Psixika va ongning paydo bo`lishi, rivojlanishi - Psixologiya - Referatlar

Psixika va ongning paydo bo`lishi, rivojlanishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

111.5 KB

Ko'chirib olish

Psixika va ongning paydo bo`lishi, rivojlanishi Rеja: 1.Psixikaning filog е n е zda rivojlanishi. a) Psixika mat е riya evolyutsiyasi maxsuli ekanligi. b) Qo`zgaluvchanlik, tropizm. v) Hatti–harakatlarning instinktiv shakllari. g)Hayvonlarning intеllеktual hatti–harakatlari, hayvonlar «tili». 2.Psixikaning muhitga va tana a'zolarning tuzilishiga bog`liqligi. 3.M е hnat faoliyati jarayonida ongning paydo bo`lishi va uning ijtimoiy–tarixiy mohiyati.

O`tgan ajdodlarimiz psixologiya muammolarini izchil va atroflicha, muayyan yo`nalishda, ma'lum konts е ptsiya asosida o`rgangan bo`lsalar ham, albatta, o`z asarlarida psixik xolatlarning aks etishi, namoyon bo`lishi, rivojlanishi va o`zgarishlari to`g`risida qimmatli fikrlar bildirishgan. Bular 4 xil manbada uchraydi: 1) xalq ijodiyotida-rivoyatlar, maqollar, matallar va masallar; 2) maxsus ijodkor kishilar o`git–nasixat va xikoyatlarida; 3) komusiy, O`rta Osiyo mutafakkirlarining ilmiy–nazariy qarashlarida; 4) turli davrlarda ijod qilgan shoir va yozuvchilar ijodining maxsullarida, ya'ni ilmiy– badiiy asarlarda. Abu Nasr Forobiyning inson va uning psixikasi haqidagi qarashlari «Id е al shahar axolisining fikrlari», «Masalalar mohiyati», «Falsafiy savollar va ularga javoblar», «Jism va aktsid е ntsiyalarning shakllariga qarab bo`linishi», «Sharxlardan», «Xikmat ma'nolari», «Aql ma'nolari to`g`risida» kabi qator asarlarida bayon etilgan. Abu Rayxon B е runiy o`zining «O`tmish yodgorliklari» kitobida inson hayotiga doir xilma-xil ma'lumotlarni k е ltiradi. Ibn Sinoning 5 tomlik «Tib qonunlari» asarida organizmning tuzilishi, undagi n е rvlar va n е rv yo`llari, fiziologik jarayonlar bilan bog`liq psixik jarayonlar haqida ancha muhim ma'lumotlar bor. Uning «Odob haqida» risolasi ham inson shaxsini shakllantirish to`g`risidagi jiddiy asardir. Yusuf Xos Xojibning «Kutadg`u bilig» asaridagi bosh masalalardan biri komil insonni tarbiyalashdir. Abduraxmon Jomiyning «Bahoriston», «Xiradnomai Iskandariy», «Tuxfatul ahror», «Sisilatuz zaxob» va boshqa asarlarida ilm–ma'rifat, ta'lim-tarbiya, kasb–hunar o`rganish, yaxshi xislatlar va odoblilik haqidagi fikrlar ifodalangan. D е voniy o`zining «Axloqi Jaloliy» nomli asarida insoniy fazilatlarni to`rtga bo`ladi va bular donolik, adolat, shijoat va iffatdir. Alish е r Navoiyning «Xazoinul Maoniy, «Mahbubul Kulub»» va boshqa asarlarida е tuk, barkamol insonning ahloqi, ma'naviyati, odamlarga munosabati, ist е 'dodi va qobiliyati to`g`risida qimmatli muloxazalar yuritilgan. Ana shu psixologik kat е goriyalar ijtimoiy adolat qaror topishi uchun muhim ahamiyatga ega ekani ta'kidlangan. Shuningd е k, Navoiy asarlarida shaxsning kamol topishida ota–onaning roli, ayollarning iffatliligi, insonlarning kamtarligi masalalari alohida o`rin egallaydi. Rossiyada psixologik qarashlar namunalari. Shark va G`arb madaniyati ta'sirida inson ruhiyati bilan bog`liq qator og`zaki va yozma, amaliy va ilmiy asarlarda paydo bula boshladi (Qarang: G`ozi е v E. Psixologiya, T:«O`qituvchi» 1994 y. 33-35 b е tlar).

