Ona tilini o`qitishning umumdidaktik va o`ziga xos prinsiplari - Psixologiya - Referatlar

Ona tilini o`qitishning umumdidaktik va o`ziga xos prinsiplari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

118.5 KB

Ko'chirib olish

Ona tilini o`qitishning umumdidaktik va o`ziga xos prinsiplari Reja: 1. Adabiyotdan mustaqil ishlarning ilmiy didaktik asoslari. 2. Adabiyot darslarida mustaqil ishlarni tashkil etishning metodologik asoslari. 3. Darslardan tashqari mashg`ulotlarda mustaqil ishlar ustida ishlash. 4. O`quvchilarning ijodiy tafakkurini shakllantirishga doir mustaqil ishlar. ONA TILI O 1

Kirish. O`zbekiston Respublikasining “Ta’lim to`g`risida”giqonunida ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplari belgilangan bo`lib, unda ta’lim va tarbiya insonparvar, demokratik, harakterda ekanligi; ta’limning uzluksizligi va izchilligi; umumiy o`rta, shuningdek, o`rta maxsus kasb-hunar ta/limining majburiyligi; ta`lim tizimining dunyoviy harakterda ekanligi; davlat ta’lim standartlari (DTS) doirasida ta’lim olishning hamma uchun ochiqligi, ta’lim dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv; bilimli bo`lishva iste’dodni rag`batlantirish; ta’lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvini uyg`unlashtirish o`z ifodasini topgan. Maktabda ona tilining o`qitilishi “Ta’lim to`g`risida”gi Qonunda belgilangan ana shu prinsiplarga tayanadi. Modomiki, maktab ta’limida ona tili eng asosiy va etakchi o`quv fanlardan ekan, oily ta’limning bakalavr tizimida “Ona tili o`qitish metodikasi” ham huddi shunday mavqega ega. Ta`lim prinsiplari jamiyatimizning maktab oldiga qo`ygan talablaridan kelib chiqadi. Shaxsni har tomonlama rivojlantirish, uning ijodiy imkoniyatlarini kengaytirish, o`qitish prinsiplarini amalda qo`llash bilan chambarchas bog`langan. O`qitish prinsipi nima? “Prinsip” lotincha so`z bo`lib, asos, qoida, talab singari ma`nolarni ifodalaydi. “O`qitish prinsipi” deganda dars samaradorligini ta`minlash, qoidalar tushuniladi. O`qituvchi ta`lim ishini tashkil etar ekan, ana shu qoida va talablardan kelib chiqadi va ular o`rtasidagi uzviy bo`gliqlikni ta`minlagan holda amalda tadbiq etish orqali ko`zlangan maqsadga erishadi. Ta`lim jarayonida darsni tashkil etish, boshqarish, nazorat qilishda o`quvchi va o`qituvchi faoliyatiga qo`yiladigan talablar, didaktik qoidalar ta`lim prinsiplaridir. Mazkur prinsiplar har bir o`quv predmetida o`ziga xos tatbiq etiladi. Ta`limning tarbiyaviyligi prinsipi. ONA TILI O 2

Ta`limning tarbiyaviyligi prinsipi yosh avlodni har tomonlama kamolotga etkazishni nazarda tutadi. Ona tilini o`rganish jarayonida o`quvchilarga milliy g`oya, ona Vatanga sadoqat, tabiatga muhabbat, kishilarga hurmat, ehtirom, yaxshilik, adolatli bo`lish kabi ijobiy xususiyatlar singdiriladi. Ona tili darslarida yoshlarni tarbiyalash yo`llari ko`p: - har bir mavzu va bo`limning ta`limiy imkoniyatlarini to`la ishga solish; - tanlangan matnlarning o`rganilayotgan til hodisasiga va sharqona tarbiya yunalishlariga to`la moslashtirish; - darslikda berilayotgan ma`rifiy matnlar ham tarbiyaviy ahamiyatga ega bo`lishini ta`minlash shular jumlasidandir. Ona tilini o`qitishda ta`lim, tarbiya va rivojlantirishning uyg`unligi prinsipi. Maktabda o`quvchilar ona tilining fonetikasi, leksikasi va garammatikasi yuzasidan o`ta zarur bol`gan ilmiy bilimlar silsilasi bilan qurollantiriladi. Ular ona tili imlosi, talaffo`zi, yozma nutqda tinish belgilarni to`gri ishlatish yuzasidan zarur ko`nikma va malakalar bilan taminlanadi. Ayni vaqtda ona tili mashg`ulotlari o`quvchi shaxsini tarbiyalash va uni rivojlantirish vositasi hamdir. Ona tilini o`qitishda ilmiylik va tushunarlilik prinsipi. Ta`limning ilmiyligini va bolalar uchun tushunarli bo`lishi prinsiplari o`zaro bog`langan, bir- birini to`ldiradigan didaktik kategoriyalardir. Ona tilini o`qitishda sistemativiylik va izchillik prinsipi. Ma`lumki, ona tili o`quv predmeti sifatida ma`lum sistemadan iborat. Bu sistema o`zbek tilining fonetik, leksik, grammatik, tomonlarini o`z ichiga oladi. Ana shu til tizimini tashkil qilgan unsurlarning har bir o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lishi bilan bir qatorda, ular bir-biri bilan uzviy va chambarchas bog`langan. Maktabda tilning fonetikasini o`rganmasdan uning grammatikasini o`rganish mumkin emasligi isbot talab qilmaydigan haqiqatdir. Fonetika va grafikani etarli darajada o`zlashtirgan o`quvchigina leksikani puxta o`zlashtiradi. Leksika puxta o`rganilgach, so`z ONA TILI O 3

