Oilaning tasniflanishi - Psixologiya - Referatlar

Oilaning tasniflanishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Hozirgi zamon oilalarining turlari 2. Hozirgi zamon oilasining asosiy vazifalari 3. Oilaning iqtisodiy vazifasi 4. Oilaning reproduktiv vazifasi 5. Oilaning kommunikativ vazifasi 6. Oilaning felitsitologik vazifasi 7. Oilaning tarbiyaviy vazifasi 8. Oilaning kommunikativ vazifasi 9. Oilaning rekreativ vazifasi 10. Oilaning felitsitologik vazifasi 11. Oilaning regulyativ1 vazifasi 12. Oilaning regulyativ1 vazifasi

www.arxiv.uz Oldingi mavzuimizda oila, nikoh haqida, nikoh-oila munosabatlarining yuzaga kelishi va rivojlanishi, oilaning klassik turlari haqida fikr almashdik. Unda keltirib o`tilgan oila turlari klassifikatsiyasiga ko`ra hozirgi zamon oilasi «Monogam oila»lardan iboratdir. Biroq hozirgi zamon monogam oilasi ham o`z navbatida bir-biridan tuzilishi, tarkibi, mohiyati va boshqa xususiyatlariga ko`ra yana bir qator turlarga bo`linadi. Hozirgi zamon oilalarining qanday turlarga ega ekanligi va ularning ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini bilish, ularga xos muammolarni o`rganish, oilaviy hayotda ro`y berishi mumkin bo`lgan noxushliklarning oldini olish imkonini beradi. Quyida shular haqida qisqacha to`xtalib o`tamiz. Oila uni xarakterlovchi turli mezonlarga ko`ra quyidagilarga farqlanadi: 1. To`liqligiga ko`ra: to`liq, noto`liq va qayta tuzilgan (ikkinchi nikoh) oilalar. 2. Bo`g`inlar soniga ko`ra: nuklear (ota-ona va bolalardan iborat bo`lgan) va ko`p bo`g`inli (ikki va undan ortiq avloddan iborat oila a`zolari birga yashovchi) oilalar. 3. Bolalar soniga ko`ra: farzandsiz, bir bolali, ikki bolali, 3—4 bolali, 5 va undan ortiq bolali oilalar. Turli mamlakatlarda bu mezonlar turlichadir. Masalan, AQSH, Fransiya, Germaniya, Gretsiya, Rossiya va boshqa rivojlangan davlatlarda 3—4 bolali oilalar ko`p bolali oilalar hisoblanadi. O`zbekistonda bunday oilalar farzandlar soni o`rtacha bo`lgan oilalar sarasiga kiradi. 4. Er-xotinning ijtimoiy kelib chiqishiga ko`ra: ishchilar, dehqonlar, xizmatchilar, ziyolilar oilasi, aralash tipdagi oila. 5. Er-xotinning ma`lumot saviyasiga ko`ra: oliy ma`lumotlilar, o`rta- maxsus, o`rta, tugatilmagan o`rta, maxsus yordamchi maktab ma`lumotiga ega bo`lgan qayliqlardan tashkil topgan oila. 6. Oilaning «yoshiga» ko`ra: yosh oila (1 yilgacha, 3—5 yillik, 6—10 yillik turmush tajribasiga ega bo`lgan oilalar), o`rta yoshdagi oila, yetuk yoshdagi oila (qariyalar oilasi).

