Qobiliyat. Qobiliyat haqida tushuncha - Psixologiya - Referatlar

Qobiliyat. Qobiliyat haqida tushuncha

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

101.5 KB

Ko'chirib olish

QOBILIYAT HAQIDA TUSHUNCHA. PEDAGOGIK QOBILIYATLARNI RIVOJLANTIRUVCHI PSIXOTRENING . REJA 1. Qobiliyat haqida tushuncha. 2. Shaxs qobiliyatining talant, iste`dod, talant, mayllar va qiziqishlar bilan bog`liqligi haqida. 3. O`qu vchilar qobiliyatini tashxis qilish haqida 4. Pedagogik qobiliyat va uning tarkib i haqida tushuncha. 5. Qobiliyatni tarkib toptirishga individual yondoshish masalalari haqida. 6. Pedagogik qobiliyatlarni rivojlantiruvishda psixotreningni o`rni.

O`qituvchi bolalarimizga zamonaviy bilim bersin, deb talab qilamiz, ammo zamonaviy murabbiyning o`zi ana shunday bilimga ega bo`lishi kerak”. I. A.Karimov. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasi mamlakatimizda xalq ta`limi tizimining o`zbek modelini belgilab beruvchi “Ta`lim to`g`risida qonun va qadrlar tayyorlash milliy dasturi” ni qabul qildi. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da inson omiliga g`oyat katta ahamiyat berilgan. Unda asosiy e`tibor bilimdon, ijodkor, haqiqiy kasb egasi bo`lgan shaxsni tarbiyalab, etkazishga qaratilgan. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov Oliy Majlisning IX cessiyasida so`zlagan so`zlagan nutqida: “... faqatgina chinakam ma`rifatli odam inson qadrini, millat qadriyatlarini, bir so`z bilan aytganda, o`zligini anglash, erkin va ozod jamiyatlar yashash, mustaqil jamiyatimizning jahon hamjamiyatida o`ziga munosib, obro`li o`rin egallashi uchun fidoyilik bilan kurashishi mumkin”, ta`kidlagan edi. Inson omili bilan bog`liq, milliy dasturning barcha muhim vazifalarini hal qilishda psixologiya fani g`oyat katta rol o`ynaydi. Milliy dasturni amalga oshirish bilan bog`liq muhim muammolardan biri: “... avval aytganimizdek, tarbiyachi, ya`ni o`qituvchiga borib taqalayapti”-deb ta`kidlaydi. I.A.Karimov so`zini davom ettirib: “Tarbiyachilarning o`ziga zamonaviy bilim berish, ularning ma`lumotini, malakasini oshirish kabi paysalga solib bo`lmaydigan dolzarb masalaga duch kelmoqdamiz”. O`quvchilarga zamonaviy bilimlarni berish uchun o`qituvchining o`zi shunday bilimga ega bo`lmog`i lozim. Shuning uchun ham hozirda yangi turdagi o`rta maxsus bilim yurtlarida dars berish qobiliyatiga ega bulgan pedagoglarni tayyorlash masalasi jiddiy qo`yilmoqda. Maktab va bilim yurtlarida ishlayotgan ko`pchilik o`qituvchilar bunday vazifalarni bajarishga hali tayyor emaslar. Akademik listeylar va kasb-hunar kollejlari ilmiy tomondan asoslangan, mazmuni jihatidan jahon stanlartlariga mos keladigan dasturlarni olmoqdalar. Akademik listey va kasb –hunar kollejdarida dars berish qobiliyatiga ega bo`lish uchun o`qituvchi eng olijanob hislatlarga ega bo`lishi kerak. Akademik listeylar va kasb –hunar kollejlari uchun o`qituvchilarni tayyorlash O`zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 1998 yil 24 fevraldagi qaroriga binoan Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat Pedagogika universiteti zimmasiga yuklangan. Yangi turdagi o`rta maxsus o`quv yurtlarida ishlash qobiliyatiga ega bo`lgan pedagogik qadrlarni tayyorlash Nizomiy nomidagi TDPU ning bosh vazifasi bo`lib qolmoqda.

“qadrlar tayyorlash Milliy dasturi” (avgust 1997 yil) ta`limning uzluksiz o`zbek modeliga asos solib, uning asosiy vazifasi kamil shaxsni shakllantirishdir. Dasturning muhim vazifalaridan biri ta`lim oluvchilarning aqliy individual xususiyatlari va qobiliyatlarini tarkib toptirish bo`lib hisoblanadi. Qobiliyatlar muammosi psixologiya fanida qiziqarli va ma`lum darajada tadqiq qilingan muammolardan biridir. Bu muammo yuzasidan qadimdan to shu kunga qadar olimlar izlanishlar olib borganlar. Insonning imkoniyatlarini o`rganishga Sharq mutafakkirlari (Forobiy, Beruniy, Abu Ali ibn Sino), Rossiya psixologlari (B.M.Teplov, B.G.Ananev, N.V. Kuzmina, S.L.Rubinshteyn, A.G.Kovalev, V.N.Myasishev), /arb olimlari (A.Bine, T.Simon, F. Galton, V.Shtern, U. Olloport, K.Rodjers) kabilar katta xissa qo`shganlar. Ushbu muammo ustida O`zbekiston psixolog olimlari (E./oziev, R.Gaynutdinov, M.G.Davletshin, B.R.qodirov, V.A.Tokareva va boshqalar) ham izlanish olib borganlar. Ma`lumki, turli kishilarni bir xil sharoitlarga va vaziyatlarga qo`yilganda ular turli muvaffaqiyatlarga erishadilar. Bunday paytlarda “qobiliyatlar” tushunchasiga suyanamiz va muvaffaqiyat asosini qobiliyat deb tushuntiramiz. Bu tushunchadan ba`zi odamlarni yangilikni boshqalardan ko`ra tezroq va yaxshiroq o`zlashtirganlarida ham foydalanamiz. Qobiliyatlar o`zi nima ? “qobiliyatlar” psixologiyada keng va anchadan beri foydalanganligiga qaramay turli adabiyotlarda turlicha talqin etiladi. Agar barcha tushunchalarni birlashtirib, mo``jaz klassifikastiyani faraz qiladigan bo`lsak, “qobiliyat” tushunchasi uzoq muddatning rivojlanish jarayonida yuzaga kelganiga amin bo`lamiz. “Qobiliyatlar-inson ruhiyatining xususiyati bo`lib, u barcha psixik jarayonlar va holatlarning yig`indisi sifatida tushuniladi”. Ushbu tushunchaning kamchiliklari nimadan iborat? Bu tushuncha asoschisi Xristian Volf (1679-1754) hisoblanib, uning nazariyasiga ko`ra barcha psixik xodisalar qobiliyatlar kategoriyasiga kiritilgan. Bunday yondashuvda muayyan qobiliyatlar tizimini aniqlash mumkin emas edi. Qobiliyatlarni inson hayotidagi ahamiyati ham aniqlanmagandi. Shuning uchun bu tushuncha psixologiyada keng tarqalmadi. XVIII-XIX asrlarda “qobiliyat bu umumiy va maxsus bilim, malaka va ko`nikmalar yig`indisi bo`lib, u turli faoliyat muvaffaqiyatini ta`minlaydi. Yangi qarashlar yuzaga keladi”. Ushbu tushuncha to`g`rimikan? Uning kamchiligi nimada? Amaliyotda biz ma`lum qobiliyatga ega bo`lgan, lekin etarli bilimga ega bo`lmaganligi tufayli o`zini namoyon qila olmagan kishilarni bilamiz. Yuqorida aytilgan fikrlarimizning dalili sifatida yosh V.Surikovni (rus rassomi) Sank Peterburg rassomchilik Akademiyastga o`qishga qabul qilinmaganida, u bir yilikona chizish ustaxonasida rassomchilik ko`nikmalarini egallaydi va kelasi yilgi xuddi o`sha imtihondan yiqitgan domlalar uni Akademiyaga o`qishga qabul qiladilar. Albert Enshteyn o`rta maktabda o`qib yurganida o`rtacha o`quvchilardan bo`lib, uning genialligini namoyon qiluvchi hech narsa bo`lmagan.