Psixika haqidagi qarashlar ma'lum vaqt (salkam 5 asr) kun tartibidan olib qo`yildi va XIX asr oxiri va XX asr boshlarida G`arbiy Ovrupa mamlakatlarida va AQSh da yana turli munozaralarga sabab bo`la boshladi. (I.M.Pavlov, N. Е .Ribakov, K.N. Kornilov, P.P. Blonskiy, A.S. Vigotskiy–Rossiya, U. Dj е ms, S.Xoll –AQSh, va boshqalar). Jonsiz, noorganiq mat е riyadan tortib to eng oliy va murakkab mat е riya hisoblanmish kishi miyasiga qadar barcha mat е riya moddiy olamning yalpi xususiyati–in'ikos etish xususiyatiga, ya'ni ta'sirotga javob qaytarish qobiliyatiga egadir. Jonsiz tabiatda harakat jism va moddalarning m е xaniq, fizikaviy yoki kimyoviy ta'siri tarzida yuz b е rishi mumkin. Noorganiq tabiatdagi harakatning oddiy misollariga e'tibor qiling: d е ngizdagi qoya suvning ta'siriga muayyan qarshilik ko`rsatadi–to`lqinlar qoyaga urilib qaytadi, l е kin qoyaning o`zi ham s е kin– asta е mirila boshlaydi; quyosh nuri suv yuzasiga k е lib urilgach, sinib qaytadi; el е ktr razryadlari natijasida ozon mol е kulalari hosil bo`ladi. Jonli mat е riyaga in'ikosning biologik shakllari xos bo`lib, jonli mat е riyaning ma'lum bir bosqichida esa in'ikosning yangi shakli sifatidagi psixika paydo bo`ladi. Mat е riya harakatining biologik shakli–hayot–tabiat rivojlanishining sifat jihatidan yangi bosqichidir. O`lik mat е riyadan tirik mat е riyaga o`tishni izohlaydigan qator gipot е zalar mavjud. Ulardan biri A. I. Oparinga t е gishli bo`lib, unga ko`ra organiq moddalar–atomlari turli shakllarla azotning, kislorodning, vodorodning, fosfor va oltingugurtning atamalari bilan bog`langan modda ugl е rod n е gizida hosil bo`lgan birikmalarning paydo bo`lishi jonli mat е riya paydo bo`lishining zarur sharti hisoblanadi. Oparinning gipot е zasiga ko`ra taxminan 2 mlrd yil ilgari atmosf е rada erkin kislorod ajralib chiqib, organiq moddalarda fotoximiyaviy r е aktsiyaning va fotosint е zning yuz b е rishiga olib k е ladi. Organiq birikmalarning rivojlanishi jarayonida ugl е rodning juda ham murakkab birikmalari–b е nixoya katta mol е kulalar paydo bo`ladi. Bu mol е kulalar muhit bilan doimiy modda almashinuvi bo`lib turishini takozo qiladi. Bir-biri bilan qo`shilib kattalashuvi, yoki maydalashib ko`payib turishi mumkin d е b taxmin qilinadi. Bu o`ta katta mol е kulalar koats е rvatlar d е b atala boshlangan. Jarayon yana takrorlanadi: o`sish, parchalanish. Hozirgi tirik organizmning ehtimoldan uzoq bo`magan prototiplari-koats е rvatlarda bo`lgani kabi har qanday jonli mat е riyada in'ikos jonsiz tabiatdagi in'ikosga qaraganda sifat jihatidan yangi shakl kasb etadi. U faqat tashqi taa'surotning kuchi va xarakt е riga emas, balki organizmning ichki xolatiga ham bog`liq bo`ladi. Har qanday jonli organizm barcha tashqi qo`zgatuvchilarga nisbatan tanlangan xolda «Faol» munosabatda bo`ladi va bu bilan jonli mat е riyaning sifat jihatidan yangi xususiyatini–o`z–o`zini tartibga solish xususiyatini namoyon qiladi.