www.arxiv.uz 7. Qayliqlarning ota-ona oilasi (ota-onasi)ning moddiy ta`minlanganlik darajasi jihatidan qudalarning bir-biriga mos ekanligi yoki ular orasida katta tafovut mavjudligi bo`yicha birbiriga mos va mos bo`lmagan oilalar. 8. Regional jihatlariga ko`ra: shahar, qishloq, aralash tipdagi oila. 9. Nikohdan qoniqqanlik saviyasiga ko`ra, ajralish saviyasida — nikohdan qoniqqanlik darajasi quyi saviyada bo`lgan oila, o`rta saviyada va nikohdan qoniqqanlik darajasi yuqori saviyadagi oila. 10. Oilada ayol yoki erkak yetakchiligiga ko`ra: er yetakchi bo`lgan oila, xotin yetakchi bo`lgan oila, er va xotin yetakchilikni birga bajaradigan (biarxat) oila. 11. Oilada er-xotin orasidagi munosabatlariga ko`ra: avtoritar, demokratik, liberal, aralash tipdagi oilalar. 12. Er-xotinlarning millatiga ko`ra: bir millatli yoki baynalmilal oilalar. Baynalmilal oilalarni o`z navbatida ikkiga bo`lish mumkin: — dini, urf-odatlari yoki tili bir guruhga kirgan millat vakillari orasida nikohlar, masalan, o`zbek-tojik, o`zbek-qozoq, o`zbek-turkman, rus-ukrain, o`zbek-tatar va boshqalar; — dini, urf-odatlari yoki tili bir guruhga kirmagan millat vakillari orasidagi nikohlar, masalan, o`zbek-rus, o`zbekukrain, o`zbek-eston, o`zbek-nemis va boshqalar. Yuridik rasmiylashtirilganligiga ko`ra: sinovdagi oila (birga yashashadi, ammo hali nikohni rasmiylashtirmagan, chunki bir-birlarini norasmiy nikohda sinashayapti), rasmiylashtirish arafasidagi oila (birga yashashadi, oila qurish maqsadi aniq, ammo ayrim obyektiv sabablarga ko`ra rasmiylashtirish kechiktirilayapti), nikohdagi oila, nikohdan tashqari oila (ayrim erkak kishilarning ikkinchi, uchinchi, yuridik jihatdan norasmiy oilasi). Nikohdan tashqari oilalarning ayrimlari pinhona bo`lsa, ko`pchiligi haqida erkak kishining birinchi oilasi va qarindoshlari bilishadi.

www.arxiv.uz O`zbek oilasining yuqoridagi ijtimoiy-psixologik klassifikatsiyasi, ularga xos psixologik xususiyatlar mutaxassis (sotsiolog, psixolog)lar tomonidan ilmiy o`rganilishi va yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashda xizmat qilishi kerak. HOZIRGI ZAMON OILASINING ASOSIY VAZIFALARI Har bir oila ijtimoiy tizim struktura sifatida jamiyat oldida ma`lum bir vazifalarni bajaradi. Oilaning ijtimoiy vazifalari haqida gapirganda, bir tomondan jamiyatning oilaga ta`sirini, ikkinchi tomondan esa umumiy ijtimoiy tizimda oilaning o`rnini, oilaning hal qiladigan ijtimoiy (jamoatchilik) vazifalarini hisobga olish lozim. Barcha oldingi jamiyatlarda oila quyidagi asosiy vazifalarni bajargan: iqtisodiy, reproduktiv, tarbiyaviy, rekreaktiv, kommunikativ, regulyativ (boshqaruv). Bu haqda Sharq allomalari Yusuf Xos Hojib, Ibn Sino, Amir Temur, Alisher Navoiy, Ahmad Donish va boshqalar o`z asarlarida yozib qoldirganlar. Albatta, bu sanab o`tilganlar hozirgi zamon oilasini asosiy vazifalarining yagona klassifikatsiyasini tashkil eta olmaydi. Chunki ayrim manbalarda: naslni davom ettirish, tarbiyaviy, xo`jalik va o`zaro yordam kabi vazifalar hozirgi zamon oilasining muhim vazifalari sifatida ko`rsatib o`tilgan, sotsiolog olimlar (U.M.Sverdlov, V.A.Ryasensov, V.P.Klyuchnikov) esa inson zotini davom ettirish, bolalarni tarbiyalash va xo`jalik vazifalarini farqlaydi; S.D. Laptenok xo`jalik-maishiy, aholi sonini qayta tiklash, tarbiyaviy va oila a`zolari dam olishi — hordig`ini tashkil etish; N.G.Yurkevich — ma`naviy muloqot, seksual, bolalarni dunyoga keltirish, tarbiya jarayonidagi hamkorlik, uy xo`jaligini yuritish uchun zarur vositalarni ta`minlash, dam olishni tashkil qilish, o`zaro moddiy va ma`naviy qo`llab-quvvatlash; A.G. Xarchev — aholi sonini qayta tiklash, ijtimoiylashuv, xo`jalik, iste`mol va dam olishni tashkil qilish kabilarni farqlaydi. Mana yuqoridagilardan ko`rinib turibdiki, qator oilashunos mutaxassislar tomonidan oilaning asosiy vazifalari turlicha

www.arxiv.uz klassifikatsiya qilinmoqda. Bu o`rinda oila vazifalarini shunchaki sanab o`tish emas, balki ularni bir tomondan odamlarning moddiy, xo`jalik-maishiy va ikkinchi tomondan emotsional va ijtimoiy-psixologik ehtiyojlarini qondiruvchi vazifalarga farqlash muhim. Shuni ham aytib o`tish joizki, hozirgi zamon oilasida emotsional va ijtimoiy-psixologik jarayonlarni qondirish vazifasining ahamiyati ortib bormoqda. Hatto sof moddiy xarakterga ega bo`lgan vazifalarda ham hissiylik ko`proq tus olib bormoqda. Hissiy, emotsional kontaktlarning ahamiyati shahar oilalarida kuchliroq anglanmoqda. Qishloq oilalari esa uy hayvonlari va tomorqa yerlarining borligi evaziga shahar oilalariga qaraganda jamiyatning ishlab chiqaruvchi bo`g`inini, ishlab chiqaruvchilik vazifasini ko`proq saqlab qolmoqda. Insoniyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida bugungi zamon oilasining asosiy vazifalari qatorida quyidagilarni sanab o`tish mumkin: iqtisodiy, reproduktiv, tarbiyaviy, rekreaktiv, kommunikativ, regulyativ (boshqaruv), feliotsitologik kabilar. OILANING IQTISODIY VAZIFASI Oilaning iqtisodiy vazifasi uning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Oila iqtisodi, budjeti, daromadini rejali sarflash, kundalik xarajatga, zarur buyumlarga pul ajratish, bir necha yildan so`ng olinadigan narsalarga mablag` yig`ish, tejab ro`zg`or yuritish er-xotinning katta tajriba, malakaga ega bo`lishlariga bog`liq. Shuningdek, oilada o`sayotgan bola ham mana shu malaka va ko`nikmalarga ega bo`lib borishi zarurligini unutmagan holda bolaga iqtisodiy masalalarni hal etishni o`rgata borish lozim. Keyingi yillarda oilalarda yuzaga kelayotgan iqtisodiy muammolar oiladagi shaxslararo munosabatlarga salbiy ta`sir etishi bilan birgalikda, bolalar bilim saviyasining pasayishiga ham olib kelmoqda. Bunday noxush holatlarning oldini olish maqsadida moddiy qiyinchiliklar tufayli hosil bo`ladigan muammolarni bartaraf etishda odamlarga psixologik yordam ko`rsatish lozim.