Qobiliyatlar bilimlar, ko`nikmalarda emas, balki ularni egallashdinamikasida ya`ni bilim, ko`nikmalar qanday sharoitda tez, chuqur va oson egallanishida namoyon bo`ladi. Bu tushunchadan bugungi kunda ham foydalaniladi. Va nihoyat, yana bir tushunchani ko`rib chiqasmiz. “qobiliyat-bu bilim ko`nikma va malakalarni namoyon bo`lishi emas, balki ularni tez o`zlashtirilishi va uni amaliyotda samarali qo`llanilishidir”. Ushbu tushunchaning yangiligi va to`laligi nimada? Ushbu tushunchada qobiliyatlar bilim, ko`nikma va malakalarga tenglashtirilmay, ularga nisbatan insonning munosabati, bilim, malaka va ko`nikmalarni o`zlashtirish engilligi, tezligi va chuqurligi, hamda ularni ma`lum bir faoliyatni engil o`zlashtirishida va shu faoliyatning muvaffaqiyatli bajarishda namoyon bo`ladi. Shunday qilib, qarama-qarshiliklarni engish hamda haqiqatni izlash oqibatida olimlar quyidagi xulosaga keldilar. “qobiliyatlar shaxsning individual psixologik xususiyati bo`lib, unga bilimlar, ko`nikmalar va malakalarni o`zlashtirilishining to`liqligi, tezligi, engilligi, chuqurligi hamda turli faoliyatni o`zlashtirish va uni muvafaqqiyatli bajarishga bog`liqdir”. Bu tushunchani psixologiyasiga yirik Rossiya olimi B.M.Teplov (1896-1965) kiritgan bo`lib, u bugungi kunda keng tarqalgandir. Yuqorida aytib o`tilganidek, B.M.Teplov qobiliyatlarining umumiy nazariyasini ishlab chiqishga o`z xissasini qo`shgan B.M.Teplovning fikricha “qobiliyatlar” tushunchasi o`z ichiga 3 g`oyani qamrab oldi. “Birinchidan. qobiliyatlar deganda-bir odamni boshqasidan ajratib turadigan individual psixologik xususiyatlar tushuniladi...”. “Ikkinchidan qobiliyat deganda, har qanday individual psixologik xususiyatni emas, biror bir faoliyatni muvaffaqiyatli bajarilishini ta`minlovchi xususiyat tushuniladi”. “Uchinchidan-“qobiliyatlar odamning bilimlari, ko`nikmalari va malakalariga tenglashtirilmasligi lozim”. B.M.Teplovning fikricha qobiliyatlar doiiy rivojlanishdagina mavjud bo`lishi mumkin. Rivojlanmagan, amaliyotda qo`llanilmaydigan qobiliyat vaqt o`tishi bilan yo`qoladi. Endi zamonaviy psixologiyada qobiliyatlarning klassifikastiyasini ko`rib chiqamiz. Psixologiyada tabiiy va maxsus insoniy qobiliyatlar ajratiladi. TABIIY QOBILIYATLAR- bu idrok, xotira, tafakkur va boshqa oddiy psixik jarayonida namoyon bo`lish qobiliyatidir. Ular inson va hayvonlarda tabiiydir. Insonda ijtimoiy muhitga moslasha olish qobiliyati mavjuddir. Bu umumiy va maxsus aqliy qobiliyatlar, nutq va mantiqdan foydalanganda, shaxslararo, predmetlararo munosabatlarda namoyon bo`ladi. UMUMIY QOBILIYATLAR- insonni turli faoliyat yo`nalishlarda muvaffaqiyatini ta`minlaydi.

Maxsus qobiliyatlar insonni biror-bir maxsus faoliyat yo`nalishidagi muvaffaqiyatini ta`minlaydi va uning namoyon bo`lishi uchun maxsus layoqat bo`lishi lozim. Bunday qobiliyatlarga musiqaviy, matematik, texnik, adabi-ijodiy, pedagogik va bshqalar kiradi. Musiqiy qobiliyatlar B.M.Teplov tomnidan o`rganilib, Psixologiya muzo`kalno`x sposobnostey” kitobida keng ochib berilgan. Unda musiqiy qobiliyatlar zaminida individual-psixologik xususiyatlar kompleksi yotib, ular shaxsda musiqaviy shakllantirishga xizmat qiladi, deb ko`rsatilib o`tiladi. B.M.Teplovning fikricha, musiqiylikning asosiy namoyon qilib turadigan narsa musiqani xis qilish, shuningdek, musiqani emostional xis qila olishlik musiqaviy qobiliyatning asosiy mazmunidir. B.M.Teplov musiqaviylikni tizimini ko`rib chiqadi va quyidagilarni kiritadi: musiqani eshitish xususiyati, musiqa ritmi va musiqiy xotira. Matematik qobiliyatlar ustida V.A.Krutestkiy ishlagan. Jumladan u “Matematik qobiliyatlar psixologiyasi” monografiyasida matematik qobiliyatlar va ularning tizimini yoritib bergan. U idrok, tafakkur, xotira-hayolning individual xususiyatlarini aniqlab, ularni matematik faoliyatida namoyon bo`lishini (matematik o`zlashtirishda) tadqiq qilgan. Matematik materialni o`zlashtirishda idrokning ahamiyatini aniqlagan V.A.Krutestkiy qobiliyatli o`quvchilarda o`ziga xos materialni “ichki” analitik- sintetik tahlil qilish, qayta ishlash xususiyati, “joyida” masalani tizimini idrok etib, uni asosiy munosabatlarini ochadilar, deb hisoblaydi. Matematikaga alohida iste`dodi bo`lgan o`quvchilar o`ziga xos “matematik aql” bilan xarakterlanadilar-ular borliqning mantiqiy va matematik mazmunini topa oladilar, ulardagi mantiqiy va matematik kategoriyani aniqlaydilar, ko`pincha xodisalarni matematik munosabatlar nuqtai-nazariyasi orqali qabul qiladilar. Tasviriy san`atga xos qobiliyatlari psixologiyasi kitobida tasviriy qobiliyatning psixologik tahlili berilgan. Tasviriy faoliyatda idrokning xususiyatlarini o`rganish jarayonida V.I.Kirnenko tasviriy san`atda qobiliyat hodisalarini yaxlit va sintetik ko`rinishida idrok etishda namoyon bo`lib, u badiy talantning asosiy mazmuni haqidagi xulosaga keladi. Tasviriy faoliyatdagi qobiliyatlardan biri proporstiyalarga baho berishdir. Yana bir tasviriy qobiliyatlarning xarakterli tomoni ranglar munosabatini baholay olish va perspektiv qisqartirishlarga baho berishdir. Perspektiv qisqartirishlarga baho berish-tasviriy san`atning asosiy vazifalaridan biridir va uni to`g`ri hal qilinishida tasviriy san`atdagi qobiliyatlarining asosiy ko`rinishidir. Badiiy ijodiyot jarayonida ko`rish tasavvurlari muhim ahamiyatga ega. Biror bir materialni olib uni anglanilgan va maqsadga yo`naltirilgan ijod orqali badiiy obraz yuzaga keladi va predmetning o`ziga xos xususiyatlari namoyon bo`ladi.

