Педагогик психология фанига кириш - Psixologiya - Referatlar

Педагогик психология фанига кириш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

141 KB

Ko'chirib olish

Педагогик психология фанига кириш Режа: 1. Педагогик психологиянинг предмети ва вазифалари. 2. Педагогик психологиянинг принциплари. 3. Педагогик психологиянинг методлари.

Педагогик психология ўқитиш ва тарбиянинг психологик асослари ҳақидаги фандир. Бунинг маъноси шуки, педагогик психология ўқувчилар томонидан билим иктидор ва малакаларни ўзлаштиришнинг психологик конуниятларини ва шунингдек уўқув–тарбия жараёнида ўқувчилар шахсининг таркиб топишини ўрганадиган фандир. Педагогик психология ўқувчилар шахсига уўқув тарбия ишлари сохасидан қўйиладиган талабларни психологик анализ қилиб беради.Бу Фан ўқувчиларда турли касбларга моилликни тарбиялайди.Бошкача қилиб айтганда ,энг олдин уларни ўқитувчи фаолиятига қизиқишга ,болаларни севишга ўқувчилар шахсининг таркиб топишига актив таъсир қилиш учун болани ўрганишга ,унинг психикаси хусусиятларини билиб олишга йуналтиради. Бу борада, айниқса, педагогик психология бирмунча улкан ютуқларга эришди. Педагогик психологиянинг таълимни янги -мазмунда жорий қилиш юзасидан сўнгги йилларда қўлга киритган ютуқлари бунинг яққол далили бўла олади. Маълумки кейинги ўн йил мобайнида мамлакатимиздаги барча таълим тизимларида таълим ишларининг мазмуни тубдан ўзгарди. Таълимнинг экспериментал равишда текширилган янги усуллари (масалан, муаммоли интерфаол таълим методлари} кенг жорий қилинмокда. Педагогак психология - психология илмининг тармоғи сифатида, таълим ва тарбиянинг шахсга самарали таъсир этувчи омиллари, қонуниятлари ва механизмларини ўрганувчи фандир. Болалар ва ёшларнинг мактабдаги ҳамда таълим-тарбия муассасаларидаги фаолият ва хатти- ҳаракатларининг психологик қонуниятларини урганувчи педагогик психология икки фанни, яъни психология ва педагогика фанларининг тўташган жойидан ўрин эгаллагандир. Педагогик психологиянинг предмети мактабда билим, кўникма ва малакаларни эгаллаш қонуниятларини, бу жараёнларда содир бўладиган индивидуал тафовутларни, ўқувчиларда фаол, мустақил ва ижодий тафаккурни таркиб топтириш қонуниятларини тадқиқ этишдир. Шунингдек, педагогик психология таълим-тарбиянииг таъсири оқибатида ўқувчилар психикасида содир бўладиган ўзгаришларни, ўқув материалларининг ўқувчиларнинг ёш даврларига мос келишини, турли таълим методларининг психологик жиҳатдан самарадорлигини, дарсликлар, ўқув қуроллари, асбоб-ускуналар ва мактаб ишларининг тартибига нисбатан бўлган психологик талаблар каби муаммоларни ҳам педагогик психология ўрганади, Ҳозирги вақтда педагогик психологиянинг муҳим вазифаларидан бири - мактабдаги таълим жараёнини янада такомиллаштиришнинг психологик асосларини ишлаб чиқишдан иборат бўлиб, бу ҳол янги таълим дастурига утиш муносабати билан боғлиқдир. Педагогик психология шу билан бирга ўқувчилар шахсининг таркиб топиш жараёнини турли тарбиявий тадбирларнинг ўқувчиларга кўрсатадиган таъсирини ўрганади ҳамда ўқувчиларнинг ўз-ўзини тарбиялашнинг психологик асосларини тадқиқ этади.