www.arxiv.uz Oila o`zining shu vazifasi tufayli jamiyatga, davlatga katta iqtisodiy foyda keltiradi. Masalan, bola tarbiyasi, bolani iqtisodiy ta`minlash borasidayoq uning jamiyatga keltirgan foydasi katta miqdorni tashkil etadi. Buni davlat tomonidan, davlat muassasalarida (bolalar uylarida) bir bolani 16—18 yil tarbiyalab, ishchi kuchi sifatida yetishtirish uchun (uni boqish, kiyintirish, o`qitish, moddiy ta`minlash va sh.k.) davlat tomonidan har bir bolaga sarflanadigan mablag` va aynan shunday ishchi kuchini oilada tarbiyalash uchun beriladigan nafaqa pullari miqdorini solishtiradigan bo`lsak, o`rtadagi farq birinchilar foydasiga bir necha yuz ming so`mni tashkil qiladi. Tasavvurga osonroq bo`lishi uchun aytish mumkinki, har bir bolani voyaga yetkazish uchun oila davlatga kamida o`no` n besh million so`mdan ortiq miqdorida iqtisodiy foyda keltiradi. Bu boradagi, ya`ni har tomonlama kamol topgan ma`naviy-axloqiy yetuk, jismoniy-psixologik sog`lom shaxsni yetishtirishning ma`naviy-axloqiy jihatlarini hech qanday iqtisodiy me`zon bilan o`lchab bo`lmaydi. Bu, oilani iqtisodiy vazifasining atigi birgina shaxsni shakllantirish borasidagi qimmatini ko`rsatadi xolos. Hozirgi zamon oilasida xo`jalik ishlarini yuritish, ishning yo`lga qo`yilishi, moddiy ne`matlar ishlab chiqarish, fermer xo`jaligi, shaxsiy ishlab chiqarish kabilarning o`sib borishi, uning jamiyat oldidagi iqtisodiy vazifasi ahamiyatini yanada ortib boraverishini ko`rsatadi. OILANING REPRODUKTIV VAZIFASI Oilaning muhim bo`lgan vazifalaridan yana biri bu uning reproduktiv (jamiyatning biologik uzluksizligini ta`minlash, bolalarni dunyoga keltirish) vazifasidir. Bu vazifaning asosiy mohiyati inson turini davom ettirishdan iboratdir. Oila faqatgina yangi avlodni dunyoga keltiribgina qolmasdan, ularni insoniyat paydo bo`lgan davrdan boshlab yashab kelayotgan ilmiy va madaniy yutuqlari bilan tanishtirish, ularning salomatligini saqlab turishdan ham iboratdir. Tabiatan berilgan avlod qoldirish instinkti odamda farzand ko`rishga, ularni o`stirishga va tarbiyalashga bo`lgan ehtiyojga aylanadi. Bu ehtiyojlarni qondirmasdan turib, kishi

www.arxiv.uz odatda o`zini baxtiyor his qila olmaydi. Shuningdek, er-xotinda, farzand tug`ilishi bilan bog`liq holda butunlay yangi hissiyotlar: ayolda — onalik, erkakda — otalik hissi paydo bo`ladi. Farzand er-xotin munosabatlarini yanada mustahkamlovchi asosiy omil hamdir. Oilaning jamiyat oldidagi reproduktiv vazifasi va uning bajarilishi deyilganda aholi sonining qayta tiklanishi uchun har bir oilada nechtadan farzand bo`lishi lozimligi nazarda tutiladi. Statistik ma`lumotlarga ko`ra, agar har bir oilada bittadan farzand bo`ladigan bo`lsa, bunday xalq sakkizinchi avloddan keyin yo`q bo`lib ketishi mumkin ekan. Har bir oilada ikkitadan farzandning bo`lishi ham aholi sonini saqlab turishni ta`minlay olmaydi. Demograflarning ta`kidlashlaricha, oila o`zining reproduktiv vazifasini bajarishi uchun har bir oilaga o`rtacha 2,6 ta farzand to`g`ri kelishi kerak. Albatta, faqat oilagina jamiyat oldidagi vazifalarini bajarib qolmasdan, balki jamiyat ham oilalarga o`z vazifalarini muvaffaqiyatli bajarishi uchun zarur bo`lgan shart-sharoitlarni yaratib berishi lozim. Bu o`rinda hukumatimiz tomonidan yuritilayotgan demografik