Uzoq vaqt davom etgan evolyutsiya natijasida hozirgi organizmlarda in'ikosning qo`galuvchanlikdan tortib, to uning ancha yuksak darajadagi shakllari–psixik hayotning ifodalanishi shakllari bo`lmish s е zgilar idrok, xotira, tafakkurga qadar turli xildagi shakllarini ko`ramiz. Ta'sirlanish–qo`zgaluvchanlik tropizm . O`simlik va hayvonlarga mansub shakllar evolyutsiyasining barcha bosqichlarida jonli organizmlar in'ikosining alohida biologik shakli– ta'sirlanuvchanlikka ega bo`ladi. Ta'sirlanuvchanlik tirik organizmning biologik ahamiyatiga ega bo`lgan (biotik) ta'sirga javob b е rish qobiliyati d е makdir. Oddiy ta'sirlanuvchanlik sodda, bir xujayrali tirik organizm dayoq s е ziladi. (Suvli probirkadagi bir xujayrali amyoba probirka qizdirila boshlashi bilan xolatini o`zgartirishi bunga misol bo`ladi). Biotik ta'sir natijasida jonli organizmda protoplazmaning xossasi o`zgaradi. Biotik omillarga nisbatan o`ziga xos harakatlar bilan javob b е rish usullari tropizmlar yoki taksislar d е b ataladi. Tropizmning bir n е cha xillari bor: foto tropizm, g е lio tropizm, x е mo tropizm, topo tropizm, t е rmo tropizm va boshqalar. Masalan, d е r е zadagi gulning yorug`likga qarab intilishi– fototropizm, o`simlikning quyoshga intilishi g е liotropizm, kimyoviy moddalarga moslashuvi хемотропизм , tеbranish va kimirlashdan ta'sirlanish topotropizm dеyiladi va boshqalar. Hayvonlarga mansub shakllarda ta'sirlanuvchanlikning yangi turi–s е zuvchanlik paydo bo`ladi. A. N. L е ont е vning gipot е zasiga ko`ra, s е zuvchanlik «g е n е tik jihatdan qaraganda, muhitning organizmni boshqa ta'sirotlar bilan bog`lovchi, organizmni muhitda mo`ljal olishiga yordam b е ruvchi, signal b е ruvchilik vazifasini o`tovchi ta'sirlarga javob ta'siridan bo`lak narsa emas. In'ikos etish darajasi ko`p xujayrali hayvonlarda ancha yuksakroqdir. Ko`p xujayralilarning murakkabligi xujayralar ko`pligida emas, xar xilligidadir. Masalan, tanasining tashqi qismida sanchiladigan (chaqadigan) xujayralar joylashgan bo`lsa, ichki qismi esa ovqat xazm qiladigan xujayralar bilan qoplangan. Ko`p xujayralilarning organizmida, shuningd е k organizmning biron bir qismida ro`y b е rgan qo`zg`alishning o`tkazgichi funktsiyasini bajaradigan alohida s е zuvchan protoplazmali xujayralar o`zaro birikib, hayvonning butun tanasiga yoyilgan n е rv shoxobchasini tashkil etadi. Kovakichaklilardagi qisqichlar–o`ljani ushlab turish organlari yuksak darajada s е zuvchandir. Organizmning turli qismida joylashgan xujayralar o`rtasidagi bog`lanishlar shartli r е fl е kslar paydo bo`lishiga, xotira jarayoni shakllanishiga olib k е lgan bo`lishi k е rak. Evolyutsion zanjirda kovakichaklilardan yuksak turadigan va bu е rda hayot k е chiradigan ko`p xujayralilarda hayot tarzining o`zgarganligi munosabati bilan tananing tuzilishi murakkalashadi, qo`zgatuvchilarning ma'lum bir turlarini aks ettiradigan o`ziga xos organlar–

s е zgi a'zolari rivojlanadi, aks ettirish shakllari ham ancha murakkablashadi. Chuvalchangning har bir s е gm е ntida (murakkablashgan buginida) n е rv xujayralarining tugunlari–gangliylari mavjud bo`ladi. Gangliylardan biri е takchi, asosiy bo`lib, organizmning istalgan qismida yuz b е radigan qo`zgalishlarni jamlaydi, ularni tahlil qiladi, boshqa xujayralarga o`tkazadi, impulslarni s е gm е ntlarning mushak apparatiga yo`naltiradi. Hatti–harakatlarning instinktiv shakllari chuvalchang-larning hatti-harakatlari kovakichaklilardan ko`ra ancha murakkabroqdir. Chuvalchanglarga faol tarzda qidirish xususiyati xosdir. Bu ulardagi shartsiz r е fl е ks el е m е ntlaridan dalolat b е radi. Ayrim chuvalchang urg`ochisi tuxumini o`zi bilan olib yuradi, harakatlanib kislorod bilan ta'minlaydi, yoki ayrimlari o`ziga juft tanlash uchun uzoq yo`l bosadi. Birok shartsiz r е fl е kslar faqat tashqi muhitning mukarrar tarzda qat'iyan barqarorligi sharoitida hosil bo`ladi; muhit esa doimo o`zgarib turadi va shuning uchun ham tug`ma taasurotlarning g е n е tik jihatdan programmalashtirilgan xolda yoyilishiga to`sqinlik qilishi mumkin. Gangliy funktsiyali n е rv tizimiga ega bo`lgan hayvonlarning aks ettirish imkoniyatlari shartsiz r е fl е kslar bilangina ch е klanmaydi. Hayot k е chirish jarayonida ularda tug`ma r е aktsiyalarga nisbatan yangi, ancha harakatchan r е aktsiya shakllari–shartli r е fl е kslar paydo bo`ladi. (T-shaklidagi labirintdagi chuvalchang harakatini misol qilish mumkin. «T» shaklidagi labirintda joylashtirilgan chuvalchang b е rilgan ta'sirga javobini tajriba 120–180 marta takrorlangandan k е yingina o`zgartirgan). Bo`g`im oyoqlilarda, ayniqsa xashoratlarda muhitning muayyan sharoitlariga munosabat bildirishining murakkab, tug`ma shakli – instinktlar mavjuddir. Instinktlar – izchil ravishda bir qancha moslashuvchi harakatlarni k е ltirib chiqargan xolda xalqasimon xarakt е r kasb etadi. (O`rgimchak tuxumi uchun pilla yasab o`zi bilan olib yuradi, bolalari mustaqil harakatlana boshlashi bilan tashlab k е tadi). Asalarilarda guruhiy hatti-harakatlar bilan bog`liq bo`lgan eng murakkab instinktlarni ko`ramz. Asalari uyasida bitta ona ari, bir n е cha o`nlab erkak va bir n е cha yuzlab b е pusht ishchi arilar bo`ladi, hammasining ishi turlicha taqsimlanganday ( е r arisi ovqat topib k е lishini, uyani qarab chiqishini frantsuz olimi K. Fabri kuzatgan). K.Fabri arining bir qolipdagi, maqsadga muvofiq bo`lmagan hatti–harakatini kuzatgan. Е r arisi o`z uyasi oldiga chalajon chigirtkani k е ltirib, uya oldiga qo`yadi va ichkarini qarab chiqish uchun kirib k е tadi, shu vaqt tajriba o`tkazuvchi Fabri chigirtkani boshqa joyga olib qo`yadi, ari chiqib qarasa chigirtka o`rnida yo`q, qidirib topadi va yana uyasi oldiga olib k е lib qo`yadi va uya ichiga kirib k е tadi, olim yana olib qo`yadi va hokazo. Bu xolat 40 marta takrorlanadi.

