳимоя қилади. Сезгиларнинг яна бир муҳим томони шундаки, улар (сезгилар) ташқи дунё тўғрисидаги одам билимларининг манбаидир. Дарҳақиқат, одам сезгилари орқали бўлмаса, бошқача йўл билан ташқи оламдаги на бирор хил жисмни, на бирор хил ҳаракатни била олади. Демак, сезгилар билиш жараёнлари жумласидан бўлиб, идрок, хотира, хаёл, кўз нерви ёки катта ярим шарлар пўстлоғининг кўриш маркази зарарланса, кўриш сезгиси юз бермайди. Шундай қилиб, одамнинг феъл-атвори ва тақдирини аниқлашда кўз муҳим роль ўйнайди, унинг барча хислат ва хусусиятларини намоён этувчи муҳим юз аъзоси бўлиб хизмат қилади. Эшитиш сезгиларидан бири қулоқ бўлиб, вазифаси товушларни сезишдир. Эшитиш сезгиларининг аҳамияти шундаки, бу сезгилар ёрдамида одам бошқалар нутқини эшитади, ўзгалар билан фикр олишиш имкониятига эга бўлади.

www.arxiv.uz Эшитиш органи бўлган қулоқ ташқи қулоқ, ўрта қулоқ, ички қулоқ каби уч қисмдан иборат. Ички қулоқда эндолимфа деб аталувчи суюқлик модда бор. Бу модда орқали эшитиш марказлари бош мия билан туташади. Товуш чиқарувчи жисмдан ҳар томонга тарқалувчи ҳаво тўлқинлари эшитиш сезгиларининг қўзғовчисидир. Овоз тўлқинларининг тебранган ҳаво зарралари орқали қулоққа кириши натижасида эшитиш сезгиси вужудга келади. Қулоқнинг ички қисмида тахминан йигирма беш мингга яқин кўндаланг толалардан ташкил топган парда бор. Қулоққа урилган товуш тўлқини ана шу толалардан бирини қўзғайди. Бу қўзғалиш мияга етказилади ва товуш сезиш ҳолати юз беради. Секундига ўн олти мингдан йигирма икки минггача бўлган тебранишдаги товушларни одам қулоғи сеза олади. Бундан ортиқ тебранишдаги товушларни қулоқ эшитмайди. Қулоқ эшитмайдиган юқори тебранишдаги товушлар ультра товушлардир. Эшитиш аъзоси ҳисобланган қулоқ жуда мураккаб тузилишга эга бўлиб, ҳаво тўлқинидан ҳосил бўлган қўзғалиш ички қулоқ орқали бош миядаги эшитиш марказига етказилади ва бунинг натижасида эшитиш сезгиси юзага келади. Ички қулоқнинг чиғаноқ қисмида кортий номли аъзо бор. Бу аъзо таёқчасимон ҳужайралардан иборат. Хар хил тебранишдаги ҳаво тўлқинлари ана шу аъзо орқали эшитиш рецепторларига етказилади. Товуш тарқатувчи нарсаларнинг тебраниши ҳаво тўлқинларини юзага келтириши билан бирга одам бош миясида титроқ (титраш) сезгисини ҳам ҳосил қилади. Демак, одам қулоғининг эшитиш имконияти жуда катта бўлса ҳам, у ҳамма товушларни ҳам эшитавермайди. Ҳид билиш сезгиларининг органи бурун бўлиб, вазифаси турли-туман ҳидларни сезишдир. Ҳид сезгиларининг аҳамияти шахс учун жуда каттадир. Одам ҳид сезгилари орқали гул, атир каби хушбўй ҳидлардан баҳраманд бўлади. Саломатлик учун зарарли бўлган нохуш ҳидлардан ўзини сақлайди. Бурун кавагининг юқори қисмида жуда кўп сонли ҳужайралар бор. Ҳидли модаларнинг заррачалари бу ҳужайраларни қўзғаши натижасида ҳид