siyosat, iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy tadbirlar bunga yaqqol misol bo`la oladi. Bunday siyosatning asosiy yo`nalishlari onalik va bolalikni muhofaza qilish, ko`p bolali va kam ta`minlangan oilalarning moddiy ahvolini yaxshilash, yosh oilalarga, onalarga yaratilayotgan imtiyozlar va shu kabilardan iborat. OILANING TARBIYAVIY VAZIFASI Oilaning muhim ahamiyatga ega bo`lgan yana bir vazifasi tarbiyalashdir. Bolalarning aqliy, jismoniy, axloqiy, estetik tarbiyasiga oilada asos solinadi. Oila inson deb ataluvchi binoni faqat poydevorini qo`yish bilan cheklanmasdan, balki uning so`nggi g`ishti qo`yilguncha javobgardir. Ota-ona — san`atkor, bola — san`at asari, tarbiya jarayoni esa san`atning o`zidir. Mustaqillikka erishganimizdan so`ng milliy qadriyatlarimizning tiklanishi va xalqimiz azaldan saqlab kelayotgan milliy urfodatlarimiz, an`analarimiz (bola

www.arxiv.uz tarbiyasida ota-onadan tashqari, buvi-buva, qarindosh-urug`, mahallaning ham ta`siri) bu borada katta ahamiyatga ega. Lekin ba`zan oilaning tarbiyaviy vazifasining susayishi va targ`ibot-tashviqot ishlarining kamligi natijasida oila a`zolari xulqida yomon odatlarning (ichish, chekish, narkomaniya, turli diniy oqimlar ta`siriga berilish, ma`naviy buzuqlik yo`liga kirish) paydo bo`lishi tashvishlanarli hollardan biridir. Jamiyatning komil fuqarosini shakllantirish, tarbiyalash hozirgi zamon oilasining mazkur vazifasi darajasiga kiradi. Chunki shaxsning ijtimoiylashuvi dastavval oilada amalga oshadi. Oiladagi tarbiya orqali shaxsga ma`lum bir siyosiyg` oyaviy dunyoqarash, axloqiy me`yorlar va xulq namunalari, OILANING KOMMUNIKATIV VAZIFASI Oilaning kommunikativ vazifasi oila a`zolarining o`zaro muloqot va o`zaro tushunishga bo`lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Psixologik tadqiqotlarda ta`kidlanishicha, turli ijtimoiy yo`nalganlik, ustanovkalar, hissiy madaniyat, odamning axloqiy, ma`naviy va psixologik salomatligi — oiladagi o`zaro, ichki muloqot xarakteri, oiladagi katta a`zolarning muloqotda psixologik ustanovkalarni namoyon qilishlari, oiladagi axloqiypsixologik iqlimga to`g`ridan to`g`ri bog`liqdir. Insoniyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida fan-texnika taraqqiyotining yuksalib, odamlarning kundalik hayotining urbanizatsiyalashuvining (radio, televideniye, video, kompyuter va boshqalar) ortib borishi, oilalarning tobora nuklearlashib borayotganligi bilan oilaning kommunikativ vazifasining ahamiyati, oila a`zolarining bir-birlari bilan «odamlarcha» suhbatlashib olishning ahamiyati tobora ortib bormoqda. Bu o`rinda o`zbek oilasining o`ziga xos xususiyati: ko`p avlodlilik, ko`p farzandlilik kabilar bunday oilalar a`zolari o`rtasida o`zaro muloqot to`laroq amalga oshishiga asos bo`ladi, ularning o`zaro muloqotga bo`lgan ehtiyojlarini qondirishda muhim rol o`ynaydi. Biroq so`nggi yillarda ba`zi oilalarda ota-onalar va bolalar o`rtasida muloqotning kamligi, bir-biriga e`tiborning