Шунингдек, «Педагогик-психология» таълим ва тарбия жараёнининг ташкилотчиси бўлган - ўқитувчи шахсини, унинг педагогик фаолият хусусиятларини ҳам ўрганади. Бунда ўқитувчининг таълим- тарбия ишларидаги ютуқларни таъминловчи сифатларига урғу бериш билан бирга, унинг билим, кўникма, малака ва қобилиягларининг таркиб топиши ҳамда тараққиётининг психологик жараёнлари аниқланади. Педагогик психология ўқитиш ва тарбиянинг асосини ўрганиб ва ишлаб чикиб ,ўқитишнинг ва тарбиянинг мазмунини ташқил қиладиган барсликларга ва турли уўқув куролларига бўлган талабни аниқлаш ўқитиш ва тарбиянинг рационал ва самарали методларини топиш , ўқувчиларнинг билимларга этикоб қилишига эришиш конуниятларини очиш ; ўқувчиларни мехнат ва ижтимоий фаолиятга тайёрлашнинг психологик асосларини ишлаб чиқиш каби масалаларни тўғри хал қилиш имкониятига эгадир. Педагогик психологиянинг вазифасига ,шунингдек ,ўқитувчи ва ўқувчиларнинг ўзаро муносабати ,ўқитувчи шахсига нисбатан қўйиладиган талабларни ўрганиш ўқитувчилик қобилиятининг мазмуни ва унинг таркиб топишини очиб бери шва бошка масалаларни ўрганиш хам киради. Педагогик психология мактабда ўқитиш жараёнида укучилар томонидан билим ва малакаларни эгаллашнинг конуниятларини ва тарбия жараёнларида бола шахсининг таркиб толпишини ўрганади. Ўқитиш ва тарбиялашнинг психологик конуниятларини ўрганиш педагогик психологиянинг предметини ташқил қилади. Бу Фан ўқувчилар тафаккурини шаклланишини текширади.Ўзлаштириш жараёнини идора қилиш , ақлий фаолият усуллари ва малакаларининг таркиб топиш муаммоларини ўрганади.Ўқитиш жараёнининг ўқувчи ва ўқитувчи ўртасидаги муносабатнинг ,ўқувчилар жамоасидагиўзаро муносабатларнинг мувафокиятли бўлишига таъсир қиладиган психологик факторларни аниқлайди. Ўқувчиларнинг психологик таффоввутини болалар Билан олиб бориладиган уўқув-тарбия ишларининг психологик хусусиятларини ўрганади. Психологияни билиш тарбия ишларида хам зарурдир. Шахс таркиб топиши жараёнининг писхологик конуниятларини, жумладан, аахлоқий одатлар ва ишонч-эътикод таркиб топишининг конуниятларини билмай туриб, тўғри тарбия бериш мумкин эмас. Ёш психологияси болаларнинг, ўсмирларининг ва успиринларнинг психик тараққиёти умумий конуниятларини, психий тараққиёт боскичларини, хар бир ёшнинг психологик хусуиятларини ўрганади. Ёш психологиясининг асосларини билмай туриб, таълим ва тарбиянинг хеч қандай назарий хамда Амалий масалаларини муваффакиятли хал қилиб бўлмайди.

Педагогика билан педагогик-психология ўртасида яна хам мустахкам ва ажралмас алока бордир. Болалар ва ёшларнинг мактабдаги хамда бошка таълим тарбия муассаларидаги фаолият ва хатти харакатларнинг аниқ турларини ўрганувчи педагогик психология икки фаннинг, яъни психология ва педагогика фанларининг туташган жойидан урин олгандир. Педагогик психология мактабда билимларни, куникма ва малакаларни эгаллаш конуниятларини ўрганади. Педагогик психология таълим тарбия таъсири билан ўқувчилар психикасида содир бўладиган ўзгаришларнихам ўрганади. Бундан ташкари, уўқув материалларининг ўқувчиларга мос келиши, турли таълим методларининг психологик жихатдан самарадорлиги, дарсликлар, уўқув куроллари, асбоб ускуналар ва мактаб ишларининг режимига нисбатан бўлган психологик талаблар каби муаммоларнинг хаммасини хам педагогик психология ўрганади. Педагогик психология шу билан бирга ўқувчилар шахсининг таркиб тоипши жараёнини, бу жараённинг умумий конуниятларини ва индивидуал фарқларини, турли тарбиявий тадбирларининг ўқувчиларга курсатадиган таъсирини ўрганади хамда ўқувчиларнинг ўз-ўзини тарбиялашнинг психологик асосларини текширади. Нихоят, педагогик психология таълим тарбия жараёнининг ташқилотчиси бўлган ўқитувчи шахсини ва уквчи мехнати хусусиятларини ўрганади. Психик жараёнларнинг зохир бўлиши ташқи тасирларнинг акс эттирилиши деб тушунилади ва шунинг учун объективлик принципига риоя қилгандагина бу жараёнларнинг табиатини ,бирор бир психик жараён конуниятларнинг вужудга келиш сабабларини англаб олиш мумкин бўлади.Амалий хаётда одамларнинг аклига ,туйгу – хисларига хохишлари ва характер ива қобилиятларига уларнинг ўзлари ҳақидаги гапларига караб эмас балки уларнинг хатти-харакатларига ,уларнинг бажарган ишларига қиликларига караб бахо берамиз. Бу принципни қўллаганимизда шуни эсда тутушимиз керакки ,одамнинг психик хусусияти ва холати ташқи мухит тасири асосида жуда мураккаб ўзгаришга учрайди. Бошкача қилиб айтганда ,ташқи мухитдан келаётган бир хил тасурот ўқувчиларда турли куринишдаги жавоб реакциясини бериш мумкин . Шундай қилиб педагогик жараённи ўрганишда ўзаро богликлик ва бир-бирига алоқадорлик принципи ўқувчи хаёт ива фаолиятининг ташқи шароитларини хисобга олишни,ўқувчиларнинг бирор бир психик хусусиятига асос бўладиган сабабларни аниқлашни ,ташқи тасурот хар бир одам психик хусусияти ва психик холатининг ўзига хос равишда турлича ўзгаришига сабаб бўлишини тушуниш зарур эканлигини талаб қилади.Демак ,ривожланиш принципи хам асос қилиб олиниши керак бўлган принципдир.