www.arxiv.uz сезгиси вужудга келади. Бундан ташқари бош мияда ҳид сезишга хизмат қилувчи махсус нервлар ҳам бор. Таъм ёки маза тил ва оғиз бўшлиғи орқали сезилади. Бу сезгиларнинг қўзғовчилари оғизга олинган моддаларнинг заррачаларидир. Бу заррачаларнинг тил юзасида жойлашган нерв учларига таъсири уфайли маза сезгиси пайдо бўлади. Таъмлар асосан қуйидаги тўрт сифатга эга; 1. Ширин маза. 2. Нордон маза. 3. Шўр маза. 4. Аччиқ маза. Тил пардасида маза билиш суугонлари бор. Булар маза билиш куртаклари деб ҳам юритилади. Шуни ҳам таъкидлаш лозимки, тилнинг турли қисмлари турли мазаларни сезиш имкониятига эгадир. Масалан, тилнинг олд қисми ширин мазани, орқа қисми аччиқ мазани, четлари нордон мазани сезади. Тилнинг ўрта қисми эса умуман маза сезмайди. Маза сезгиларида ҳид сезгиларининг ҳам аҳамияти бор. Чунки ҳид сезгилари орқали одам турли озиқ-овқатларга хос бўлган мазани тўғри сезади ва қабул қилади. Тери сезгилари ёрдамида организмга бирор нарсанинг тегиши, температура (иссиқлик, совуқлик), оғриқ кабилар сезилади. Тери сезгиларининг хилма-хил фукнциялари бор. Тери танани ҳимоя қилувчи парда, айриш аъзоси, сезги аъзоси, иссиқлик ажратишни тартибга солиб турувчи аъзо сифатида организмга хизмат кўрсатади. Тери сезгиларининг органлари терининг ташқи қисмидаги таначалардир. Бу таначалар (нутқталар) жуда кўп миқдорда бўлиб, махсус функцияларни бажаради. Масалан, 250 мингга яқин нуқта ёрдамида организм совуқни, 30 мингга яқин нуқта ёрдамида эса иссиқни сезади. Ҳаракат сезгилари орқали одам қўл, оёқ, бош, бўйин, кўкрак, бел каби қисмлардаги ҳаракатларни ва ўз гавдасининг фазодаги ҳолатини идора этади.

www.arxiv.uz Мускул-ҳаракат сезгиларнинг бир тури статик сезгилардир. Статик сезгилар организмнинг фазодаги мувозанат ҳолатини сақлаш сезгиларидир. Мускул-ҳаракат сезгиларининг органлари организмдаги мускуллар, пайлар ва бўғинлардир. Одам ҳаёти ва фаоляти учун мускул-ҳаракат сезгиларининг аҳамияти жуда катта. Чунки сезгиларнинг бу тури одамга ўз организмидаги барча қисмларнинг ҳолати ва ҳаракатларини билишга имкон беради. Бунинг натижасида одам гавдасидаги ҳар бир ҳаракатни тўғри ва онгли равишда идрок қилади. Очликни, чанқашни, кўнгил айнишини, ортиқча тўқликни сезиш кабилар органик сезгилардир. Меъда, ичак, ўпка, қизилўнгач ва қон томирлари органик сезгиларнинг органларидир. Органик сезгилар одам организмининг ички ҳолатини акс эттиради. Органик сезгиларнинг сезувчи нервлари қизилўнгач, ошқозон, ичак, буйрак, жигар, ўпка, юрак ва қон томирларининг юзларида жойлашган. Шахснинг ўзини хуш ёки нохуш, бардам ёки хомуш ҳис қилиши органик сезгилар фаолияти натижасидир. Бундан ташқари, организм бирор қисмининг оғриши ёки нотўғри ишлаши ҳам органик сезгилар фаолияти ҳисобланади. Шунинг учун одам организмининг соғлом бўлиши ва нормал фаолият кўрсатишида органик сезгилар муҳим ўрин тутади. Сезги органларининг организмдаги ўрни ва қўзғалишига мувофиқ сезги турлари қуйидаги уч группага ажратилади; 1. Экстерорецепторлар - бу группага кўриш, эшитиш, ҳид билиш, маза ва тери сезги органлари киради. Организмдан ташқаридаги нарса ва ҳодисаларнинг хоссалари шу органлар орқали акс этади. 2. Проприорецепторлар - бу группага мускул-ҳаракат, пай ва бойламларда бўладиган сезгилар ҳамда статик сезгилар киради. Бу группага кирувчи сезгиларни ҳаракат ёки кинестетик сезгилар деб ҳам юритилади.