A.G.Kovalev tasviriy faoliyatda tayanch sifatida -qo`llar chaqqonligi deb, hisoblaydi. Bundan tashqari ijodiy qobiliyatlarning namoyon bo`lishida ham insonning emostional kayfiyati muhim ahamiyatga egadir. Tashkilotchilik qobiliyatlarni uzoq vaqt L.I.Umanskiy o`rgangan Muallif tashkilotchilik qobiliyatlarining tizimini yaratadi. Uning fikricha tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo`lgan kishilar quyidagi xususiyatlarga ega bo`lishi kerak: a) shaxsning yo`nalganligi: b) uning tayyorgarligi: v) umumiy xususiyatlar (kirishimlilik, rivojlanishning umumiy darajasi, amaliy aql, kuzatuvchanlik, faollik, tashabbus-korlik, qat`iylik, tashkilotchilik, o`z-o`zini boshqara olishi). g) maxsus xususiyatlar (tashkilotchilik xis, psixologik kash- fiyotchilik, psixologik takt: emostional – irodaviy ta`sir etish, talabchanlik, tanqidiylik, tashkilotchilik faoliyatiga moyillik): d) shaxsiy individual xususiyatlar. Pedagogik qobiliyatlarni N.V.Kuzmin, F.N. Gonobolinlar tadqiq etgan. Ular pedagogik qobiliyatlarning tizimida quyidagi qismlarni kiritganlar. a) didaktik qobiliyatlar -o`quv materialini o`quvchilarga tushunarli, aniq, yoshiga mos holda o`qitish, ta`limga qiziqishni uyg`otish, ularda mustaqil fikrlashni shakllantirish: b) akademik qobiliyatlar -turli fanlar (matematika, fizika, biologiya, tarix, va hokazo.)ga doir bilimlarga ega bo`lish. v) Persteptiv qobiliyatlar -o`quvchining ichki duyosiga kira olish qobiliyati, psixologik kuzatuvchanlik, uning psixologik holatini to`g`ri anglay olish: g) Maxsus xususiyatlar (tashkilotchilik xis, psixologik kashfiyotchilik, psixologik takt; emostional-irodaviy ta`sir etish, talabchanlik, tanqidiylik, tashkilotchilik faoliyatiga moyillik): d) shaxsiy qobiliyatlarni N.V. Kuzmina, F. N. Kuzmina F.N.Gonobolinlar tadqiq etganlar. Ular pedagogik qobiliyatlarning tizimida quyidagi qismlarni kiritiganlar: a) didaktik qobiliyatlar-o`quv materialini o`quvchilarga tushunarli, aniq, yoshiga mos holda o`qitish, ta`limga qiziqishni uyg`otish, ularda mustaqil fikrlashni shakllantirish: b) akademik qobiliyatlar-turli fanlar (matematika, fizika, biologiya, tarix va h.k.) ga doir bilimlarga ega bo`lish. v) Persteptiv qobiliyatlar-o`quvchining ichki dunyosiga kira olish qobiliyati, psixologik kuzatuvchanlik, uning psixologik holatini to`g`ri anglay olish; g) nutqiy qobiliyati- fikrlarni to`g`ri, aniq, emostional nutq orqali etkaza olish; d) avtoritar qobiliyatlar-bevosita o`quvchilarga emostional-irodaviy ta`sir ko`rsata olish va shu asosda hurmat, e`tiborga erishish: j) kommunikativ qobiliyatlar-bolalar bilan muloqotga kirisha olish qobiliyati, pedagogik tajribaga ega bo`lish:

z) pedagogik hayol- bu maxsus qobiliyat turi bo`lib tashxis qo`ya olish qobiliyati asosida o`quvchi kelajagiga, uning rivojlanishini oldindan ko`ra olish orqali zamin yaratiladi. i) diqqatni taqsimlay olish qobiliyati-bir vaqtning o`zida diqqatni turli faoliyatlar orasida taqsimlay olishdir. Texnik qobiliyatlar muammosi bilan M.G.Davletshin shug`ullangan. Texnik qobiliyatlar tizimida muallif yordamchi, tayanch va etakchi sifatida ajratadi. QIZIQIShLAR -qiziqish biron-bir sohada to`g`ri yordam beradigan motivdir. Individ uchun qiziqish, sub`ektiv tarzda olganda, bilish jarayoni tusini kashf etadigan ijobiy xissiy ohangda, ob`ekt bilan chuqurroq tanishishga, u haqda ko`proq bilish, uni anglab etishga bo`lgan istakda namoyon bo`ladi. qiziqishlar bilishning doimiy qo`zg`atuvchi mexanizmi sifatida namoyon bo`ladi. qiziqishlar mazmuniga, maqsadlariga, miqyosiga va barqarorligiga ko`ra tasnif qilinishi mumkin. Qiziqishlarning mazmuni jihatidan farqi bilish ehtiyojlarining ob`ektlarini va ularning mazkur faoliyat maqsadlari uchun va kengroq qilib olganda, shaxs mansub bo`lgan jamiyat uchun real ahamiyatini ko`rsatadi. Kishidan ko`proq nimaga qiziqish paydo bo`lishi va uning bilish ehtiyojlari ob`ektning ijtimoiy qimmati psixologik jihatdan muhim ahamiyatga ega. Maktabning eng muhim vazifalaridan biri-o`smirlik yoki yoshlarning faol bilish va mehnat faoliyatiga rag`batlantiradigan va maktabdan tashqari ham saqlanib qolishi mumkin bo`lgan jiddiy va sermazmun qiziqishlarini uyg`otishdan iboratdir. qiziqishlarning maqsad jihatidan farqi bevosita va bilvosita namoyon bo`ladigan qiziqishlarning borligi aniqlaydi. Bilvosita qiziqishlar ahamiyatga molik ob`ektning hissiy jihatdan jozibaliligi tufayli yuzaga keladi (“Buni bilish, ko`rish, anglab etish men uchun qiziqarli”-deydi kishi). Bilvosita qiziqishlar biron bir narsa (masalan, ta`lim olish)ning real ijtimoiy ahamiyati bilan uning shaxs uchun sub`ektiv ahamiyati bir-biriga mos kelgan. (Bunday holda kishi: “Bu meni qiziqtirgani uchun ham qiziqamandir!”-deydi) taqdirda taydo bo`ladi. Mehnat va o`qish faoliyatida hamma odam ham bevosita hissiy jozibaga ega bo`lavermaydi. Shuning uchun ham mehnat jarayonini ongli tashkil etishda etakchi rol o`ynaydigan bilvosita qiziqishlarni tarkib toptirish muhimdir. qiziqishlar o`zining kengligi bo`yicha ham farq qiladi. bir xil odamlarda qiziqishlar bir sohaga qaratilgan bo`lishi mumkin, boshqalarda esa barqaror ahamiyatga ega bo`lgan ko`plab ob`ektlarga bo`lingan bo`ladi. qiziqishlarning tarqoqligi ko`pincha shaxsning salbiy hislati sifatida yuzaga keladi, lekin ayni chog`da qiziqishlarning keng miqyosliligi kamchilik tariqasida talqin qilish noto`g`ri bo`lur edi. Shaxsning ko`ngildagidek rivojlanishi, kuzatishlar ko`rsatilganidek, qiziqishlar miqyosining tor emas, aksincha keng bo`lishini taqozo etadi. Qiziqishlar barqarorligi darajasiga ko`ra ham har xil bo`lishi mumkin. Qiziqishning barqarorligi uning nisbatan jadal tarzda namoyon bo`lishi uzoq davom etishi bilan ifodalanadi. Shaxsning asosiy ehtiyojlarini eng ko`proq darajada namoyon qiladigan va shu boisdan ham uning psixologik tuzilishiga xos hislatlarga aaylanib qoladigan qiziqishlari barqaror hisoblanadi.