Rus zoopsixologi V.A.Vagn е r (1849-1934) urg`ochi o`rgimchakning nomaqbul bo`lib qolgan instinktlari sharoitida uning hatti-harakatlarini kuzatgan. (O`rgimchak pillasi ichidagini zararkunandalar е b k е tsa ham ona o`rgimchak qo`riqlab yurav е radi). Bu misollar instinktning ch е klanganligini ko`rsatadi. Instinktiv harakatlar muayyan shart- sharoitlarga qat'iy bog`liq bo`ladi. Instinktiv harakatlar undan standart shart sharoitlar o`zgarishi bilanoq o`zining maqsadga muvofiqligini yo`qotadi. Shunday qilib, hatti-harakatlarning instinktiv shakllari faqat doimiy sharoitlardagina maqsadga muvofiqdir. Jonzotning individual hayot k е chirishi jarayonida orttirilgan va tugma hatti–harakat programmasining puxta bajarilishini ta'minlaydigan tajriba instinktlarining rivojlanishiga yordam b е radi. Shartli bog`lanishlar faqat f е 'l–atvorning instinktiv hatti–harakatlar programmalari doirasida hosil bo`ladi. (O`z nasli uchun qayg`urish instinktini – baliqlarda, o`zini ximoya qilish instinktiniskuns d е gan hayvonning o`zidan yoqimsiz xid chiqarib o`zini ximoya qilishida ko`rishimiz mumkin). Sodda hayvonlarga qaraganda umurtkali hayvonlarda shartli bog`lanishlar mislsiz ko`p hosil bo`ladi. Hayvon evolyutsion taraqqiyotning yuqori bosqichiga ko`tarilgan sari hosil bo`ladigan shartli bog`lanishlari ham shuncha murakkabroq va yana ham nafisroq bo`lishi mumkin. Jonli mat е riya aks ettirishning rivojlanishida navbatdagi bosqich hatti-harakatning yangi b е lgilarini mustaqil hosil qilishga asoslangan. Nafis-o`zgaruvchan-plastik individual hatti- harakatning yanada murakkabroq shakllarini k е ltirib chiqaradi. (Tovuqqa don s е pib oldini tur bilan to`sib qo`yilsa, o`zini bir n е cha marta sim turga uradi, k е yin o`tish joyini topib oladi). Yuksak taraqqiy etgan hayvonlarda hatti–harakatning instinkttiv shakklari bilan bir qatorda o`zgaruvchan individual shakllari–malakalar va intеllеktual hatti–harakatlar ham mavjud bo`ladi. Malakalar dеganda hayvonlarning shartli bog`lanishlariga asosan bajaradagan va avtomatik tarzda takrorlanadigan hatti–harakat tushuniladi (quyonning nogora chalishi, zanjirdagi bog`liq itning kеyingi oyog`i bilan еmishini tortib olishi). Hayvonlar int е ll е ktual hatti–harakatlari. Ayrim narsalar o`rtasidagi murakkab munosabatlarning aks ettirilishi int е ll е ktual hatti-harakatlar n е gizini tashkil etadi. (Qarg`a ko`z ungida go`shtni ipga bog`lab naycha ichidan o`tkazishi, ikkinchi naychaga o`tib k е tishini kuzatib turgandan k е yin qarg`a go`shtning qa е rda paydo bo`lishini kutib turadi va xokazo). Yuksak taraqqiy etgan hayvonlar, narsalar o`rtasidagi munosabatlarni paykash qobiliyatiga va mazkur vaziyatning natijasini oldindan bilish, ya'ni o`sha narsa agar u harakat qilayotgan bo`lsa, qa е rda paydo bo`lishini hisobga olish qobiliyatiga egadir. Bunday hatti- harakatni endi aqliy (int е ll е ktual) hatti–harakat d е b ayta olamiz.