Ўқувчи ўқитишнинг хар бир погонасида усадиган ва аста секин ривожланадиган шахсдир. Ўқувчи хар бир ёш даврида ва ўқитишнинг маълум погонасида ўзининг жисмоний ва ақлий,эмоционал ва иродавий ривожланишида сезиларли даражада мувофокиятга эришади ваш у Билан бирга, шахс сифатида ўсишида хам бирор бир ўзгаришга эришади.Бола ривожланишда давом эти бунда нимадир маълум шаклга Кира боради. Унинг психик ўсишида Янги хусусият пайдо булла боради.Яна қандайдир хусусият таркиб топа бошлайди.Ана шу Янги хусусият катталар томонидан қўллаб юборишга мухтож бўлади.Бундай қўллаш унга актив рагбатлантирувчи омил бўлади.Бинобарин, ўқувчининг ривожланишига доимий рахбарликгина уўқув тарбия ишида ўқувчи Билан перспетив муносабатда бўлиш имкониятини вужудга келтиради.Агар ўқувчи олга интилмаса хар бир ўқувчининг ўсишини олдиндан кура билмаса ,уўқув тарбиё ишларини мақсадга мувофиқ равишда ташқил қилиб бўлмайди. Нихоят ,психологик илмий ттадқиқот принципларидан Яна бири шахсни ўрганишнинг аналитико-синтетик принципидир.Хар бир кишининг психик уклади ,психик тарзи ,жуда хилма хил ва мураккабдир.Турли хаёт шароитларида атрофдаги нарсалар Билан бўладиган турлича муносабатларда ,хар хил фаолиятларда хар-бир одамда Янги хусусият ва сифатлар очила боради.Шу Билан бирга ,хар бир одамнинг психик киёфаси ўзининг барча томонлари Билан бир-бирига ўзаро боглик холда бутунбир киши сифатида бир шахсни ташқил қилади.Одамнинг алохида хусусиятлари қандай куринишда ифодаланмасин ,барибир одамда конкрет одамга хос қайтарилмайдиган қандайдир умумийлик мавжуддир.Шунинг учун хам шахсни унга аналитико –синтетик муносабатда бўлиш орқалигина объектив равишда ўрганиш мумкиндир. Педагогик психология фанининг методлари. Педагогик психологиянинг ттадқиқот методлари билан танишиш мактаб рахбарлари хамда ўқитувчиларига Амалий жихатдан хам фойдали бўлиши мумкин. Бу методлар факат хусусий илмий ттадқиқот ишлари учунгина эмас, балки Амалий таълим тарбия мақсадалаарида болаларни чукуррок ўрганишни ташқил қилиш учун хам яроклидир. Таълим-тарбия ишларида индивидуал муносабатда бўлиш ўқувчиларнинг индивидуал психологик хусусиятларини, тарбиявий таъсир кўрсатишда энг мақсадга муофик ва энг самарали методлар, усуллар ва шаклларни танлашга асос бўладиган ўқувчилар шахсининг ўзига хослигини яхши билиш ва тушунишни такоза қилади. Таълим тарбия ишларини тўғри ташқил қилиш учун педагогик психологияда қўлланадиган ттадқиқот методлари билан таниш бўлиш лозим. Бир-бирин ўзаро тулдирувчи ва назорат қилувчи бу методлар куйидагилардан иборатдир. Кўзатиш, сухбат

методи, интервью, турли хилдаги ва турли типдаги экспериментлар, ўқувчиларнинг фаолиятлари натижаларини ўрганиш хамда анкета методлари. Асосий методлардан бири кўзатиш методидир. Равшанки, психикани бевосита кўзатиб бўлмайди. Инсон шахси, унинг психикаси факат фаолиятда, харакатларда ва кенг маънода олганда хатти-харакатларда ифодаланади. Кўзатиш методи ўқувчиларнинг хатти-харакатларини ўрганиш орқали улар психикасининг индивидуал хусусиятларини воситали билишни такоза этади. Кўзатишни куцидаги принципиал коидаларга асосланган холда ташқил қилиш керак: 1.Ўқувчиларни таълим ва тарбиянинг табиий шароитларида кўзатиш хамда ургатиш лозим. Ўқувчиларни ана шундай тарзда ўрганиш уларга индивидуал-психологик хсусиятларини хисобга олган холда,психологик жихатданасосланган индивидуал тарбиявий таъсиркўрсатиш усулларини ташқил қилиш хамда планлаштиришнинг зарурий шартларидандир. Ўқувчиларни ўрганиш факат яхши таълим ва тарбия бериш учунгина эмас, балки уларни тарбиялашпроцессида ўрганиш ва ўрганиш процессида тарбиялашучун зарурдир. Шундай қилиб, ўқувчиларни ўрганиш, таълим-тарбия ишларидан ажралган холда эмас, балки таълим-тарбия ишлари Билан органиқ бирликда амалга оширилиши керак. 2.Ўқувчини инсон шахсининг яхлитлиги принципига асосланган холда, яъни аналитик-синтетик нуктаи назардан кўзатиш лозим. Бу мураккаб психологик бирикмани психологик анализсиз ўрганиб ва тушуниб бўлмайди. Шу сабабли ўқувчини унинг шахсини анализ қилмай шахснинг айрим томонларини айрим хислатларини ва ташқи хусусиятларини билиб олмай туриб ўрганиб бўлмайди. Лекин ўқувчи шахснинг айрим хусусиятлари яхлит бир бутун шахснинг мухити доирасида караб чиқилиши лозим. Масалан ;катъийлик, дадиллик танкидийлик каби хислатларни шахснинг хусусиятлари ( масалан шахснинг йўналиши )Билан богламай анализ қилиб бўлмайди. Ўқувчи шахсининг намоён бўлишининг жуда кўп томонлари орасида асосийларини ,хал қилувчиларини ,етакчи хислатларни топиб ,кўрсатиб бериш лозим. Ўқувчини ўрганишда унинг шахсининг яхши томонларини кўрсатиб бериш таълим ва тарбия ишларида таяниш мумкин бўлган ,ривожлантириш керак бўлган ижобий томонларни топиш лозим бўлади.Одамдаги яхши хислатларни кура билишгина эмас,балки унда яхши хислатларни тугдира билиш хам жуда мухимдир .Педагог бу ишни қила билишга мажбурдир,деган эди А.С.Макаренко.Аммо педагог нималарга бархам бериш нималарни йукотиш ва қайта тарбиялаш кераклигини хам кура билиши шарт .