turkumlarini o`rganish osonlashadi. Shuning uchun til hodisalarini o`zaro uzviy aloqadorlikda o`rganish uning samaradorligini ta`minlovchi asosiy vosita sanaladi. Ta`limda izchillik prinsipi sistemalilik prinsipi bilan uzviy bog`lanan. Kishining kundalik faoliyatida ham, o`quv ishlarida ham mustaqillik muntazamlilik bo`lishi shart. Akademik I.T.Pavlov: “Ishning boshlanishidayoq o`zingizni fan asoslarini izchil egallashga o`rgating. Fanning eng yuksak cho`qqilarini egallashdan oldin uning ibtidosini o`rganing. Oldingilarini o`zlashtirmasdan turib, keyingilarini o`rganishga utmang”, -deb o`quvchilarga maslahat beradi. Ona tilini oqitishda nazariyani amaliyot bilan bog`lash prinsipi. Ona tili o`qitishda nazariyani amaliyotga bog`lash daganda o`quvchilardan tildan egallayotgan ilmiy-nazariy bilimlarini amalda qo`llashini ta`minlash, ularni mustaqil turmush uchun zarur bo`lgan amaliy ko`nikmalar bilan qurollantirishni tushunamiz. Nazariyani amaliyotga bog`lash ona tilini o`qitishni foydali maqsadlarga burish. Urganilayotgan til hodisalarini o`quvchilarning nutqiy faoliyatini rivojlantirishga buysundirish, til ta`limini hayot bilan, kundalik turmush bilan, odamlaring mehnat faoliyati bilan bog`lash demakdir. Ona tilini o`qitishda onglilik, faollik va mustaqillik prinsiplari. Didaktik adabiyotlarda onglilik deganda o`rganilayotgan mavzuga oid axborot mazmunini asosli egallash, xulosa va umumlashmalarni chuqur va atroflicha fahmlash, mavzu yuzasidan bilimlarni sistemali va to`g`ri bayon qilish, egallangan bilimlarning ishonch va e`tiqodga aylanishi, o`rganilgan bilimlardan turmushda mustaqil foydalana olish tushuniladi. Bu prinsip til hodisalarining mohiyatini anglab, tushunish, ongli o`zlashtirishni talab qiladi. Onglilik prinsipi. Onglilik bilimlarni ongli ozlashtirishga yo`naltirilgan prinsipdir. U quyidagi xususiyatlarga ega: - ta`limning asosiy maqsadi, hayot uchun zaruriyligini aniglash; - daliliy materiallarni ongli egallash va o`zaro farqlay olish; - bilimlarni o`rganish, mustahkamlash, takrorlash; - egallangan va o`zi erishgan natijalarni baholay bilish xususiyatlarini tarbiyalaydi. ONA TILI O 4