www.arxiv.uz 3. Интерорецепторлар - бу группага гавда ичидаги органлар - меъда, ичак, жигар, ўпка, қон айланиш органлари, умуман органик сезгилар киради. Бу сезгилар ички органларнинг ҳолатини акс эттиради. Сезги турларининг ҳаммасида адаптация ҳодисаси мавжуддир. Одам организми ҳар қандай шароитда ҳам ташқи муҳит ўзгаришлари ва таъсиротларига мослашиш, кўникиш имкониятига эга. Сезги органларининг ташқи муҳит таъсиротларига мослашуви адаптация деб айтилади. Сезгиларнинг қонуниятлари ҳақида шуни айтиш керакки, одамда сезги ҳосил бўлиши ташқи таъсирга боғлиқдир. Иккинчидан, сезги организмга бирор нарсанинг таъсир этиши биланоқ ҳосил бўлмайди, таъсир ва сезиш ўртасида қисқа муддатли вақт ўтади. Учинчидан, сезгирликнинг давомийлиги ташқи таъсиротнинг давом этиб туришига боғлиқ бўлади. Агар ташқи таъсир тугаса, қисқа муддатдан кейин сезгирлик ҳам тамом бўлади. Сезгиларнинг кучи аввало қўзғалишнинг кучига боғлиқ. Қўзғалиш қанчалик кучли бўлса, ҳосил бўладиган сезги ҳам шунча кучли бўлади. Шуни ҳам айтиш керакки, одам ҳар қандай ташқи таъсиротни ҳам сезавермайди. Одам сезги ҳосил қилиш учун ташқи таъсир маълум кучга эга бўлиши шарт. Сезги вужудга келиши таъсирнинг кучига боғлиқ бўлади. Бу жиҳатдан одам сезгирлигининг абсолют ва фарқ қилиш каби икки хил чегараси бор. Ташқи таъсиротнинг билинар-билинмас (салгина) даражадаги кучи абсолют чегара ҳисобланади. Бу чегара ҳар бир одам организмининг титраш суръатига боғлиқ бўлади. Шунинг учун бир одам сезган таъсиротни (эшитган товушни) иккинчи одам сезмаслиги мумкин. Нарсаларнинг таъсири ўртасидаги салгина фарқни ажрата олиш фарқ қилиш сезгирлиги деб юритилади. Психологик қонуниятга кўра, нарсалар таъсири ўртасидаги фарқ қанчалик кучсиз бўлса, фарқ ажратиш сезгирлиги шунчалик кучли бўлади ва аксинча, таъсиротлар ўртасидаги фарқ қанчалик кучли бўлса, фарқ ажратиш

www.arxiv.uz сезгирлиги шунчалик кучсиз бўлади. Фарқ ажратиш сезгирлиги организмнинг таъсиротга мослашувига ёрдам беради, сезги аъзолари сезгирлик даражасининг ўзгариб туришини таъминлайди. Ҳамма психологик сифатлар сингари сезги аъзоларининг сезгирлик даражаси ҳам одамнинг турмуш тажрибаси, билими ва машқ қилиши орқали ўсиб боради. Яна шуниси характерлики, сезги аъзолари ўзаро муносабатда ва бир-бирига таъсир ўтказади. Агар одам кўриш сезгисидан маҳрум бўлса, унда бошқа сезги турлари ( масалан, эшитиш, тери ва ҳ.к.)нинг фаолияти кучаяди. Бу ҳол психология фанида сезги аъзоларининг компенсаторлик хусусияти деб юритилади. Сезги аъзоларининг ўзаро муносабатларида сенсибилизация (таъсирот туфайли сезги аъзоси сезгирлигининг ортиши) ва синестезия (бир сезги аъзосига таъсир туфайли бошқа сезги аъзоси фаолиятининг ҳам кучайиши ) , ҳодисалари ҳам бор. Синестезия кўриш, эшитиш, ҳид билиш, маза каби сезги турларида айниқса, кўпроқ учрайди. Сезгиларнинг таълим ва тарбия жараёнидаги аҳамияти жуда каттадир. Сезгилар ташқи дунёни билишнинг дастлабки формаси бўлиб, улар ёрдамида одам ташқи дунёнинг барча предметларини ва воқеа-ҳодисаларини билиб олади. Одамнинг билимларини ўзлаштириш жараёнида бошқа психик жараёнлар билан бирга сезги турларининг ҳаммаси тўла иштирок этади. Бутун сезги органларининг ягона фаолиятисиз билим эгаллаш, ўқув материалини тўғри идрок қилиш мумкин эмас. Буюк чех педагоги Ян Амос Каменский ибораси билан айтганда, сезги турлари организмнинг ташқи муҳит билан алоқа боғлашига хизмат қилувчи дарчаларидирки, булар орқали одам ташқи оламдаги ҳамма предмет ва ҳодисаларни англаб, билиб олади ва уларга таъсир ўтказади, ўзгартиради. Агар етти сезги туридан бирортасининг фаолияти бузилса, организмнинг ташқи муҳит билан муносабатларида маълум камчиликлар вужудга келади. Шунинг учун ёшликдан бошлаб болаларда сезги органларининг ва сезгирлик