Qobiliyat-bu, kishining biror faoliyatga yaroqliligi va shu faoliyatni muvaffaqiyatli amalga oshirishidir. Pedagogik qobiliyat-bu qobiliyat turlaridan biri bo`lib, kishining pedagogik faoliyatga yaroqliligini va shu faoliyat bilan muvaffaqiyatli shug`ulana olishini oniqlab beradi. Pedagogik qobiliyatning tuzilishi qanday? quyida bu masalani ko`rib chiqamiz. PEDAGOGIK QOBILIYATLAR VA ULARNING TUZILISHI. Uzoq yillar olib borilgan tadqiqotlar pedagogik qobiliyatlar murakkab va ko`pqirrali psixologik bilimlardan iboratliligini ko`rsatib beradi. Ana shu tadqiqot ma`lumotlaridan foydalanib, pedagogik qobiliyatlar tuzilishida muhim o`rin egallaydigan qator komponentlar (tarkibiy qisimlar)ni ajratib ko`rsatish mumkin: Shaxs qobiliyatining mayllar va qiziqishlar bilan bog`liqligi. qobiliyat va bilim, malaka maxoratining o`zaro aloqadorligi. O`quvchilar qobiliyatini diagnostika qilish, qobiliyatni tarkib toptirishga individual yondoshish masalalari. qobiliyatlarning tarkib topib borishi va rivojlantirishning shart-sharoitlari. O`quvchi qobiliyatlarini rivojlantirishda o`qituvchining roli. O`qituvchining pedagogik qobiliyatlari. PEDAGOGIK QOBILIYAT TARKIBI QUYIDAGICHA: 1. Didaktik qobiliyat (murakkab bilimlarni tinglovchilarga tushuntirishga uquvchanligi). 2. Akademik qobiliyat ( barcha fanlar yuzasidan muayyan bilimga ega bo`lishligi) 3. Persteptiv qobiliyat (qisqa daqiqalarda auditori holatini idrok qila olish fazilati). 4. Nutqiy qobiliyat (ixcham, ma`noli, ohangdor, muayyan ritm, temp, chastotaga ega bo`lgan nutq, nutqning jarangdorligi, uning pauza mantiqiy urg`uga rioya qilishi). 5. Tashkilotchilik qobiliyati (sinf, guruh yoki kursni uyushtirish va uni boshqarish iste`dodi). 6. Obro`-nufuzga ega bo`lishlik qobiliyati. (o`zining shaxsiy xususiyati, bilimdonligi, aqlliligi, faxm-farosatliligi,mustaqil irodasi bilan obro` orttirishga uquvchanligi). 7. Muomala va muloqot o`rnata olish qobiliyati. 8. Psixologik tashxis (diagnoz ) qilish qobiliyati (insonning kelajagini oqilona tasavvur qilishdan iborat bashorati). 9. Diqqatni taqsimlash qobiliyati (bir necha ob`ektlarga bir davrning o`zida o`z munosabatini bildirishga uquvchanligi). 10. Iymon-e`tiqodga, faol, hayotiy pozistiyaga yo`naltirish qobiliyati. 11. Tashabbusga, ijodga ilhomlantirish qobiliyati. 12. Aqli donishlik qobiliyati (bilimdonlik). 13. Konstruktiv qobiliyat (o`quv-tarbiya ishlarini