3. Шахсни катъий объектив материал –объектив ифодаланган курсаткичлар ,текшириб кўриш мумкин бўлган фактлар асосида хар томонлама билиш мумкин.Ана шу юкоридаги объектив курсаткичларни изохлаш ва бахолашда янглишиш ва субъективизмга ,озгина миқдордаги фактларни юзаки анализ қилиб .биринчи тасаввурларга ёки интуитция деб аталган нарсага асосланиб шахснинг хислатларини аниқлашда шошмашошарлик қилишга йўл куйиб бўлмайди.Бундай кундалик режали системали кўзатиш натижаларидан олинган ва текшириб курилган конкрет фактларга асосланиш зарурдир 4.Ўқувчи шахсининг хусусиятларини тушуниш учун уларни шахс шаклланадиган шароитлар ва теварак атрофдаги мухит Билан мустахкам боглик холда караб чиқиш лозим.Шахсдаги маълум хусусиятларнинг намоён бўлиши сабабларини аниқлаш зарур .Масалан ,кайсарлик кўпол муносабатга қарши норозилик тарикасида юзага келган хислатми ёки ортик эркалатиб юбориш натижасими буни билиш жуда мухимдир. 5.Буни бир мунча ўзок вақт мобайнида ўрганган холда ,шахс хусусиятларини унинг тараққиётини ва динамикасида караб чиқиш лозимдир.Хаёт шароити ва фаолияти ўзгариши муносабати Билан шахс ривожланиб ўзгариб боради .Бунда факат ўқувчи шахсининг тараққиёт тарихинигина ўрганиб колмай балки бу тараққиётнинг тенденциясини тушуниш ва нималар йук булиб бораётганлигини ,нималар усаётганлигини кура билиш лозим .Масалан,ўқувчида кўполлик каби салбий хусусиятнинг йуколиб бораётганлиги ёки ривожланаётганлиги ,ёки ўзига нисбатан танкидий муносабатда бўлиш каби ижобий хислатларнинг йуколиб бораётганлиги ёки ривожланиб бораётганлиги биз учун мутлақо бефарқ нарса эмас. 6. Ўқувчини жамоада ва жамоа аъзоси сифатида ўрганиш лозим. Айримўқувчини ўрганиш жамоа хусусиятларини ўрганиш Билан бирга олиб борилиши керак . Одам хамиша жамоанинг бир кисми хисобланади. Агар ўқувчи аъзо бўлган ва ўз тасири остида ўқувчи шахси таркибю топадиган якин ижтимоий мухит ,жамоа оила синф гурух ва шунинг кабилар яхши ўрганилмаса бундай пайтда ўқувчининг шахсига доир кўп томонларни хам тушуниб бўлмайди.Чунки шахс хусусиятлари кўп жихатдан мазкур жамоа хусусиятлари Билан аниқланади.Бироқ шахсга жамоа таъсирининг пассив махсулоти сифатида караб бўлмайди.Шахс активдир ва ўз навбатида жамоага таъсир қилади. 7. Кўзатишдан яхши натижалар олиш учун ,шахснинг хислатлари турли хилда намоён бўлишини назарда тутиб ,уларни турли шароитларда режали ва системали тарзда кун сайин ўрганиш керак .Бу ўқувчининг хатти –харакатларида юз берган