www.arxiv.uz фаолиятининг нормал ривожланишини таъминлаш ота-оналарнинг, тарбиячилар ва педагогларнинг энг муҳим вазифаларидан биридир. Шундай қилиб, сезгиларнинг одамнинг ташқи муҳит билан алоқасини ўрнатиш, ташқи дунёни билишдаги аҳамияти беқиёсдир. Қомусий олим, педагогик ғояларнинг буюк билимдони Абу Райҳон Беруний таъкидлаганидек, сезгилар кўз билан кўриш, қулоқ билан эшитиш, бурун билан ҳидлаш, тил билан татиш ва тери билан тегиб билишдан иборат бўлиб, илм ва маърифат (одамда) фақатгина ўшалар орқали ҳосил бўлади. Машҳур олимнинг “Минерология” асарида одам сезгиларининг манбалари ҳақида айтган фикрлари ҳам миллий психологик билим тарихида муҳим ўрин тутади. Дарҳақиқат, сезгилар ўз қўзғатувчилари орқали қўзғалади. Агар улар меъёрида бўлса, ёқимли ва зарарсиз, ортиқ бўлса, зарарли ва ҳалокатли бўлади.

www.arxiv.uz ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Каримов И.А. Узбекистон буюк келажак сари. Т., Узбекистон, 1998. 2. Каримов И.А. “Маънавий юксалиш йўлида”. Т., “Ўзбекистон”, 1999. 3. Каримов И. А. “Ўзбекистон ХХ1 асрга интилмоқда”. Т., “Ўзбекистон”, 1999. 4. Абдурахмонов Ф. “Қадимги шарқ мамлакатларида психологик фикрлар тараққиёти”. Т., “Ўзбекистон”, 1995. 5. Абдурахмонов Ф. “Одамлар билан қандай мулоқотга киришиш ва ёндошиш керак”. Т., “Ўқитувчи”, 1996. 6. Андреева Г.М. Социальная психология. М., Аспект пресс, 1999. 7. Бадмаев Б.Ц. Психология: как ее изучить и усвоить. М., Учебная литература, 1997. 8. Давлетшин М. ва б. Психология: Изохли лугат. Т., Укитувчи, 1998. 9. Каримов В. Ижтимоий психология. Т., «Укитувчи», 1994. 10. Каримов В., Акромова Ф. Психология. Т, 2000. 11. Ғозиев Э. Интелект психологияси. Т, «Ўқитувчи», 1990. 12. Ғозиев Э. Психология. Т, «Ўқитувчи», 1994. 13. Ғозиев Э. Тафаккур психологияси. Т, «Ўқитувчи», 1990. 14. Халилов М.Х. Билиш жараёнлари психологияси. СамДУ нашри, 1999. 15. Немов Р. Практическая психология. М., Владос, 1998 16. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Шахс. Мулокот. Гурух. Жамоа

Шахс ва мулокот

Сезгилар

Мулокот

Оиладаги мулокот муаммолари