D emak, ona tilini o`qitish metodikasida onglilik prinsipiga asoslanish ma`no va mazmunni anglab, amaliy vazifalar – so`rash, tinglash, o`qish, yozish kabilarni bajarishda o`zlashtirilgan ko`nikma va malakaga, ijodiy tashabbuskorlikka, mustaqillikni oshirishga imkon beradi. Ona tili ta`limi ongliligi quyidagi prinsiplarga asoslanadi: 1. So`z boyligini oshirish va ma`naviy guruhlar ustida ishlash. 2. Fikr bildirishda mantiqiy izchillikni ta`minlash. 3. Tilning ifoda imkoniyatlaridan to`g`ri va o`rinli, nutqiy vaziyatlardan mos ravishda foydalana olish. 4. Mustaqil va ijodiy mushohada malakalarini shakllantirish. Ijodiy tafakkur kurtaklarini rivojlantirish. 5. Kommunikativ savodxonlik, zamonaviy texnik vositalardan tik o`rganish jarayonida unumli foydalanishning turli usul va vositalarini bilish. Lingvopsixologik o`quv topshiriqlari tizimini ona tili ta`limiga joriy etish, o`quvchi ongida mustaqil mushohada yuritish, so`z tanlash va fikr bildirish ehtiyojini hoil qilishga, ko`nikma va malakalarini shakllantirishga, nutqiy faoliyat ko`lamini kengaytirishga xizmat qiladi. O`quvchi - ta`lim – o`qituvchi tizimida o`zaro munosabatlar tasnifi quyidagicha: DTS talabiga ko`ra o`quvchi ta`lim jarayonining faol sub`ekti sifatida o`zi izlanishi, til hodisalarini kuzatish, farqlashi, tahlil va tasnif qilishi, xulosalashi lozim. Shunday usullar bilan ishlash orqaligina biz o`quvchilarda mustaqil va ijodiy tafakkurni shakllantirishimiz, rivojlantirishimiz mumkin. Yangilangan ta`limning mazmuni, mohiyati, tarkibiy shakllanishi asoslarini quyidagicha belgilasa bo`ladi: 1. Anglash, baholash, amaliy qo`llay olish zarur bo`lgan til vositalari, imkoniyat va me`yorlarning izchil tizimini dars jarayoniga tatbiq etish. 2. Nutqiy faoliyatni bosqichma-bosqich shallantirishda og`zaki va yozma nutq malakalarini hosil qilish va rivojlantirish. ONA TILI O 5

Shundagina o`quvchi fikr bildirishga shoshmaslikka, mustaqil mushohada yuritishga, so`zlashdan oldin har bir so`zni o`ylab ko`rishga, sharoitga mos so`z tanlash va o`z nutqida o`rinli ishlatishga o`rganadi. Unda so`zga mas`ullik hissi paydo bo`ladi, ixcham, ravon va raso so`zlashga odatlanadi. Mustaqillik va faollik prinsipi. Mustaqillik va faollik orqaligina o`quvchi ta`limining faol sub`ektiga aylanadi. Mustaqillik faollik uchun sharoit yaratsa, faollik mustaqillikni tarbiyalashga asos bo`ladi. “Agar bolalar erkin fikrlashni o`rganmasa, berilgan ta`lim samarasi past bo`lishi muqarrar. Albatta bilim kerak. Ammo bilim o`z yo`liga. Mustaqil fikrlash ham katta boylik”, - deb ta`kidlaydi. Prezidentimiz I.A.Karimov. Kishining mustaqil aqliy faoliyat ko`rsatishi mustaqil fikrlashi orqaligina amalga oshirilishi hech kimga sir emas. A.Disterverg aytganidek: “Mustaqil faoliyatga etaklovchi ta`lim haqiqatga, go`zallikka, ezgulikka xizmat qiladi, xarakter va ishonchli tarbiyalaydi”. Mashg`ulotlarda mustaqil ishlarni tashkil etish, qo`yilgan muammo, savol, topshiriqlar mohiyatidan kelib chiqib, o`quv jarayonini boshqaradi, yosh avlodda mustaqillik va faollikni tarbiyalaydi. Bu esa: - o`zlashtirilgan bilimlardan amaliyotda foydalanish ko`nikmalarini shakllantiradi va o`stiradi; - o`quvchilar o`z kuchiga, o`z bilim imkoniyatlariga ishonchni mustahkamlaydi; - bilim, hissiy aniq tasavvur hosil qilish bilan birga ta`rifu- tasniflarning mohiyatini anglashga, tasavvurni tushuncha darajasida o`zlashtirishga olib boradi. Ona tili mashg`ulotlarida asosiy e`tibor o`quvhilardagi ijodiy fikr mahsulini mustaqil va izchil bayon etishga, so`z boyligini oshirishga qaratilishi lozim. ONA TILI O 6