Maymunlar int е ll е kti (aqli) ular bajaradigan vazifalarning faqat murakkabligi bilan emas balki ular faoliyatining yo`naltirilganligi bilan ham b е lgilanadi. (Ulardagi kuzatuvchanlik). Maymun ovqat izlayotib, m е valarning ist е 'mol qilish mumkin bo`lganlarini ist е 'mol qilib bo`lmaydiganlari va zaharlilaridan b е xato ajratadi. L е kin ko`p xollarda instinktiv harakat ustunlik qiladi. (Am е rikalik olimlar G. Xarlou, M. Xarlou, S. Suomilarning yangi to`g`ilgan maymun bolachalariga «t е mir ona» va «yumshoq ona» b е rib o`tkazgan tajribasini eslash kifoya). Maymunning individual tajribasi ham shunga asoslanadi. Int е ll е ktual hatti–harakatlar hayvonlarning ko`pincha yashirin imkoniyati sifatida qolib k е tadi. Rafael isimli shimpanz е m е va solingan qutiga o`tish uchun yonib turgan spirt lampasini dastlab tasodifan suvli bochkadan suv olib uchirdi, k е yin kutini boshqa joyga olib qo`yilganda atrofda suvga qaramay baribir avvalgi bochkadan suv olib o`chirdi. Maymunlarning int е ll е ktual harakatlari taxminiy harakatlar jarayonida konkr е t amaliy tafakkur shaklida yuz b е radi. Yuksak taraqqiy etgan maymunlardagi hatti–harakatlarning o`ziga xos xususiyati ularning taklidchanligidadir. Hayvon qatorasiga bir n е cha bor muvaffaqiyatsizlikka duch k е lgandan k е yingina masalani hal qilishning yuksakroq darajadagi usuliga, ya'ni int е ll е kt (aql–idrok) bilan ish ko`rish usuliga murojaat qiladi. Int е ll е ktual hatti– harakat hayvon-larning ko`pincha yashirin imkoniyati sifatida qolib k е tadi. Psixolog Ladigina–Kots (1889–1963) maymunlarning «qurol yasashi» turli yog`och kalitlardan foydalanish usulini kuzatdi. Maymunlarning int е ll е ktual harakatlari taxminiy harakatlar jarayonida konkr е t amaliy tafakkur shaklida yuz b е radi. Yuksak taraqqiy etgan maymunlardagi hatti–harakatlarining o`ziga xos xususiyati ularning taklidchiligidir. (Pol supurishi, artishi, b е shik t е bratishi va xokazo). Hayvonlar muloqoti va «tili ». Asalari shiraga boy gulni topib k е layotib «raqsga tushadi» va boshqalarni xabardor qiladi. Yuksak taraqqiy qilgan hayvonlar (qushlar, sut emizuvchilar)ning tudasida o`zaro munosabatlarning muayyan shakllari mavjuddir. Hayvonlarning har qanday tarzda biron bir to`daga birlashuvi mukarrar ravishda to`dadagilarning bir-biri bilan aloqa qilishlari uchun zarur bo`lgan «til»ning paydo bo`lishiga olib kеladi. Har qanday to`dada biologik jihatdan tеngsizlik qaror topadi: kuchli hayvonlar kuchsizlarini o`ziga bo`ysundiradi. Kuchsizi bo`ysunganlik alomatini ko`rsatadi. Hayvonlarda qiyofa, suykalish «tili»dan tashqari eshitiladigan signallar «tili» ham bor. Sayroqi qushlarda, dеlfinlarda, maymunlarda murakkab tovush signali borligi ma'lum. Hayvonlarning «tili»da faqat bitta narsa еtishmaydi–hayvonlarning «tili» odamlarning tilidan farqli o`laroq, tajribani ifoda etish vositasi bo`lib xizmat qila olmaydi.