rejalashtirish va natijasini oldindan aytish qobiliyati). 14. Gnostik qobiliyat ( Tadqiqotga layoqatlilik). 1. DIDAKTIK QOBILIYATLAR- bu bolalarga o`quv materialini aniq va ravshan tushuntirib oson qilib etkazib berish, bolalarda fanga qiziqish uyg`otib, ularda mustaqil faol fikirlashni uyg`ota oladigan qobiliyatlaridir. Didaktik qobiliyatga ega bo`lgan o`qituvchi zarurat tutilganda qiyin o`quv materialini-osonroq, murakkabrog`ini soddaroq, tushunish qiyin bo`lganini tushunarliroq qilib o`quvchilarga moslashtirib bora oladi. O`qituvchining mana shu hislatlarini bilib olgan o`quvchilar odatda: “O`qituvchining eng muhim tomoni ham uning hamma narsani aniq-ravshan va tushunarli qilib berishida-da. Bunday o`qituvchining qo`lida mazza qilib o`qiging keladi”; “Unisi esa hech narsaga yaramaydigan o`qituvchi, hech ham aniq tushuntirib bera olmas edi”; “O`quv materialini oldida tirik odamlar emas, balki qandaydir mexanizmlar bordek, zerikarli va noaniq-mujmal qilib tushuntiradi. Biz bunday o`qituvchilarni yoqtirmaymiz” -deydilar. Hozirgi tushunchamizdagi kasbiy mahorat shunchaki bilimlarni osonroq, hammabop va tushunarli qilib o`quvchilar ongiga etkazib berish qobiliyatininigina emas balki, shu bilan birga o`quvchilarning mustaqil ishlarini, ularning bilish faoliyatini oqilona va mohirlik bilan boshqarib, ularni kerakli tomonga yo`naltirib turishdan iborat qobiliyatni ham o`z ichiga oladi. Mana shu qobiliyatlar asosida o`quvchilar psixologiyasiga xos doimiy ustanovka ( yo`naltirish) . bo`lishi shart. Qobiliyatli pedagog o`quvchilarning tayyorlik darajasini, ularning taraqqiyoti darajasini hisobga olgan holda bolalarning nimani bilishi va nimani bilmasligini, nimalarni allaqachon esdan chiqarganliklarini tasavvur qila oladi. Ko`pchilik o`qituvchilarga, ayniqsa xafsalasiz o`qituvchilarga, o`quv materiali oddiygina va hech qanday alohida tushuntirish hamda izoh berishni talab qilmaydigandek tuyuladi. Bunday o`qituvchilarni emas, balki birinchi galda o`zlarini nazarda tutib ish olib barodilar. Shuning uchun ham o`quv materialini o`ziga qarab tanlaydilar. qobiliyatli, tajribali o`qituvchilar esa o`zlarini o`quvchi o`rniga qo`yib, kattalar uchun aniq-ravshan va tushunarli bo`lgan material o`quvchilar uchun noaniq va tushunarsiz bo`lishi mumkin degan nuqtai nazarda bo`ladilar. Shuning uchun ham bundayo`qituvchilar materialning xarakteri va uni bayon etish usullarini alohida o`ylab ko`rib rejalashtiradilar. Materialni bayon etish jarayonida qobiliyatli o`qituvchi turli o`quvchilarning qanday tushunayotganliglari va zarur dars bayonoiga alohida e`tibor berishga intilayotganliklari kabi qator belgilarga qarab to`g`ri tasavvur qilib, xulosa chiqara oladi. Ana shunday pedagogik qobiliyatini aniqlash uchun psixolog N.Gonobolin juda qulay test tavsiya etadi. Bu testga ko`ra bilish xarakteridagi matnda o`qituvchining fikri bo`yicha ayrim sinf o`quvchilari uchun qiyin deb hisoblangan qismlarni alohida ko`rsatib, nima uchun bu qismlarning qiyinligini tushuntirib berish, shundan so`ng esa matnni o`quvchilarga engil va ularning o`zlashtirishlari uchun qulay qilib qaytatuzish tavsiya etiladi. Qobiliyatli o`qituvchi shu bilan bir

qatorda materialni o`zlashtirish, o`quvchilarga bir oz nafas olib o`zlariga kelib olishlari va o`z diqqat-e`tiborlarini bir joyga qo`yib, ayrim qo`zg`alishlarni “so`ndirib”, boshqalarini esa jadallashtirib, ularning bo`shashganligini, sustligini va loqaydligini engishlari uchun zamin tayyorlash zarurligini ham nazarda tutudi. Bunday o`qituvchi zarur sharoit yaratilmaguncha darsni boshlamaydi. Haddan tashqari shiddat bilan boshlangan dars o`quvchilarda himoya qiluvchi tormozlanishni vujudga keltirib, miya faoliyati tormozlanadi va o`qituvchining so`zlari etarlicha idrok qilinmaydi. 2. AKADEMIK QOBILIYATLAR -matematika, fizika, biologiya, ona tili, adabiyot, tarix va boshqa shu kabi fanlar sohasiga xos qobiliyatlardir. Qobiliyatli o`qituvchi o`z fanini kurs hajmidagini emas, balki atroflicha keng, chuqur bilib, bu sohada erishilgan yutuqlar va kashffiyotlarni doimiy ravishda kuzata borib, o`quv materialini mutlaqo erkin egallab, unga katta qiziqish bilan qaraydi hamda ozgina bo`lsada tadqiqot ishlarini olib boradi. Ko`pchilik tajribali pedagoglarning aytishlaricha, o`qituvchi o`z fani bo`yicha bunday yuksak bilim saviyasiga erishish, boshqalarni qoyil qilib hayratda qoldirish, o`quvchilarda katta qiziqish uyg`ota olish uchun u yuksak madaniyatli, har tomonlama mazmunli, keng erudistiyali (bilimdon) odam bo`lmog`i lozim. Bunday o`qituvchilar haqida o`quvchilar: “Mahmud aka huddi professorning o`zginasi-ya. Biz uning bilmagan birorta sohasi bormikan deb tez-tez o`ylab turamiz. Darslarga u burun vujudi bilan kirishib ketadi” deydilar. Ba`zan o`quvchilar o`z o`qituvchisi haqida “Baqir-chaqir qiladi-yu, ammo zarracha bilimi yo`q” deb butunlay teskarisini aytsalar juda alam qiladi. 3. PERTSEPTIV QOBILIYATLAR - bu o`quvchining, tarbiyalanuvchining ichki dunyosiga kira bilish, psixologik kuzatuvchanlik, o`quvchi shaxsning vaqtinchalik psixik holatlari bilan bog`liq nozik tomonlarini tushuna bilishdan iborat qobiliyatlardir. Qobiliyatli o`quvchi bolalarning har qanday mayda-chuyda hatti- harakatlarida, yorqin ifodalanadigan ayrim tashqi holatlarida hamda ularning ichki dunyosida yuzaga keladigan o`zgarishlarni sezdirmasdan ilib oladi. Ana shunday hollarda o`quvchilar: “Muhabbat opa kimningdir kayfiyatida o`zgarishlar bo`lsa yoki kimdir dars tayyorlamasdan kelgan bo`lsa ko`ziga qaraboq bilib oladi”, “Bizning o`qituvchimiz hech qayoqqa qaramasa ham, hamma narsani ko`rib turadi” deydilar. 4. NUTQ QOBILIYATI -kishining o`z tuyg`u-hislarini nutq yordamida, shu bilan birga mimika va pantomimika yordamida aniq va ravshan qilib ifodalab berish qobiliyatidir. Bu o`qituvchilik kasbidagi muhim qobiliyatlardandir. Chunki o`qituvchidan o`quvchilarga uzatiladigan axborot asosan ikkinchi signal tizimi- nutq orqali beriladi. Bunda mazmun jihatidan uning ichki va tashqi xususiyatlari nazarda tutiladi. (“Biz uchun adabiyot o`qituvchimiz-Nazira opaning darsini eshitishdan katta lazzat yo`q. Nazira opamlar shu qadar yaxshi va chiroylik qilib gapiradilarki, hatto tanaffusga chalingan qo`ng`iroq ham halaqit beradi”). Darsda qobiliyatli o`qituvchining nutqi hamma vaqt o`quvchilarga qaratilagn bo`ladi. O`qituvchi yangi materialni tushuntiradimi, o`quvchining javobini sharhlab beradimi, o`quvchilar javobini, ularning hatti-harakatlari yoki