O`quvchi har bir mashg`ulotda mustaqil va ijodiy ishlashi, tilning mavjud imkoniyatlaridan unumli foydalanishi, so`z boyligini oshirishi, so`zning ma`nosi, urg`usi mohiyatiga qarab o`z nutqida qo`llashi, ravon va tiniq so`zlash malakasini egallashi darkor. Masalan: 1-topshiriq …il, …ul, …ol so`zlari oldiga bir undosh qo`shib, yangi so`zlar yasang. Bil, dil, jil, zil, yil, nil, sil… Bul, gul, kul, pul, tul, shul, kul… Bol, lol, mol, tol, fol, pol, hol, kol… 2-topshiriq hosil bo`lgan so`zlarning ma`nodosh va uyadoshlarini toping. Namuna: bil-o`rgan…, bul, shul, ushal, bol-asal. Ularning ma`nolarini sharhlash orqali o`quvchining nutqiy malakasini shakllantiradi. 3-topshiriq o`quvchilar o`zlari topgan so`zlar ishtirokida so`z birikmalari hosil qiladilar, matn yaratadilar. Til mashg`ulotlarida bunday o`yin – topshiriqlardan foydalanish yoshlarni mustaqil fikrlashga, darsda faol qatnashishga undaydi. Mustaqillik va faollik prinsiplarini amalda qo`llash ta`lim tizimini takomillashtirishda, o`quvchilarning bilish faoliyatini, mustaqilligini tarbiyalashda yaxshi natija beradi. O`quvchilarni yoshi va shaxsiy xususiyatlari hamda o`quv imkoniyatlarini hisobga olish prinsipi. Ta`lim jarayonida o`quvchilarning yoshi va shaxsiy xususiyatlari hamda o`quv imkoniyatlarini hisobga olish didaktikaning eng muhim prinsilaridan biri bo`lib, u ona tili o`qitish samaradorligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu prinsipga amal qilmay turib, til hodisalarini puxta va ongli o`zlashtirishga erishib bo`lmaydi. Masalan: “Ko`chirma va o`zlashtirma gap” mavzusini o`rganishda quyidagi tarbiyaviy mantdan foydalansa bo`ladi. O`g`ri. ONA TILI O 7

Bir boyning tillasi yuqolibdi. U qoziga borib arz qilibdi. Qozi da`vogarning uyidagi hamma xizmatkorlarni to`plab, har biriga bittadan tayoq beribdi. Qozi da`vogarning uyidagi hamma xizmatkorlarni to`plab, har bittadan tayoq beribdi. Ularga: “Kimda kim pul o`g`irlagan bo`lsa, uning tayog`i ertaga bir enli uzayib qoladi: -debdi. Hamma tarqalib o`z ishi bilan mashg`ul bo`libdi. Lekin o`g`ri vahimaga tushibdi: tayog`i uzayib, siri ochilib qolishdan qo`rqibdi. Natijada u tayog`idan bir enlikcha yerini qirqib tashlabdi. Topshiriq. 1. Matnni tugating. Boshqa sarlavha toping. 2. 1-2 gaplar shaklini o`zgartiring. 3. Qozi aytgan gapning mazmuniga e`tibor bering. Uni o`z so`zingiz bilan ayting. 4. Tilla, pul, qozi so`zlariga ma`nodoshlar toping. Masalan: “Gapning uyushiq bo`laklari” mavzusini o`rganishda Mahmud Qoshg`ariyning “Devonu lug`atit turk” asaridan keltirilgan matndan foydalanish mumkin. “Men turklar, turkmanlar, ug`izlar, chigillar, yag`molar, qirg`izlarning shaharlarini, qishloq va yaylovlarini ko`p yillar kezib chiqdim, lug`atlarni to`pladim, turli so`z xususiyatlarini o`rganib, aniqlab chiqdim. Men bu ishlarni til bilmaganligim uchun emas, balki bu tillardagi har bir kichik fikrni ham aniqlash uchun qildim. Ularga shunchalik diqqat qildimki, bu tillar butunlay dilimga jo bo`ldi. Ularni har tomonlama puxta, bir asosda tartibga soldim”. Topshiriq. 1. Matnni diqqat bilan o`qing va sarlavha toping. 2. Men bu ishlarni mazkur tillardagi har bir kichik farqlarni ham aniqlash uchun qildim”,- degan gapning mazmuniga diqqat qiling. 3. Gap shakllarini o`zgartirib, o`z so`zingiz bilan ayting. Ona tili darsligi uchun tanlangan mantlar ta`limiy va tarbiyaviy yo`nalishda, rang-barang mavzularda, shaklan va mazmunan mukammal, mantiqan to`g`ri, tili soda va ravon, o`qituvchi uchun tushunarli bo`lishi maqsadga muvoviqdir. Ana ONA TILI O 8