ўзгаришларни били шва қўлланилган метод хамда усулларнинг самарадорлигини аниқлаш имконини беради.Психолог ўқувчи амалга оширадиган маълум иш харакатларнинг факат вазиятини ва шароитинигина эмас ,балки ўқувчининг холатини хам жиддий равишда эътиборга олади .Ўқувчи одатдан ташкари вазиятда ўзининг характер хислатларига мутлақо мос бўлмаган хусусиятларни намоён қилиши мумкин.Эхтимол ўқувчининг оиласида қандайдир алохида шароит содир бўлган бўлиши мумкин .Саломатлик холати ,кайфияти, толикиш даражаси хам ўқувчи шахсининг намоён бўлишига таъсир қилиши мумкин.Ўқувчининг устидан махсус кўзатиш олиб борилаётганини сездирмаслик баъзан жуда мухимдир,чунки у сезиб колса ,бу нарса ўқувчи шахсининг табиий равишда намоён бўлишини сикиб қўйиши мумкин.Нихоят шуни хам кўрсатиб ўтиш лозимки ўқувчига бахо бериш учун унинг хам ижобий ,хам салбий хатти-харакатлари мухим ахамиятга эгадир.Аммо ўқувчининг хатти-харакатларидаги қарама-қаршилик ва мантиксизликни кайд қилиш Билан бирга типик бўлмаган ,тасодифий хислатларни характерли , сингиб кетган ,типик хислатлардан ажрата билиш керак. Ўқувчини кўзатиш ва ўрганиш ишларини у Бирон конкрет фаолият формаси Билан банд бўлган пайтда ўтказиш мухимдир.Ана шундай конкрет фаолият формаларига даставвал мактаб ва оиладаги ўқиш ва мехнат фаолияти синфдан ташкари ва ижтимоий ишлар шунинг Билан бирга уйин фаолияти киради.Ўқиш ва мехнат фаолиятида ўқувчининг шахси таркиб топади ва унинг шахсий хислатлари очила боради.Бундай фаолият давомида ўқувчи шахсининг мухим хал қилувчи ахамиятга бўлган хислатлари (уртоклик,дустлик, ,бурч ва масулият хислари )юзага келади.,ўқувчи шахсининг қизиқишлари уларнинг йўналиши,чукурлиги ва баркарорлиги аниқ шаклланади ва намоён бўлади;ўқувчи шахсининг иродавий хислатлари (мақсадга интилиш ,ммустақиллик ,катъийлик ,ўзини тута билиш) шунинг Билан бирга мехнатсеварлик ,ташаббускорлик ,пухталик, ўзига нисбатан танкидий муносабатда бўлиши каби хислатлари хам таркиб топади. Уўқувчяи шахсини ,жумладан ,уларнинг қизиқишларини ўрганишда синфдан ташкари ишлар катта имконият яратади.Ўқувчиларни ижтимоий иш жараёнида кўзатиш жуда мухим.Бунда ўқувчиларнинг жамога бўлган муносабатларини ,масалан, жамоа олидида ўзларининг масъулиятларини сезишларини ,уларда уртоклик хиссининг қандай ривожланганлигини ,ўз жамоасининг ютуқ ва мувафокиятсизликларини қандай ичдан кечиришларини кўзатиш мумкин. Ўқувчининиг уйдаги мсехнат фаолиятини кўзатиш мухим ахамиятга эгапдир .Ўқувчи уйда ўз вазифаларига эгами ёки йукми ,у уй вазифаларига қандай

муносабатда бўлади ва уларни қандай бажаради .Кичик мактаб ўқувчиларнинг шахсий хусусиятларини уйинда кўзатиш мумкин ,бунда боланинг жамоа ва индивидуал, осойишта ёки харакатли уйинлардан кай бирини афзал кўришлигига, уйинни охиргача олиб бориш ёки бормаслигига, уйиндаги ютуқларига, муваффакиатсиликларига ва шунинг кабиларга қандай муносабатда бўлишига эътибор бериш керак. Ўқувчининг ўқитувчиларга, уртокларига бўлган муносабатлари ифодаланадиган кундалик хатти-харакатларини кўзатиш кимматли материал беради: бунда ўқувчининг одамларга бўлган муомаласида одоблилиги ва хушмуомалалиги ёки кўпол ва курслигига, уртокларининг ютуқлари ва муваффакиятсизликлари, танбехлари, жазо чоралари, маъқўллашлари ва шунинг кабиларга қандай қарашига эътибор бериш лозим. 8.Ўқувчилар шахсининг ташқи жихатидан намоён бўлишини ўрганиш Билан бирга, улар амалга оширадиган хатти-харакат мотивларини (харакатга ундовчи сабабларни) тўғри тушуниш зарур. Ташқи жихатдан ухшаш харакатлар турли мотивлар асосида амалга оширилиши мумкин, улар шахснинг турли хислатларида намоён бўлиши мумкин. Масалан, агар ўқувчи мажлисда ўз уртогининг ножуя хати-харакатини коралаган булса, бу нарса хама вақт хам ўқувчининг юксак принйипиаллиги натижаси булавермайди. Бу нарса масалан, ўқитувчининг маъқўллашини эшитиш, ўзини кўрсатиш хохишининг ифодаси ёки айбни бошкага тункаб, жазолашдан кутилишга интилиш ёки хатто уч олиш мақсадида қилинган бўлиши мумкин. Факат ўқувчини маълум хатти-харакатга ундаган мотивни билган холдагина бу хатти-харакатга тўғри бахо бериш мумкин. 9.Шахсни билиш учун ўқувчилар нуткини кўзатиш хам маълум ахамиятга эгадир. Ўқувчи сергапми ёки камгапми, кизгин капирадими ёки бепарволик Билан гапирадими, оддий равишда гапирадими ёки дабдабали гапирадими, қандай мавзуда гапиришни яхши куради, қандай ибораларни ишлатади? Нуткнинг анна шу хусусиятлари базан одамнинг бепарволигини, кўполлигини, совуклигини ёки аксинча, сезгирлигини, юмшоклигини, самимийлигини жуда Еркин кўзатиши мумкин. Ўқувчига бериладиган характеристикани унинг ташқи киёфасини кўрсатиш Билан тулдириш мумкин. Масалан, ўқувчининг кастюми, имо-ишоралари, мимикаси унинг характерида камтаринлик ёки такаббурлик каби хислатларнинг борлиги ҳақида фарас қилиш учун асос бўлади. Ўқувчи шахсининг индивидуал-психологик хусусиятларини тушуниш учун унинг Билан ўтказиладиган интервью ва сухбатлар жуда кўп маълумот беради (шунингдек, ўқувчи ҳақида бўладиган сухбатни уни яхши биладиган одамлар – ота-