xulq-atvorini ma`qullaydimi yoki tanbeh beradimi, xullas, nima qilishidan qat`iyo nazar uning nutqi hamma vaqt o`zining ishonchliligi, jozibadorligi kabi ichki quvvat bilan alohida ajralib turishi lozim. O`qituvchi nutqi, uning talaffuzi aniq- ravshan, oddiy va o`quvchilar uchun tushunarli bo`lishi kerak. Beriladigan axborotlar shunday tuzilishi kerakki, bunda o`quvchilarning fikru-zikri va diqqat- e`tiborini yuqori darajada faollashtiradigan bo`lsin. Buning uchun esa o`qituvchi o`rtacha savol tashlab, asta-sekinlik bilan o`quvchilarni to`g`ri javobga olib keladi, o`quvchilarning diqqat-e`tiborini faollashtiruvchi (“Bunda ayniqsa ziyrak bo`ling!”, “o`ylang, yana o`ylab ko`ring!”) kabi so`z va iboralarni o`z me`yorida ishlatadi. O`qituvchi uzun jumlalarni, murakkab og`zaki izohlarni, qiyin atamalarni va zarurati bo`lmasa, turli ta`riflarni ishlatmasligi lozim. Shu bilan birga o`qituvchi shuni ham hisobga olishi kerak-ki, o`qituvchining lo`nda-lo`nda bo`lib chiqqan qisqa nutqi ko`p hollarda o`quvchilarga tushunarsiz bo`lib qolar ekan. O`qituvchining o`z o`rnida ishlatilgan hazil aralash va xayrihohlik bildiruvchi arzimagan kinoyali nutqi o`quvchilarni juda jonlantirib, o`quvchilar tomonidan o`ta yaxshi qabul qilinar ekan. Qobiliyatli o`qituvchining nutqi jonli, obrazli, aniq-ravshan intonauiyali va ifodali, emostiyaga boy, dona-dona bo`lib, bunda stilistik va grammatik xatolar mutlaqo bo`lmasligi lozim. Bir xil ohangdagi ezma nutq o`quvchilarni juda tez toliqtirib, ularni zeriktiradi va behafsala qilib qo`yadi. Shu bilan birga bunday nutq I.P.Pavlovning fiziologik ta`limotiga ko`ra doimiy ta`sir etuvchan qo`zg`ovchiga aylanib, katta bosh miya yarim sharlar po`stida tormozlanish jarayonini yuzaga keltirib, o`quvchini ezma va uyquchan qilib qo`yadi. Nutq tezligi ko`p jihatdan o`qituvchining individual psixologik xususiyatiga bog`liq. Ayrim o`qituvchilar tez gapirsalar, boshqalari-sekin gapiradilar. Ammo o`qituvchi o`quvchilarning bilimlarini egallab olishlari uchun eng qulay tezlikdagi nutq-o`rtacha jonli nutq ekanligini esdan chiqarmasligi lozim. Shoshqaloq nutq bilim o`zlashtirishga halaqit berib, bolalarni tez toliqtiradi va muhofaza qiluvchi tormozlanishni yuzaga keltiradi. O`ta sekin nutq lanjlik va zerikishga olib keladi. Nutqning balandligi-qattiq gapirish ham xuddi shu singari hollarga olib keladi. Haddan tashqari qattiq, keskin, baqirib gapirish o`quvchilarning asabiga tegib, ularni tez toliqtirib, muhofaza qiluvchi tormozlanishni yuzaga keltiradi. Mana shu erda Sharq mutafakkirlaridan Nosiriddin Tusiyning “... o`qituvchi nutqi hech qachon va hech qaerda zaharxandali, qo`pol yoki qattiq bo`lishi mumkin emas. Dars paytida o`qituvchining o`zini tuta olmasligi ishni buzishi mumkin...” degan nasihatini keltirishimiz juda o`rinli bo`lardi. O`qituvchining bo`sh, sekin ovozi yomon eshitiladi. Nutqi imo-ishoralar, turli keskin harakatlar o`quvchilarni jonlantiradi. Bu tariqa imo-ishora va harakatlar tajribali o`qituvchilarda o`z me`yorida ishlatiladi. Lekin bir xildagi tinimsiz harakatlarning xaddan tashqari ko`p bo`lishi kishining asabiga tegadi. TAShKILOTCHILIK QOBILIYATI- bu birinchidan, o`quvchilar jamoasini uyushtira bilish, bunday jamoani jipslashtira olish va ikkinchidan, o`zining shaxsiy ishini to`g`ri tashkil qila olish qobiliyatidir.

O`quvchilar o`z o`qituvchilari haqida turlicha fikrda bo`ladilar. Jumladan, ayrim o`quvchilar: “... Biz Azim akani juda yaxshi ko`ramiz. Ular sinfimizda bir pastning ichida, juda tezlik bilan ishchanlik kayfiyatini uyushtirib, barchamizni o`zining puxtaligi, ozodaligi, epchilligi va tadbirkorligi bilan hayratda qoldiradilar” desalar, ayrim o`quvchilar: “Sobir akamlar bizning ixlosimizni qaytarib, hafsalamizni bir pul qiladilar. Ular ko`p ishga urinadilaru, ammo birortasini ham oxiriga etkazmaydi...” deydilar. Ba`zan ayrim o`quvchilarning o`z o`qituvchisi haqida: “... Nodira opamlar biz bilan xuddi ona tovuqdek ovora bo`ladilar. Agar biz sho`xlik qila boshlasak, ular o`zlarini ko`rmaslikka, payqamaslikka solardilar. Ajoyib ayol edi-yu, ammo uning darsida hech kim hech narsa qilmas edi-da...” degan fikrlarini ham eshitish mumkin. O`qituvchining o`z ishini tashkil qila bilishi deganda uning o`z ishini to`g`ri rejalashtirib, uni nazorat qila olishi nazarda tutiladi. Tajribali o`qituvchilarda vaqtga nisbatan o`ziga xos sezuvchanlik-ishni vaqt bo`yicha to`g`ri taqsimlab, mo`ljallangan vaqtdan to`g`ri foydalana olish ko`nikmasi paydo bo`ladi. Dars davomida, albatta, ko`p hollarda vaqtni behuda yo`qotish ham mumkin. Lekin bu yo`qolgan vaqt dars rejasini tuzatish zaruriyati tug`ilgan hollarda bo`lishi mumkin. Tajribali o`qituvchilar vaqtni seza bilishni o`rganish uchun dars rejasi yoki matnda vaqtni nazorat qilish uchun belgilar olib borishni tavsiya etadilar. Jumladan: darsning 10, 20, 30 va boshqa daqiqalari davomida maboda ko`zda tutilmagan vaqt ortib qolgan taqdirda foydalanish uchun qanday qo`shimcha materiallarni tayyorlash yoki vaqt etmay qolgan taqdirda qanday materialni keyingi darsga qoldirish mumkinligi haqida maslahat beradilar. OBRO`-NUFUZGA EGA BO`LIShLIK QOBILIYATI - bu o`quvchilarga bevosita emostional-irodaviy ta`sir etib, ularda obro` orttira bilishdan iborat qobiliyatidir. (Garchan, obro` mana shu asnodagina qozonilmaydi, albatta, balki stqituvchining o`z fanini mukammal bilishi, sezgirligi va xushmuomalaligi asosida qozoniladi). Avtoritar qobiliyat o`qituvchining rostgo`yligi, irodaviy uddaburonligi, o`zini tuta bilishi, farosatliligi, talabchanligi kabi irodaviy hislatlari hamda qator shaxsiy xislarga, shu bilan birga o`quvchilarning ta`lim-tarbiyasida javobgarlikni xis etishi, uning e`tiqodi, o`quvchilarga ma`naviy va ma`rifiy e`tiqodni singdira olganligiga ishonchi kabi hislatlariga ham bog`liqdir. O`quvchilar (ayniqsa o`g`il bolalar, o`spirinlar, buni alohida ta`kidlab o`tish kerak) talab qilishni biladigan, o`quvchilarni majbur qilmagan va do`q- po`pisa qilmagan, shu bilan birga behuda rasmiyatchilikka yo`l qo`ymagan holda o`z aytganini qildira oladigan o`qituvchilarni juda hurmat qiladilar. Shu munosabat bilan o`quvchilarning o`qituvchilar haqida ayrim fikrlarini misol qilib keltiramiz. “Uning ajoyib hislati bor–u hech qanday zo`rlash va baqiriq-qichqiriqsiz ishlay oladi”; “Biz uni jiddiyligi, vazminligi va talabchanligi uchun juda yaxshi ko`ramiz. U hamma vaqt shunchaki muloyimgina, sipogina talab qiladi, ammo uning talabi shu qadar ta`sirchanki, unga quloq solmaslik mumkmin emas”; “Bizning matematika o`qituvchimiz hamma vaqt yuvosh, osoyishta, o`zini tutgan va shu bilan bir qatorda butun sinfga ajoyib ta`sir eta oladi”; “Hamma o`qituvchimizning obro`sini e`tibor etmay ko`rginchi, u har qanday sharoitda ham