shundagina matn, matn yaratish tizimi va matn tahlili o`quvchi uchun zarur bo`lgan natijani beradi – kommunikativ savodxonlik darajasini oshirishga xizmat qiladi. Metodikada ilmiylik prinsipi – o`quv predmetlarini hozirgi fan yutuqlari zaminida bayon qilishi talab etsa, tushunarlilik prinsipi o`quv predmetlarini bolalarning yoshi, shaxsiy xususiyatlari, hayotiy tajribalari, tayyorgarlik darajasiga moslashtirishni, ya`ni oddiydan murakkabga, xususiydan umumiyga borishni taqozo qiladi. Ona tili o`qitish metodikasida ilmiylik va tushunarlilik prinsiplariga bir-birini to`ldiradigan va dars samaradorligini ta`minlaydigan yagona prinsip sifatida qaraladi. Bu ikki prinsipni parallel ravishda amalga oshirishda. - til fanidagi tushuncha va atamalarning ma`nosini sharhlash, atroflicha, atroflicha tahlil qilish, puxta o`zlashtirishni ta`minlash; - til sathlarini o`zaro aloqadorlikka o`rganish; - til va nutqni farqlab o`rganish usul va vositalarini topish va amaliyotda qo`llash. - o`quvchilarning yosh imkoniyatlarini, zehni, iqtidorlarini hisobga olish, mustaqil ijodiy fikrlash, uning mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og`zaki va yozma tarzda to`g`ri, sodda, ravon ifodalash ko`nikmalarini shakllantirish va rivojlantirishga yo`naltirilgan lingvopsixologik o`yin-topshiriqlardan foydalanish ko`zda tutiladi. Masalan: kecha va kunduz so`zlarining uxshash va farqli tomonlarini aniqlang va sharhlang. 1. Uxshashlik : berilgan kucha va kecha so`zlar: - harflar sonining tengligi; - bir xil undosh bilan boshlanishi; - talaffuz ohangidagi yaqinlik; - oxirgi bug`unning – cha bilan tugallanishiga ko`ra bir-biriga yaqin talaffuz qilinadi. 2. Farqi: birinchi bug`undagi ikki xilligi; ONA TILI O 9

- lug`aviy ma`nosi; kecha-tun, oqshom; kucha-aholi yashaydigan joylarda yulovchilar o`tib turadigan, transport qatnaydigan yo`l. Izchillik prinsipi. Ta`lim izchilligi uchun tizimlilik o`lchov hisoblanadi. Bu haqda Ya.A.Komenskiy aytadi: “Mashg`ulotlarni shunday o`tkazish kerakki, unda keyin o`rganiladigan hodisa o`rganilganlarga asoslansin, hozirgisi keyingilarini o`rganishda mustahkamlansin”. Haqiqatdan ham, o`quvchilarning nutqiy tayyorgarligiga tayanish, ularning oldingi sinflarda hosil qilgan bilimlarini hisobga olish, o`rganilgan va o`rganiladigan bilimlar urtasida aloqadorlikni ta`minlashga izchillik prinsipi orqali erishiladi. Masalan: ot, uning ma`nosi, suroklari, birlik va ko`plikda, kelishik, egalik qo`shimchalari bilan qo`llanishi kabi boshlang`ich ma`lumotlarga tayanib, o`quvchilar ot so`z turkumi vositasida so`z birikmalari va gaplar kurishni o`rganishi tizimli va izchil bilim olishga zamin hozirlaydi. Ko`rsatmalilik va onglilik prinsiplari. Ta`limda ko`rsatmalilikdan foydalanish o`tiladigan mavzuni zoxiriy ifodalash va egallangan bilimlarni takrorlash va mustahkamlash yuzasidan belgilanadi. Boshlang`ich sinflarda uyunchoqlar, rasmlar, narsa buyumlarni bevosita kuzatish, ushlash va ularning mantiq-mohiyatini chuqurroq anglashga, qurilganlarni og`zaki ifodalash ehtiyoji esa o`quvchida boyitish, mustaqil mushohada ko`nikmasini rivojlantirishga, birlamchi nutqiy malakalar hosil bo`lishiga yordam beradi. Yuqori sinflarda xususan, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida ko`rgazmalilikni yanada kengroq qamrovda tashkil qilish maqsadga muvofiq. Turli timsoliy belgilar, rangli jadvallar, lingafon , magnitafon, diktafon, radio va televideniya ko`rsatuvlari, o`quv – o`rgatuv texnikasining so`ngi yutug`lari: kopmyuter, multimediya, kolidoskop, vodeoglaz singarilardan unumli va samarali ONA TILI O 10