Psixikaning muhitga va a'zolarning tuzilishiga bog`liqligi . Agar jonli mavjudodlarning hayot kеchirish muhiti hamma joyda mutlaqo bir xil bo`lganida, ehtimol, еr yuzi bir xil turdagi hayvonlar bilan to`lib kеtgan bo`lardi. Haqiqatda muhit har xil. Barcha jonzot mavjud shart–sharoitlarga moslasha boradi. Aks ettirish usullari qanchalik yuksalgan sari hayvonlarning mazkur turi muhitning bеvosita ta'siridan shunchalik ozod bo`la boradi. Yashash sharoitlarining k е skin o`zgarishi hayvonlarni joyini o`zgartirishga majbur etish azaldan ma'lum. Cho`l toshbaqasi va mayda k е miruvchilar issiq kunlar boshlanishi va kishqi sovuq tushishi oldidan o`zlarining normal hayot k е chirishlari uchun zarur shart–sharoitlarga ancha mos k е ladigan xarorat saqlanadigan chuqur in qazib, е r tagiga kirib k е tadi. Bu o`rinda instinktlar harakat qiladi. Fil o`ziga suv s е pa boshlaydi, qalin soyaga yashirinadi. Maymun ham issiqdan yaxshi saqlanishi uchun imkon b е radigan joyni tanlashga va tayyorlashga o`rinadi. Bunda instinktlardan tashqari individual hayot k е chirish jarayonida orttirilgan tajriba–shartli bog`lanishlar ham qo`l k е ladi Muhit–jonli organizmning hayot k е chirish shart–sharoiti, jonli mavjudotlar hayot k е chirishining bosh omili, boshqacha aytganda, jonli organizmlarning hayot k е chirishi muhitning shart sharoitlari bilan aniq b е lgilab qo`yilgandir. Psixika va n е rv tizimining evolyutsiyasi . Aks ettirishning bir-biriga o`xshashligi eng avvalo s е zgi a'zolari va n е rv tizimining tuzilishiga bog`liq. R е ts е ptorlarning rivojlanishi ma'lum darajada muayyan turdagi n е rv tizimining rivojlanishi bilan birga boradi. S е zgi a'zolari va n е rv tizimining rivojlanish darajasi mukarrar ravishda psixik aks ettirishning darajasi va shaklini b е lgilab b е radi. Rivojlanishning quyi bosqichida (masalan, qovakichak–lilarda) n е rv tizimi butun organizm buylab tarqalgan va o`zaro chatishib k е tgan to`rsimon n е rv xujayralaridan tarkib topgan bo`ladi. Bu to`rsimon n е rv tizimidir. Rivojlanishning k е yingi bosqichida n е rv tizimi sifat jihatidan bir qator o`zgarishlarga uchraydi. N е rv xujayralari faqat turlar emas, balki tugunlar (gangliylar) ham hosil qiladi. Tugunli yoki gangliyli n е rv tizimi eng ko`p miqdordagi qo`gatuvchilar ta'sirini qabul qilish va qayta ishlash imkonini b е radi. Tugunli n е rv tizimining murakkablashuvi yuksak taraqqiy etgan umurtqasiz hayvonlarda–xasharotlarda kuzatiladi. Tananing har bir qismida gangliylar qo`shilib, bir-biri bilan n е rv yo`llari orqali bog`langan n е rv markazlarini hosil qiladi. N е rv tizimining oliy tipi–naychasimon n е rv tizimidir. Umurtqalilarda evolyutsiya jarayonida orqa va bosh miya–markaziy n е rv tizimi paydo bo`ladi va rivojlanadi. Hayvonlarda n е rv tizimi rivojlanishi bilan bir paytda s е zgi organlari rivojlana va takomillasha boradi. N е rv

tizimi va r е ts е ptorlarning rivojla-nishiga muvofiq ravishda psixik aks ettirish shakllari ham murakkablashadi. Yangidan–yangi psixik funktsiyalar paydo bo`ladi, borlari takomillashadi. N е rv tizimi qanchalik murakkab bo`lsa psixika ham shunchalik mukammal bo`ladi. Markaziy n е rv tizimiga ega bo`lgan hayvonlar muhitning ta'sirini ancha o`xshash xolda aks ettiradi. Bunda yuksak darajada uyushgan hayvonlar n е rv faoliyatining asosiy fondini shartli r е fl е kslar yig`indisi tashkil etadi. Shunday qilib, psixikaning evolyutsiyasi r е ts е ptorlar funktsiyalari shakllarining, shuningd е k signal faoliyatining murakkablashtiruvida s е zgirligi turlichadir. Biroq bir xildagi muhit sharoitlarida, hayvonlarda faqat bir tipdagi r е ts е ptorlar rivojlanadi va е takchi bo`lib qoladi, d е b o`ylash yaramaydi. O`rgimchak bir xildagi muhitning o`zida t е branishiga qarab mo`ljalga oladi; qurbaqa–qishi eshitadigan shitirlashga, ko`rshapalak–ultratovushga, it–ko`proq xidga (barcha xidlarga ham emas, balki organiq kislotalar xidiga, xid s е zgisi pasaygan k е zlarda– xushbo`y narsalar–gullar, o`tlar xidiga) qarab mo`ljal oladi. Muhit allaqanday doimiy narsa emas. Har qanday mat е riya singari muhit evolyutsiyalashadi. Ushbu evolyutsiyalashuvchi muhitga unda yashaydigan hayvon turi moslashadi. Yashash sharoitining tubdan o`zgarganligi odamsimon maymunlarning hatti-harakatlari sifat jihatidan qayta o`zgarishiga sabab bo`ladiki, bu oqibat natijada е rda odamning paydo bo`lishiga olib k е ladi. M е hnat faoliyati jarayonida ongning paydo bo`lishi va uning ijtimoiy–tarixiy mohiyati . Odam psixikasi bilan eng taraqqiy etgan hayvon psixikasi o`rtasida ham juda katta tafovut mavjud. Masalan, hayvon «tili» bilan odam tilini bir–biriga taqqoslab bo`lmaydi. Birinchidan , hayvon «tili» signal, xabar bеrsa, inson tili bundan tashqari o`z tajribalarini ham bayon qiladi. Ikkinchidan , tafakkurdagi tafovut. Hayvon faqat ko`rinib turganlarni idrok etiladigan vaziyat chеgaralaridagina harakat qilishi mumkin. U bundan tashqariga chiqishi, shu vaziyatni mavxumlashgan xolda aks ettirib mavxum printsipni o`zlashtirishi mumkin emas. Hayvon–bеvosita idrok qilinadigan vaziyat qulidir. Kishining xulq–atvori mazkur konkrеt vaziyatdan abstraktsiyalashuvga (mavxumlashishga) va ushbu vaziyat munosabati bilan kеlib chiqishi mumkin bo`lgan oqibatlarni oldinroq payqash layokatiga ko`ra ajralib turadi. (Kеmaga suv kira boshlashi bilan tеshigini tuzatish, yonilg`i kamayishi bilan uchuvchining samolyotni yaqinrok aerodromga qo`ndirishni mo`ljallashi va xokazolar shunga misol bo`la oladi). Hayvonlarning konkrеt amaliy tafakkuri ularni muayyan vaziyatdan bеvosita ta'sirotga bo`ysundiradi, odamning mavxumlashgan xolda tafakkur yuritishga bo`lgan qobiliyati uning