o`z aytganiga erishadi”; “Nigmat aka bizga ustalik bilan ta`sir etadi. U hadeb talab qilavermaydi, agar talab qiladigan bo`lsalar undan bo`yin tovlab bo`lmaydi”, yoki o`quvchilarning o`z o`qituvchilari haqidagi mana bunday fikrlari: “Polvon akani maktabimizdan ketganiga biz xursand bo`ldik. U bizni do`q-po`pisa, baqiriq qichqiriq, buyruqbozlik bilan qo`lga olaman deb o`ylardi-yu, ammo bizni bardosh berishgagina majbur etardi, xolos”. Bunda O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning maktab ta`limi jarayonida olib borilayotgan ishlarning ahvoli to`g`risida juda achinib aytgan ftkrlarini keltirish o`rinli bo`lur edi: “Mabodo biror bir o`quvchiga e`tiroz bildirilsa, ertaga u hech kim havas qilmaydigan ahvolga tushib qoladi”. Maktablardagi jarayonda o`qituvchi hukmron. U boladan faqat o`zi tushuntirayotgan narsani tushuni bolishni talab qiladi. Prinstip ham tayyor: “mening aytganim-aytgan, deganim-degan”. Shu bilan bir qatorda o`quvchilar o`qituvchining bo`shligi, landavurligi, soddalarga ishonuvchanligi, sustkashligi, ortiqcha rioyagarchiligi, irodasizligi kabi hislatlarini baralla qoralaydilar: “Tushunib bo`lmaydi: birda juda qattiqqo`l, talabchan, ba`zan hech qanday talab degan narsa yo`q”; “Juda bo`shang, lanj: uni ko`rishing bilan uyqing keladi”... MUOMALA VA MULOQOT O`RNATISH QOBILIYATI -bu bolalar bilan muloqotda bo`lishga, o`quvchilarga yondashish uchun to`g`ri yo`l topa bilishga, o`quvchilarga yondashish uchun to`g`ri yo`l topa bilishga, ular bilan pedagogik nuqtai-nazardan maqsadga muvofiq o`zaro aloqa bog`lashga pedagogik taktning mavjudligiga qaratilgan qobiliyatdir. Pedagogik takt psixologiyasini o`rganishda psixolog I.V.Straxov benihoyat katta hissa qo`shgan. Uning bunda muhimi-o`quvchilarga ta`sir etishning eng qulay usullarini topa bilish, tarbiyaviy ta`sirni qo`llashda maqsadga muvofiq pedagogik choralarga e`tibor berish, aniq pedagogik vazifalarni hisobga olish, o`quvchi shaxsining psixologik xususiyatlari va uning imkoniyatlari hamda mazkur pedagogik holatlarning hisobga olish zarurdir. Pedagogik taktning yaqqol ifodalaridan biri-har qanday pedagogik ta`sirga nisbatan qo`llaniladigan chora-tadbirlarni (rag`batlantirish, jazolash, pand- nasihat) xis eta bilishdan iboratdir. Farosatli o`qituvchi bolalarga e`tibor berib, ziyraklik bilan qaraydi, ularning individual psixologik xususiyatlari bilan hisoblashadi. “U biz bilan hayron qolarli darajada ajoyib yaqin do`stlarcha yaxshi munosabatda bo`ladi”; “Bizning tarix o`qituvchimizning kuchli tomoni- har kimga qanday yondashishni bilar edi”; “Eng yomoni-o`qituvchining o`quvchilar oldida xushomadgo`ylik qilishdir. Bizning zoologiya o`qituvchimiz Farida opamlar shundaylardan edi: ular nimaiki qilmasin, u bolalarni o`ziga qaratish uchun xushomadgo`ylik qilardi! Nega ular o`zini shunchalik kamsitib erga uradi? Deb o`ylar edim. Axir ular o`z fanini yaxshi biladiku”; “Ibrohim aka esa, qarabsanki, hech narsadan-hech narsa yo`q kishi diliga ozor berar, tushirib qolar yoki behudaga urushib, koyib berar edi”. Pedagogik taktning yo`qligi ko`pincha og`ir oqibatlarga olib keladi. Toshkent maktablaridan birida ona tili va adabiyot o`qituvchisi o`quvchilarga juda ko`p talablarni qo`yganu, ammo hech qanday izchillik bo`lmagan: bir vazifa bera