foydalanish o`quvchining ijodiy va nutqiy barkamolligini tanlash, ma`naviy dunyoqarashini kengaytirishga shart-sharoit yaratadi. Zamonaviy darslik va o`quv qo`llanmalarini takrorlash, umumlashtirish, egallangan buyumlarni mustahkamlashga qaratilgan grammatik jadvallar, kompyuterda ishlashga yunaltirilgan dasturlar, fikrlash jarayonini jadallashtirishga qaratilgan o`quv topshiriqlari, ijodiy tafakkur doirasini kengaytiruvchi savol, topshiriq va boshqotirmalar bilan boyitilishi maqsadga muvofiq. O`quvchi shaxsida nutqiy tadbirkorlik, notiqlik san`ati kurtaklarini rivojlantirish, og`zaki va yozma matn yaratish malakasini shakllantirish e`tibordan chetda qolib ketmasligi lozim. Til hodisalarini o`rganishda eng samarali va sinalgan grammatik vositalardan biri ko`rgazmali kommunikativ jadvallardir. Kommunikativ jadvallar ishlatilishi maqsadiga ko`ra turlicha bo`ladi: 1. Leksik jadvallar. 2. Fonetik jadvallar. 3. Grammatik jadvallar. 4. Imloviy (orfografik) jadvallar. 5. Stilistik uslubiy jadvallar. 6. Aralash jadvallar (imlo va so`z yasalishi fonetika va so`z tarkibi) Jadvallar yasalgan materialiga ko`ra ikki xil ko`rinishda bo`ladi. 1. Bosma (grafik) jadvallar (har xil hajmli oq qog`oz yoki materialga ishlanadi) 2. Slayd jadvallar (rangsiz kleyonkaga rangli tasvirda tushuriladi) Bundan tashqari hozirgi o`zbek adabiy tilini o`rganishda zamonaviy texnika vositalari bo`lmish: 1. Lingafondan foydalanish ya`ni eshituv a`zolari orqali to`g`ri talaffuzki, qiroat san`atini o`rganish; 2. Video kurs: o`zbek tilining talaffuz me`yorlari audio-video muloqotini o`rganish. 3. Kommunikativ savodxonlikni ta`minlashga qaratilgan kompyuter o`quv dasturlaridan foydalanish yaxshi natijalarga olib keladi. Masalan: ONA TILI O 11

- imloviy dasturlar (bunda o`quvchining imlo savodxonligini oshirishga qaratilgan o`quv mashqlari disketlarga joylanadi); - fonetik hodisalar kompyuter dasturi (bunda fonetika bo`yicha o`quv mashqlari disketlarga beriladi); - Grammatik dastur (morfoligiya va sintaksis o`quv topshiriqlari tuzilib, disketlarga joylashtiriladi); - Stilistik (uslubiy) dastur. Bunda o`quvchining uslubiyat bo`yicha egallagan bilim va ko`nikmalarini shakllantirish, so`z tanlash, gapni kengaytirish va ixchamlashtirish, berilgan matnni davom ettirish va matn yaratishning bosqichli tizimi (MYaBT) ustida ishlash uchun mo`ljallangan savol va topshiriqlar, mashqlar, ma`rifiy hamda topshiriqli rasmlar (mustaqil matn yaratish uchun) beriladi. - Audio-vedio dasturlar. Ularda muayyan bir sharoitda bo`lib o`tgan uchrashuvlar, ilmiy-amaliy kengash va anjumanlar, marosimlar (yubiley, to`y, kelin salom, beshik to`yi); bayramlar – Mustaqillik kuni, Navro`z taronalari, yangi yil oqshomi, bitiruvchilar kechasi (oqshom) tasvirlari videotasmalarga tushirilib, videokassetalarga tartib bilan joylahtiriladi. Yuqorida keltirilgan o`quv dasturlaridan 1-, 2-, 3 – si so`z boyligini oshirish, fonetika, orfoefiya, leksikologiya, morfologiya, va sintaksis yuzasidan egallangan bilim, malaka va ko`nikmalarni mustahkamlash uchun tavsiya etilgan bo`lsa, 4- va 5- dasturlar o`quvchining yozma va og`zaki nutqini shakllantirish, matn yaratish malakalarini rivojlantirish uchun mo`ljallangan. Bundan tashqari hozirgi o`zbek adabiy tilini o`rganish jarayonini kodoskop, mul`timedia, “Videoglaz” kabi zamonaviy va zaruriy o`quv texnikasi bilan ta`minlanishi, ularning o`quv muassasalarida mavjud bo`lishi hamda amaliyotga tatbiq etilishi bugungi kunning dolzarb vazifasi hisoblanadi. ONA TILI O 12