оналари, ўқитувчилари, тарбиячилари ва уртоклари Билан ўтказиш мумкин). Бу сухбатлар ўқувчининг хаётий фактларга, бошка кишиларга ва ўзининг хатти-харакатларига бўлган муносабатларини намоён қилишга ёрдам беради. Сухбат илмий ттадқиқот методи сифатида куйидаги принциплар асосида тўзилади: а) ттадқиқотчи ўқувчига ишончсизлик ёки эхтиёткорликхолатини туградиган бегона, ўзок одам булиб куринмасликка интилиши керак, ттадқиқотчи Билан ўқувчи ўртасида ўзаро ишонч, хайрихохлик ва самимийлик вазиятидаги муносабатлар урнатилиши лозим; б) сухбатни қандайдир алохида текшириш ёки савол анкеталарига жавоб олиш характерига айлантирмай, максимал даражадаги табиий шароитда, жонли ва бамайлихотирлик Билан ўтказиш зарур; в) сўзбат ўтказиш куникма, малакат ва тактни талаб қилади; сухбат ўтказишга албатта таёрланиш зарур: сухбатнинг мақсадини аниқ тасаввур қилиш керак, унинг планини олдиндан белгилаб олиш керак, тахминий саволларни олдиндан уйлаб олишь керак (бир хил саволлар ўқувчига билдирмасдан бошка саволларни назорат қилиши керак), сухбат ўтказиладиган конкрет шароит ва вазиятни сухбатлашилаётган ўқувчининг индивидуал хсусиятларини хисобга олган холда сухбат шаклини аниқлаш керак. Сунгги йилларда психологлар уўқувчларни оммавий равишда ўрганиш имконини берадиган анкета методини кенг микёсда қўллай бошладилар.Бу ерда асосий кийинчилик саволларни тўғри танлашдан иборатдир.Саволлар аниқ, равшан,тушунарли, у ёки бу жавобни билдирмайдиган,бир маъноли бўлиши керак.Битта саволга берилган жавобни худи шу саволга ухшаган яширин саволларга берилган жавоблар Билан назорат қилиб бориш зарур. Кушимча материални ўқувчилар ижодий фаолиятларини махсулотини анализ қилиш натижасинида олиш мумкин ,чунки бу ерда хам ўқувчининг вокейликка бўлган муносабати намоён бўлади. Бундай фаолият самарасини анализ қилишга болаларнинг ишлаган расмлари ,чизган чизмалари ,кўрган техник конструкциялари ва хусусан ( « менинг орзуим» ; «менинг энг яхши кўрган кахрамоним» ; «ўз характеримни тарбиялаш устида мен қандай ишламокдаман» вап шу каби )эркин мавзуда ёзган иншоларини киритиш мумкин . Бундан ташкари ,фаолият самарасини анализ қилишга ўқувчиларнинг турли фанлар буйича тўтган дафтарларини ва шунинг Билан бирга ,агар қўлга киритишимконияти булса ,ўқувчиларнинг шахсий кундаликларини ўрганиш хам киритиш мумкин. Ўқувчи шахсини билиш учун факат унинг фаолият махсулотининг мазмуни эмас, балки шакли хам (масалан, ёзма нуткининг услуби хам) мухимдир. Сухбат ,анкета ва турли иншолар психологик жихатдан одамнинг ўзидан ўзи ҳақида ёзма ва огзаки маълумот олиш усулидир.

Манна шу холатларнинг хаммасида ўқувчининг ўзи ўз фикрлари , ишонч акидалари , қарашлари ,хиссийти ички кечинмалари ,теварак-атрофдаги хаёт ходисаларига бўлган муносабатларини (тупа-тўғри ёки бошкача бир йўл Билан,билвосита )ифодалаб беради. Сўнгги пайтларда болалар жамоасини ўрганишда социометрик метод деб аталган методика қўлланила бошлади.Бу метод жамоанинг йўналишини жамоа ичидаги ўзаро муносабатларни ,жамоадаги кичик грухларнинг ва унинг айрим аъзоларининг мавкейини аниқлашга ёрдам беради.Ташкаридан қараганда бу метод жуда соддадир.Масалан, жамоанинг хар бир аъзоси индивидуал равишда , ўзининг номини айтмаган холда куйидаги саволларга ёзма жавоб беради.Ўз синфингдаги учта одамнинг номини бир чеккадан тартиб Билан ёз,сен улар Билан:А) Бир партада утиришни Б) лагерда бита палаткада яшашни В) уларнинг звено бошлиги бўлишини Г)Улар Билан бирга ижтимоий ттопшириқларни бажаришни ва шунинг кабиларни хохлармидин ёки хохламасмидинг.Бу саволларнинг статистик жихатдан ишлаб чиқилиши синфда (хар ькурсаткичлар буйича) энг номи чиққан ўқувчиларни , яни ўзига яраша етакчиларни ва жамоадан чикиб колган синфда мутлақо номи чикмаган ўқувчиларни билиб олиш хамда жамоада қанча кичик грухлар борлигини ва улар ўртасидаги ўзаро муносабатларни аниқлаш имконини беради. Психологияда синалган методлардан бири эксперимент методидир.Педагогик психологяда экспериментнинг икки асосий тури табиий ва лаборатория экспериментлари қўлланади.Экспериментда ттадқиқотчи психиканинг ўзини қизиқтираётган томони қандайдир вазиятда намоён бўлишини кутиб утирмайди.Балки психиканинг томонлари намоён бўлиши учун тегишли вазиятни ва каттий хисобга олинадиган шароитларни ўзи яратади .Агар бу шароитлар ўқувчи хаёт ива фаолиятининг одатдаги ,табиий шароитлари булса ,у холда бу табиий эксперимент бўлади.Лабаратория эксперименти махсус равишда ташқил қилинган ваьмаълум манодаги суниъий шароитларда ўтказилади.Кўп одамлар лабаратория эксперименти хамиша факат махсус жихозланган хоналарда мураккаб техник асбобларни қўллаш Билан ўтказилади,деб янглиш уйлайдилар.Педагогик психологияда табиий экстериментнинг икки тури – аниқловчи (таъкидловчи ) ва ўзгартирувчи турлари қўлланилади.Биринчи турида тадкикодчи ўз олдига фактик холатни аниқлашни ,яъни психика намоён бўлишининг у ёки бу холатини ,шахснинг у ёки бу хислатларини ёки психик жараёнлар ўтишнинг индивидуал хусусиятларини (уларнинг бор ёки йуклигини, турли даражада ифодаланишини) аниқлашни мақсад қилиб куяди.Масалан,психологик Т.И.Агафонов катъийлик ва дадилликнинг намоён бўлишини ўрганиш учун синаб кўриш типидаги