turib, shu zahotiyoq boshqa talablarni qo`ya boshlagan. Arzimagan xatolar, tartib buzishlar ro`y bersa, shu zahotiyoq mazmuni va shakli jihatidan o`ta qo`pol va alam qiladigan keskin gaplarni qilib, “2” qo`yardi. Masalan, daftarning chetida qoldirilgan joyning xatoligi yoki intizom buzganlik kabi va arzimagan narsalar uchun yopishgani-yopishgan edi. O`qituvchining bu hatti-harakatlari uchun o`quvchilarda dard-alam to`lib toshgandi. Ko`p o`tmay o`quvchilarning noroziligi va qat`iy e`tirozi ochiq-oydin namoyishkorona bildirilib, o`qituvchiga quloq solmaydigan, ataylab intizom buzadigan va o`qituvchini keskin tanqid qiladigan bo`lib qoldilar. Bunday achinarli ahvol faqat o`sha o`qituvchi maktabdan ketganidan keyingina tuzatildi. O`qituvchining pedagogik takti masalasi munosabat bilan shuni ham aytish joizki, qachonki o`quvchilar o`qituvchining ijobiy hislatlari to`g`risida gapirar ekanlar, ular hamisha o`qituvchining adolatligi kabi hislatini birinchi o`ringa qo`yadilar. “Ko`p hollarda nohaq ish qiladilar-biror masalani yaxshilab tekshirib ko`rmasdan ish tutadilar”. O`qituvchining bunday hislatiga o`quvchilar nechukdir achinishli talabchanlik munosabatida bo`ladilar. O`qituvchining adolatsizligi yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bu to`g`rida har qaysimiz maktab amaliyotidan qandaydir tasavvurga egamiz. PEDAGOGIK HAYOL- bu kishining o`quvchilar shaxsini tarbiyaviy tomondan loyihalashtirishda o`z ish-harakatlarining natijasini oldindan ko`ra bilishida namoyon bo`ladigan maxsus qobiliyatidir. Bu qobiliyat o`qituvchi ma`lum o`quvchidan kelgusida kim chiqishni ko`z oldiga keltirishida, tarbiyalanuvchilarda u yoki bu xildagi hislatlarning o`sib rivojlanishini oldindan ko`ra bilishida namoyon bo`ladi. Bu qobiliyat pedagogik optimizm, tarbiyaning kuchiga, o`quvchiga bo`lgan ishonch bilan bog`liqdir. Shuning uchun ham o`quvchilar ayrim o`qituvchilar to`g`risida “Ahmad akamlar, chamasi, ichimizdagi eng yaramaslarga ham ishonchlarini yo`qotmasdilar, shuning uchun ham biz ularni hurmat qilardik” degan fikrlarni izhor qiladilar. 1. DIQQATNI TAQSIMLAY OLISH QOBILIYATI- bu qobiliyat bir vaqtning o`zida diqqatni bir qancha faoliyatga qarata olishda namoyon bo`lib, o`qituvchi ishida g`oyat muhim ahamiyatga egadir. Qobiliyatli, tajribali o`qituvchi o`zining diqqat-e`tiborini o`quv materialining qanday bayon etilishiga, uning mazmuniga, o`z fikrlarini atroflicha qilib qanday ochib berishga yoki o`quvchi fikriga baralla qaratadi va shu bilan bir vaqtning o`zida barcha o`quvchilarni kuzatib, ularning toliqqan-toliqmaganligiga, e`tiborli yoki e`tiborsizligiga, darsni tushunish-tushunmasligiga e`tibor berib, o`quvchilarning intizomini kuzatadi hamda, oqibat natijada o`zining shaxsiy hulq- atvoriga (yurish-turishiga, o`zini tutishiga, mimika va pontamimikasiga) e`tibor beradi. Tajribasiz o`qituvchi, ko`pincha o`quv mateiralini bayon etishga berilib ketib, o`quvchilarning nima qilayotganliklarini sezmay qoladi va nazoratdan chiqarib qo`yadi. Agar, bordiyu, o`quvchilarni diqqat-e`tibor bilan kuzatishga harakat qilsa, bunday hollarda o`z bayonatining izchilligini yo`qotib qo`yadi.

Yuqorida ko`rsatib o`tilgan qobiliyatlardan tashqari, o`qituvchi inson shaxsining maqsad sari intilishi, uddaburonlik, mehnatsevarlik, kamtarinlik kabi qator ijobiy xislariga ega bo`lishi lozim. O`quvchilarni tarbiyalar ekan, o`zining hulq-atvori, yurish-turishi, xullas, butun o`qituvchilik shaxsi bilan o`quvchilarga o`rnak bo`lishi kerak. O`qituvchining o`zini qo`lga ola bilishi, o`z his-tuyg`ularini, kayfiyatini boshqara olish hislatlari muhim ahamiyatga egadir. Xulosa qilib shuni aytish joizki, o`qituvchining barcha ijobiy umuminsoniy ahloq me`yorlariga mos keluvchi hislatlari katta ahamiyatga ega. Agar biz quyidagi hislatlarni olib qaraydigan bo`lsak, bularning barchasi ham o`ta muhim omillardir. Jumladan, o`qituvchining tashqi qiyofasi uning obro`si shakllanishiga ta`sir etadi. O`qituvchining ozodaligi, ixchamligi, uning pokizaligi, saranjom-sarishtaligi, sipoyagarchiligi, uning qiliqlari, o`zini chiroylik tutishi, qaddi-qomati va yurish-turishlari o`quvchilarda juda yaxshi taassurot qoldiradi. Jumladan, o`quvchilarning “Farida opani nechuk yaxshi ko`rmaysan, ular har doim shu qadar xushchaqchaq, ozoda, sarishta-saranjomlar-ku!?” yoki “Noila opa maktabda emas, balki teatrda ishlab, tomosha ko`rsatishi kerak.-chunki, ularning turqi-qiyofasi, yurish-turishi yasama, soxta” degan fikrlarini olishimiz mumkin.

FOYDALANILGAN ADABIY O TLAR RO`YXATI. 1. Karimov. I.A. Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. T., O`zbekiston. 1997. 2. O`zbekston Respublikasining “qadrlar tayyorlash milliy dasturida” gi qonuni. T., 1997. 3. G`oziev.E. Pedagogik psixologiya asoslari T “O`qituvchi” 2000y 4. Asadov Y.M. Ruhiy holatlar diagnostikasi va korrekstiyasi. T 2000y 5. Graficheskie metodo` v psixologicheskoy diagnostike. E.S. Romanova., O.F. Potyomkina-M., 1992. 6. Davletshin. M. Psixologiyadan asosiy tushunchalar.-T., 1997. 7. Teplov. B.M. “Sposobnost i odarennost” //xristomatiya po vozrastnoy i pedagogicheskiy. M.: 1981.-132s. 8. Umumiy psixologiya. M.G.Davletshin., S.M.To`ychieva.-T., 2002. 9. O`qituvchilarga psixologik yordam beruvchi o`yin va mashqlar. Matmuratova. N.B. (o`quv. met. qo`l. T., 2006.) 10. Qodirov. B.R. Sposobnosti i sklonnosti. T. “Fan”. 1990. 11. Xoxlova. L. P. Oila kinetik rasmi, testi. 12. Rene. Jilya. usuli.- T., 1992.-169 b. 13. Rogov E.I. Nastolnaya kniga prakticheskogo psixologa T. 1-2-M.,1999g. 14. Adizova T.M. O`quvchilarning shaxslararo munosabatlari psixologik 15. D iagnostikasi va korrekstion ishlar.-T.,1995y

O'xshashlar

Idrok haqida tushuncha

Ruh haqida tushuncha

Ong haqida tushuncha

Guruhlar haqida umumiy tushuncha

Shaxs faoliyati. Faoliyat haqida umumiy tushuncha