Hozirgi kunda o`zbek tili o`qitish metodikasi fanini yutuqlari bilan boyitilmoqda, yangi avlod darslik va o`quv qo`llanmalari yaratilmoqda. Ulardan biri Sizning e`tiboringizga havola qilinayotgan “Hozirgi o`zbek adabiy tilini o`rganishda kommunikativ jadvallardan foydalanish” nomli yangi o`quv qo`llanmasidir. Unda asosiy e`tibor so`z boyligini oshirish, egallangan Grammatik bilimlarni takrorlash, mustahkamlash va umumlashtirish, so`zlash va so`z tanlash mahoratini, matn yaratish hamda nutq madaniyatini shakllantirishga qaratilgan. Qo`llanmaga ilova qilingan kommunikativ ko`rgazmali jadvallar o`zbek adabiy tilida qo`llaniladigan barcha til hodisalarini qamrab olgan bo`lib, test topshiriqlari tuzish va uni echishda zaruriy ashyo vazifasini o`taydi. Ona tili darslarida, kodoskop va videoglaz singari o`quv texnikasidan samarali foydalanish mumkin. Chunonchi, kodoskop yordamida slayd – jadvallarni maxsus ekranga tushirish mumkin bo`lsa, videoglaz barcha tasviru – yozuvlarni, ko`zga ko`rinadigan barcha jonzotu mavjudotlarni, test topshiriqlaridan tortib, insho matnlarigacha teleekranga chiqarib berishi mumkin. “Videoglaz” ga nisbatan kodoskopning imkoniyatlari ancha chegaralangan. Kodoskop faqatgina shaffof plyonkadagi tasvirlarni ekranga chiqarishga moslashtirilgan. Oq qog`ozdagi tasvir kodoskopda ko`rinmaydi. Shuning uchun ekranga tushirilishi lozim bo`lgan har bir tasvir (test, yozuv, shakl) rangsiz (shaffof) plyonka varrakchalarga rangli flomasterlarda yozilishi maqsadga muvofiq. Uyga berilgan topshiriqni plyonkada bajarib kelgan o`quvchi o`z ijodiy ishini ekranga tushirib, o`rtoqlari muhokamasiga tashlashi, o`z fikri va yaratgan yangiligini himoya qilishi, to`g`ri yoki noto`g`riligi aniq bir xulosa va echimga kelihi mumkin. Ta`lim texnologiyasida “portlash” effektini beradigan eng yangi texnika vositasi bu- “Videoglaz”. Uning ishlatilishi ko`lami, ichki imkoniyatlari ONA TILI O 13

benihoya keng bol`ib, o`qituvchidan katta ijodiy tajriba va pedagogic mahoratini talab qiladi. “Videoglaz” ning qulayligi, benuqsonligi shundaki, u videokameraga uxlash ko`z vazifasini o`taydi. Unda hamma narsa bevosita teleekran yoki ko`chma ekranga qayta tasvir uchun uzatilaveradi. Bu ta`lim jarayonida tafakkurning mutlaq tantanasiga, inson aqlu zakovatining turli qirralarini ochib beruvchi, bolaga o`z iqtidorini namoyish qilish imkoniyatini yaratib beruvchi omilga aylantiradi. Ona tili o`qitishning o`ziga xos prinsiplari. Tilshunoslik fanida o`rganiladigan bilimlarning asoslari, ularning o`ziga xos xususiyatlari batafsil bayon etiladi. Tilda nimani qanday, qancha, o`rganish, o`zlashtiriladigan bilimlar hajmi va mazmuni kabi masalalar bilan metodika fani shug`ullanadi. Demak, til o`qitishning metodik prinsiplari ham tilshunoslik, ham uslubshunoslikning o`ziga xos xususiyatlariga ko`ra belgilanadi. Ijodiy tafakkurni rivojlantirish Ijodiy tafakkur, ijodiy izlanish mustaqil fikrlash orqali rivojlanadi. Natijada: - o`quvchidagi noma`lum bo`lgan til hodisalarini bilish jarayoni faollashadi; - egallangan bilimlarning puxtaligi va qiziqarliligi ta`minlanadi. - Til materillarini qilishga qiziqish ortadi. Demak, tafakkurni o`stirish til mashg`ulotlarida til hodisalarini kuzatish, takrorlash, tasnif qilish, umumlashtirish, uxlash vositalardan eng qulayini to`g`ri tanlay olish ko`nikmalarini shakllantirish asosida yuzaga keladi. ONA TILI O 14