табиий экспериментни мофакиятли қўллаган.Ўзгартирувчи қайта курувчи ,(таълим берувчи ва тарбияловчи )эксперимент Билан боглик бўлмай ,балки у ёки бу психик холатлар ва сифатларни таркиб топтириш ва ўзгартириш Билан богликдир. Масалан, ттадқиқотчи таълимнинг қандай шароитларда ммустақил ишда ақлий иш усуллари ёки ўз ўзини кўзатиш малакалари хаммадан кура тезрок таркиб топишини ёки холерик темпераментдаги ўқувчиларда сабр –токатни таркиб топтириш учун қандай тарбиявий усуллар қўлай эканлигини ўрганади. Лабаратория эксперименти психик жараёнларни (идрок хотира ,тафаккур ,хаёл , ва шунингкабиларни ),шунинг Билан бирга куникма ва малакаларни ттадқиқот қилишда кенг қўлланилган ва қўланилмокда. Турли ёшдаги ўқувчиларга маъно жихатидан турлича бўлган материалларни (сўзлар ,суръатлар, ракамлар мулохаза ва таърифларни) аниқ хамда астракт материалларни эсда олиб қолишни тавсия этиб , ттадқиқотчилар эсда олиб коли шва эсга туширишнинг кўпгина ёш хамда индивидуал хусусиятларини очиб бердилар. Махсус танлаб олинган масалаларнинг ўқувчилар томонидан ечилишини анализ қили шорқали тафаккур компонентларнинг сўз мантик ва кургазмали – образли муносабатларига доир хамда индивидуал хусусиятлари аниқланди. Лабаратория эксперименти шахснинг йўналиши ва характери каби томонларини ттадқиқот қилишда хозирча анча чекланган холда қўлланилади.Бу табиий бир холдир. Чунки текшириш объекти нихоятда мураккаб ва ўзига хос хусусиятга эгадир. Бунда лабаратория шароитининг маълум даражада сунъийлиги анчагина кийинчиликларни келтириб чикаради. Шахсни ўрганишдаги бундай лабаратрия экспериментларининг ижобий томонлари куйидагилардан иборат: биринчидан, бу экспериментлар шундай ташқил этиладики, ўқувчилар ўзларининг шахсий хсусиятлари номоён бўлишини ўрганилаётганидан шубха хам қилмайдилар, иккинчидан, тажрибалар киска муддат ичида ўтказилади, учинчидан, ттадқиқот натижаларини микторий томондан ифодалаш имконияти яратилади (яъни математик статистика аппарати қўлланилади). Хаар турли эксперимент методларини қўллаш орқали тез ва осон йўл Билан ўқувчиларнинг характеристикасининг олиш мумкинлигига ёки хсусан, ўқувчилар шахсий хсусиятларининг у ёки бу тарзда намоён бўлишини улчашга уруниш нотўғри эканлигини мактаб ходимларига тушунтириб қўйиш лозим. Бу методлар эндигина ишланилмокда ва текширилмокда, шуниси хам борки, бу методлар хозирча Амалий мақсадлар учун ишланилмокда. Бундан ташкари, бу методларни қўллаш ва уларни тўғри анализ қила