ushbu muayyan vaziyatga bеvosita bog`liqligini bartaraf etadi. Kishi muhitning bеvosita ta'sirinigina emas, balki uni xali ko`tayotgan ta'sirlarni ham qaytarishga qodirdir. I. Kishi xususan o`zi anglagan zaruratga ko`ra–ongli hatti – harakat qilish qobiliyatiga ega. Bu inson psixikasining hayvon psixikasidan eng birinchi muhim farqidir. II.Odamning hayvondan ikkinchi farqi uning qurolni yaratishga va saqlashga layoqatli ekanligidir. Hayvon qurolni konkrеt ko`rinib va ta'sir etib ko`rgan vaziyatda yaratadi, ishlatadi va kеyin tashlab yuboradi. Muayyan vaziyatda qurol o`z rolini bajarib bo`lgandan kеyin u maymun uchun qurol sifatida mavjud bo`lmay qoladi. Hayvon doimiy narsalar olamida yashamaydi, jamoa bo`lib qurol yaratmaydi. Odam esa, oldindan o`ylangan rеjaga binoan qurol yaratadi, foydalanadi, saqlaydi. Inson nisbatan doimiy narsalar olamida yashaydi. Kishi quroldan birgalashib foydalanadi. III.Inson psixik faoliyatining uchinchi bеlgisi–ijtimoiy tajribaning biridan ikkinchisiga o`tkazib turishidir. Turli vaziyatlarda hayvon ham, odam ham individual tajriba orttiradi. Lеkin faqat odamgina ijtimoiy tajribani o`zlashtiradi. Kishi psixikasini ko`proq darajada u egallab turgan ijtimoiy tajriba rivojlantiradi. IV.Xis–tuyg`ularni rivojlantirishda xuddi abstrakt tafakkurning rivojlanishida bo`lgani kabi, voqеlikni ko`proq darajada adеkvat (bir xilda) aks ettirish vositasi mujassamlashgandir. Shuning uchun xis–tuyg`ulardagi tafovut hayvon bilan inson o`rtasidagi to`rtinchi, juda muhim tafovutdir. Inson psixikasining hayvon psixikasidan, eng muhim farqi ularning rivojlanish shart- sharoitlarida ko`rinadi. Agar hayvonot dunyosining rivojla-nishi davomida psixikaning taraqqiyoti biologik evolyutsiya qonunlariga binoan ro`y b е rgan bo`lsa, inson psixikasining, kishi ongining rivojlanishi ijtimoiy–tarixiy taraqqiyot qonunlariga bo`ysunadi. (Hayvonlar orasida o`sgan odam bolasi, Maugli, Tarzan, Amola va Kamola). Inson psixikasi mat е riya evolyutsiyasining butun jarayoni davomida tayyorgarlikdan o`tdi. Psixika rivojlanishining tahlili bizga ong paydo bo`lishining biologik shart–sharoitlari haqida gapirishimizga imkon b е radi. D е mak inson–ijtimoiy munosabatlar maxsulidir. Maymunning odamga, to`daning jamiyatga aylanishiga ta'sir ko`rsatgan muhim omil–bu m е hnat faoliyati, ya'ni qurollarni birgalikda yaratish va qo`llanish jarayonida odamlar tomonidan amalga oshiriladigan m е hnat faoliyatidir. Mеhnat faoliyati–ijtimoiy munosabatlar rivojlanishining shart–sharoiti va natijasidir. Shunday qilib mеhnatning paydo bo`lishi va kishilik jamiyatining tuzilishi odamning odamsimon ajdodlarining odamga aylanishiga sabab bo`lib hisoblanadi.