Til ta`limi oldida turgan dolzarb vazifalardan biri nutq madaniyatini rivojlantirishdir. Nutqning ifodaliligi va ta`sirchanligini (so`z urg`usi va mantiqiy u`rg`u, pauza va ovoz tembri, nutq sur`ati, tovush, bug`un, so`z, gaplarni ravon aytish, gap mazmuniga ko`ra darak, so`roq, buyruq, undov ohangi bilan ayta olish) ta`minlashda ko`nikma va malakalar ham ona tili mashg`ulotlarida shakllanadi. Tilning barcha bo`limlari ham nutqiy rivojlantirishda keng imkoniyatga ega. Masalan: “Fonetika” ni o`rganishda so`zdagi ma`lum bir tovushni uzgartirib, tovushdosh, so`zlar hosil qilish, shuningdek, o`zakdosh, qo`shimchadan qofiyadosh, ohangdosh so`zlar yasash, ularning lug`aviy ma`nolari hamda ma`no guruhlari ustida ishlash o`quvchi so`z boyligini oshiradi, nutqiy malakalarini shakllantiradi. 1-topshiriq. Berilgan so`zni zinapoya shaklida kengaytirib, yangi so`zlar yasang. Har bir so`z oldingisidan bir tovush bilan farqlansin. O L O L A O L A M O L I M A O L I N M A 1.2. Hosil qilingan so`z ma`nosini sharhlang. 1.3. Ulardan so`z birikmalari hosil qiling. 1.4. Mazkur birikmalar ishtirokida gap tuzing. “Leksikologiya” ni o`rganishda so`zning o`z va ko`chma ma`nosini farqlash, ko`p ma`noli, ma`nodosh, uyadosh, shakldosh so`zlar ustida ishlash so`z boyligini oshirish va boyitishga xizmat qiladi. Yosh avlod qalbida o`z ona tili bilan faxrlanish, unga muhabbat hissini tarbiyalaydi. 1-topshiriq quyida berilgan gaplarni o`qing. Bosh so`zi qaysi ma`noda ekanligini aniqlang. ONA TILI O 15

1. Oybekning boshi og`ridi. 2. Oybekning boshi yaxshi ishlaydi. 3. Urushda qancha bahodirlarning boshi ketdi. 4. Fermerga o`n bosh qora mol berildi. 2-topshiriq. Gaplarni o`qing. Qaysi so`z o`z ma`nosida, qaysisi ko`chma ma`noda ishlatilganini ayting. 1. Navoiy asarlarini o`qiyman – Navoiyni o`qiyman. 2. A.Oripov she`rlaridan yod oldim – A.Oripovdan yod oldim. 3. Samovarda suv qaynaydi. – Samovar ……….. Ona tili darslarida lingvopsixologik topshiriqlar ustida ishlash aqliy faoliyatni rivojlantiradi, o`quvchilarda diqqat, xotira, tafakkur kabi intellectual qobiliyatlarni o`stiradi, mustaqil va ijodiy izlanishga urgatadi. ASOSIY ADABIYOTLAR ONA TILI O 16

1. I.A.Karimov. Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori kitobidan. Toshkent -1998 yil. 4-19 betlar. 2. O`zbekiston Respublikasining “Ta`lim to`g`risida” gi qonuni Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori kitobidan. Toshkent- 1998 yil. 20-25 betlar. 3. I.A.Karimov. Ma`naviy qadriyatlar va milliy o`zlikni anglashning tiklanishi. “Ma`naviy yuksalish yo`lida” kitobidan. Toshkent. “O`zbekiston” 1998 yil 5- 10 betlar. 4. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Umumiy o`rta ta`limning davlat ta`lim standartlarini tasdiqlash to`g`risida” gi qarori. “Ta`lim taraqqiyoti” axborotnomasining 1-maxsus soni. “Sharq” 1999 yil 3-5 betlar. 5. Muhiddinov A.G. O`quv jarayonida nutq faoliyati, Toshkent “O`qituvchi” 1998 yil. 6. X.Ne`matov, O.Bozorov. Til va nutq. Toshkent. “ O`qituvchi” 1993 yil. 7. X.Ne`matov, A.G`ulomov. Maktabda til sathlarini o`zaro bog`lab o`rganish. Toshkent. 1992 yil. 8. E.Agzamov. Ona tilidan muammoli dars, “ Til va adabiyot ta`limi” jurnali. 1993 yil 3-4 qo`shma soni. 27-30 betlar. 9. Yu. K.Babanskiy. Hozirgi zamon umumiy ta`lim maktabida, o`qitish metodlari. Toshkent. “ O`qituvchi” 1990 yil. 10. M.Mahmutov. Maktabda muammoli ta`limni tashkil qilish. Toshkent. “O`qituvchi” 1981 yil. 11. M.Saidov. Muammoli ko`rgazmalardan foydalanish. “ Til va adabiyot ta`limi” jurnali. 1993 yil. 5-6 qo`shma soni. 13-14 betlar. 12. www.ziyonet.uz ONA TILI O 17

O'xshashlar

O`smirlik yoshidagi o`g`il va qizlarning o`ziga xos psixologik xususiyatlari

Pеdagogik psixologiya faniga kirish

Psixologiya o`qitish mеtodikasi kursining dasturi va psixologiya o`qitish maqsadi

O`qituvchi psixologiyasi

O`qituvchi psixologiyasi