олиш хамда уларнинг натижаларини тушунтириб Бера олиш учун ттадқиқотчилар анча юксак даражада психологикк ихтисосга эга бўлишлари лозим. Сўнгги вақтларда педагогик психологияда тестлар методи кенг қўлланилмокда. Бу метод хсусан ўқувчиларнинг қобилиятларини таъдкикот қилишда кенг қўлланилмокда. Тестлар ёрдами Билан ттадқиқот қилиш экспериментал ттадқиқотнинг хсусий бир холидир. Тестлар методи психологияда тахминан 1905-йилдан болаб, яъни А.Бинэ кишиларнинг ақлий ўсиш даражаларини ёшларига караб улчаш ва уларнинг ақлий истеъдот даражаларига караб тахсимлаш имконияти борлиги ҳақидаги гояни айтган вақтдан бошлаб кенг қўлланила бошланди. Тест методининг киска бўлиши, шубхасиз, унинг авзаллигидан дарак беради. Тестларнинг стандартлаштирилганлиги, яъни, анализ ва бахолаш методларининг маълум даражада бир хиллиги, маълум ёш нормаларига мослаштирилганлиги хам унинг авзаллигидир. Анкета методи. Бу метод, сухбат методига ухшаш, психологиятда ёрдамчи метод хисобланади. Лекинбази пайтларда жуда кимматли натижалар беради. Масалан, бу методни кўзатиш методи Билан биргаликда қўлланилганда мухим материаллар олиш мумкин. Одатда анкета саволларига ёзма равишда жавоб беришни ифодаловчи методдир. Ўқувчи саволларга шахсан ёки почта орқали жавоб бериш мумкин. Бу методдан фойдаланганда, саволлар мазмунини аниқ ифодалаш ва тўғри тарифлаш катта ахамиятга эгадир. Бундан ташкари, анкетани тўғри тулдириш учун зарур тушунтиришлар берилиши, туплаган материалларни сон ва сифат жихатидан синчиклаб ўрганиш, бу материалларни синтаксиз ишлаш мухимдир. Анкета методининг ижобий томони ўз хажмига кура кўп материал олиш мумкинлиги ваш у асосда чикарилган хулосаларнинг тўғрилидадир. Бу методнинг асосий камчилиги олинган жавобларни реал борлик Билан ва жавоб берувчининг хатти-харакати Билан богликлигини аниқлашнинг мумкин эмаслигидир. Математик статистика. Кейинги йилларда психологияда олинган материалларни математика-статистик маикдарий анализ қилиш методидан фойдаланиш кенг қўлланмокда. Бу метод психологияда математик апаратни қўллашни таказо қилади. Математик апаратни қўллаш деганда, биринчи марта кабул қилинган гипотезани тастиклаш имкониятини берадиган, хосил қилинган хулосаларнинг инобатли эканлигига ишонча тугдирадиган турли статистик усулларни қўллаш ва эхтимоллик назарияси коидаларини қўллшни тушунамиз. Хозирги вақтда педагогик психологиянинг аниқ илмий текшириш вазифасига эга бўлган сохалари бор. Бўларга, биринчи навбатда, мактабда придметларни ўқитишнинг

психологик асосларини киритиш мумкин. Масалан, ўқитишнинг психологик асосларидан куйидагиларни ажратиш мумкин. 1. Она тилини ўқитишнингт психологияси. Педагогик психологиянинг бу булимии она тилидан билам ,иктидор ,малакалар хосил қилишнинг энг самарали усулларини топиш масалаларини хал қилади.Бу сохага ёзиш ва ўқитишга ургатишнинг орфография ва граматикани ўрганишнинг психологик асослари масалалари хам киради. 2. Чет тилини ўқитишнинг психологияси . Бу булим чет-тилидан огзаки гапиришга,ёзма нуткка, ўқишга ўрганиш ва таржима қилиш масалаларини ўз ичига олади.Бундан ташкари ,бу булимнинг вазифасига чет-тилини ўқитиш жараёнида ўқувчиларнинг индивидуал онгини ўрганиш ваш у асосда тушунчалар системасини тўзиш ,бу системалар ёрдами Билан ўқитувчи чет-тилини ўқитиш жараёнини англаб олиши зарур бўлган психологик масалаларни ўрганиш хам киради. Чет –тилини ўқитишнинг психологик асосини ўрганиш чет –тили дарсларининг материалини ўзлаштиришни осонлаштиради фикр алмаштириш куроли ,комуникатив алокада куроли бўлган тилни яхширок тушуниш имкониятини беради. 3. Математикани ўқитишнинг психологияси. Бу булитм математик фанлардан билим,иктидор ва малакаларни ўзлаштиришга, математикадан билиш усулини тушунишга ёрдам бериши лозим. 4. Географияни ўқитишнинг психологияси. Бу булим ўқувчиларда географик билим иктидор ва практик малакаларнинг хосил бўлиши ва ўқувчиларнинг ақлий ривожланишига ёрдам беришни , ўқишга онгли муносабатини , билишга бўлган қизиқишни шакллантиришни мақсад қилиб куяди. 5. Мехнат таълимининг психологияси, Бу булим мехнат ҳақидаги билим малака ва иктидорлар системасининг таркиб топишини , техник ижодиётнинг ўзига хос хусусиятларини ва кишлок хужалаи илгор тажрибасининг ўрганишнинг самарали йўлларини топишни ўқувчиларда мехнат муносабатни вужудга келтиришнинг психологик томонларини ўрганади. Ўқитиш психологиясининг юкоридаги булимларидан ташкари ,хар бир фаннинг ўқитувчи муттахассис томонидан чукур ва хар томонлама ўрганилиши керак бўлган сохалари бор .Мухими шундаки хар бир ўқитувчи ўзи укитадиган фаннинг мазмунини , уни ўқитиш методикасини яхши билиш Билан бирга , шу фанни ўқитишнинг психологик асосини хам билиш керак

АДАБИЁТЛАР 1. Педагогик психология асослари В.А.Крутецкий. Т.ўқитувчи- 1976й 2. Ёш психологияси ва педагогик психология М.Г.Давлетшин.Т.ўқитувчи-1974й 3. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Психология фанига кириш

Психология тарихи фанига кириш

Психология мутахассислигига кириш фанининг мақсади ва вазифалари

Очиқ ахборот тизимларида ахборот – психологик хавфсизлик фанига кириш

Психология фанини укитишда педагогик ва ахборот технологияларидан фойдаланиш