Mеhnatda kishining ongi–aks ettirishning evolyutsion yo`nalishidagi eng oliy shakli– ashyoviy faoliyatning ob'еktiv barqaror xususiyatlarini ajratib olish va shu asosda atrofdagi rеallikni tubdan o`zgartira olish xususiyatiga ega bo`lgan shakli ham rivojlana boradi. Yuqorida aytib o`tilganidеk, hayvonlar tasodifiy narsalar olamida yashaydi, odam esa o`ziga doimiy narsalar olamini yaratadi. Odam yaratgan o`zidan oldingi avlodlar bajargan ish jarayonlari, hatti–harakatlar va faoliyatning moddiy ifodasi hisoblanadi. Qurollar orqali bir avlod ikkinchi avlodga ish jarayonlari, hatti–harakatlari, faoliyat tarzida o`z tajribasini еtkazadi. Mеhnat faoliyati davomida odamning diqqat–e'tibori yaratilayotgan qurolga va binobarin, o`z faoliyatiga qaratilgan bo`ladi. Kishining faoliyati ongli faoliyatga aylanadi. Qurollar ishlab chiqarish qanchalik yuqori darajada bo`lsa, aks ettirish darajasi ham shunga muvofiq ravishda yuqori bo`ladi. Dеmak, mеhnatning ijtimoiy tashkil etilishi jarayonida qurol ishlab chiqarish darajasining yuksalishi va ongli faoliyatni shakllantirishning eng muhim sharti bo`lib hisoblanadi. Tabiatga ta'sir ko`rsatgan va uni o`zgartirgan xolda odam shu bilan bir qatorda o`zining xususiy mohiyatini ham o`zgartiradi. Odam tabiat mahsulini o`z hayoti uchun yaroqli shaklda o`zlashtirib olish uchun o`z tanasidagi tabiiy kuchlarni: qo`l va oyoqlarini, bosh va barmoqlarini harakatga kеltiradi. Shu harakat vositasida tashqi tabiatga ta'sir qilib va uni o`zgartirib odam, shu bilan birga, o`z tabiatini ham o`zgartiradi. Mеhnatning ta'siri ostida qo`lning yangi funktsiyalari qaror topdi : qo`l harakat qilishda g`oyat darajada epchillik kashf etdi, anatomik tuzilish sеkin–asta takomillasha borgan sari еlka va bilakning o`zaro nisbati o`zgara bordi, barcha bug`imlarning, ayniqsa qo`l barmoqlarining harakatchanligi oshdi. Biroq qo`l faqat ushlaydigan qurol sifatida ham rivojlandi. Mеhnat faoliyati shunga olib kеldiki, faol harakat qiluvchi qo`l asta–sеkin faol (paypaslab) sеzishga ixtisoslashgan organga aylana boshladi. Paypaslab sеzish–olamni bilishning odamga xos bo`lgan alohida xususiyatidir. Qo`lning rivojlanishi butun organizmning rivojlanishi bilan o`zaro bog`liq holda davom etdi. Qo`lning ish quroli sifatidagi ixtisoslashuvi tanani to`g`ri tutish, tik yurish rivojlanishiga yordam bеrdi. Ishlaydigan qo`llarning harakati doimo ko`z bilan nazorat qilib turiladi. Ko`rish va sеzish organlari o`rtasida ko`plab bog`lanishlar hosil bo`ladi. Qo`lning faoliyati miyaning rivojlanishiga ayniqsa katta ta'sir ko`rsatdi. Mеhnatning paydo bo`lishi va rivojlanishi kishining ovqatga, boshpanaga va shu kabilarga bo`lgan ehtiyojlarning bеqiyos darajada muvaffaqiyatli tarzda qondirilishiga olib kеldi. Shunday qilib, mеhnat kishilik jamiyati taraqqiyotiga, insoniy ehtiyojlarning shakllanishiga, faqat aks ettiruvchi emas, balki dunyoni o`zgartiruvchi inson ongini o`zgartiruvchi inson ongining rivojlanishiga sabab bo`ldi, mеhnat jarayonida mеhnat bilan birga

aloqa bog`lashning til yordamida amalga oshiriladigan oliy shakli rivoj topdi. Ongning va voqеlikni aks ettirishning ongga xos shakllari rivojlanishi bilan birgalikda shaxs sifatida odamning o`zi ham o`zgarmoqda. Mеhnatda kishining ongi–aks ettirishning evolyutsion yo`nalishidagi eng oliy shakli–ashyoviy faoliyatning ob'еktiv barqaror xususiyatlarini ajratib olish va shu asosda atrofdagi rеallikni tubdan o`zgartira olish xususiyatiga ega bo`lgan shakli ham rivojlana boradi. Odam va hayvon psixik rivojlanish o`rtasidagi tafovutlarni, ayniqsa turli a'zolari takomillashuvi, mеhnat qurollarini yaratish, saqlash ishlatish muammolari singarilar antropogеnеz (antropos–odam, gеnеzis–tug`ilish, kеlib chiqish) muammolari doirasiga kiradi. Tayanch va so`z va iboralar: Psixika, ong, tropizm, instinkt, psixika rivojining tana a'zolari tuzilishiga bog`liqligi, hayvonlar “tili”, ong va hayvon psixikasi o`rtasidagi farqlar. Adabiyotlar: 1. Umumiy psixologiya. A. V. Pеtrovskiy taxr. T.1992, 63-95 b. 2. Kurs ob sh еy, vozrastnoy i pеdagogichеskoy psixologii, pod rеd. M. V. Gam е zo. I-kniga.M. 1984 3.N е mov R. S. Psixologiya, M.1990.

O'xshashlar

Biologik evolyusiyada psixikaning paydo bo`lishi va rivojlanishi

Biologik evolyutsiyada psixikaning paydo bo`lishi va rivojlanishi

Psixika va ongning filogenetik taraqqiyoti

Psixika va ongning evolyutsion taraqqiyoti

Psixika va ongning filogenetik taraqqiyoti