www.arxiv.uz pasayishi, oila a`zolari o`rtasida fikr erkinligining cheklanganligi (ayniqsa qishloq oilalarida), holatlari ham mavjud, hatto oiladagi o`zaro munosabatlarning yomonlashuvi natijasida oila a`zolarining ayrimlarida stress (asabiy tanglik), suitsid (o`z joniga qasd qilish) kabi noxush holatlarning kelib chiqishi ham kuzatilmoqda. Bunday noxushliklarning oldini olish uchun eng avvalo oila a`zolari o`rtasida oshkora, yaqin, o`zaro tushunishli, ishonchli muloqotning amalga oshishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish, lozim bo`lsa, bu borada, yoshlarga tegishli bilimlarni berish aholi uchun psixologik maslahatxonalar faoliyatini yo`lga qo`yish, treninglar tashkil etish, «Ishonch telefonlari», «Qalb markazlari» kabilarni tashkil etib, ular faoliyatini takomillashtirish lozim. OILANING REKREATIV VAZIFASI Nikoh-oila munosabatlari yuzaga kelgan dastlabki, ibtidoiy zamonlardan buyon unga xarakterli bo`lib kelgan xususiyatlardan biri, undagi shaxslararo munosabatlar talablaridan biri uni o`z a`zolarining axloqiy-psixologik himoyalanishini ta`minlash, shuningdek bolalarga va mehnatga yaroqsiz yoki keksa qarindoshlarga moddiy va jismoniy yordam ko`rsatish kabilardan iborat bo`lib kelgan. Bu holat o`z navbatida oilaning asosiy vazifalaridan yana birini, uning rekreativ vazifasini tashkil qiladi. Oilaning rekreativ — o`zaro jismoniy, moddiy, ma`naviy va psixologik yordam ko`rsatish, bir-birining salomatligini mustahkamlash, oila a`zolari dam olishini tashkil etish vazifasidir. Bu vazifa keyingi yillarda yanada muhim ahamiyat kasb etmoqda. Oila a`zolari salomatligini mustahkamlash, oila a`zolarining dam olishini tashkil etish, oila a`zolarining bevosita mehnat, o`qish va boshqa ijtimoiy faoliyatlaridan xoli holda, ya`ni bo`sh vaqtlarni birgalikda o`tkazishlarini qanday tashkil qilishlari, unda bularning o`zaro munosabatlari xarakteri qanday ekanligi bugungi

www.arxiv.uz kun oilasi mustahkamligi uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan omillardan hisoblanadi. Bo`sh vaqt jamiyatning nihoyatda muhim ijtimoiy qadriyatlaridan biridir. Bu qadriyatdan odamlar turlicha foydalanadilar. Bo`sh vaqtini muntazam ravishda qanday o`tkazishiga qarab har bir odamning yetuklik darajasiga, ma`naviy dunyosiga baho berish mumkin. Bu borada erishilgan yutuqlarimizdan biri shuki — dam olish va sog`lomlashtirish ishlariga davlat miqyosida ahamiyat berila boshlandi. Lekin ko`pchilik turli sabablar bilan (ularning o`zlari ko`proq moddiy sababni ko`rsatishadi) madaniy dam olishga e`tibor bermay qo`yganligini ham aytib o`tish lozim. Hozirgi vaqtda oilaviy dam olish, oilaviy turizm va qator oilaviy tadbirlar doirasi kengayib bormoqda. Shuni ham ta`kidlab o`tish joizki, hozirgi vaqtda oilaning rekreaktiv vazifasini davlat va ijtimoiy tashkilotlar o`z zimmasiga olmoqda. Odamlarning xavfsizligini ta`minlash, qariyalarga bepul tibbiy yordam ko`rsatish (bizning milliy xususiyatlarimizga yot bo`lsa-da, qariyalar uylarining ochilishi), odamlar dam olishlari va o`z sog`liqlarini tiklab olish imkoniyatlarini beradigan dam olish uylari va sanatoriylarning ochilishi kabilar shular jumlasidandir. Lekin shu bilan birga oila a`zolarining axloqiypsixologik himoyalanganligini ta`minlashdagi roli tobora ortib bormoqda. Chunki odam faqat o`z oilasidagina va faqat o`z yaqinlari qurshovidagina o`zini tom ma`noda xotirjam, erkin his qila olishi mumkin xolos. Bu borada oilaning o`rnini hech bir ijtimoiy muassasa bosa olmaydi. OILANING FELITSITOLOGIK VAZIFASI Hozirgi zamon oilasining tobora ahamiyati ortib borayotgan vazifalaridan biri uning felitsitologik vazifasidir (italyancha «felitsite» — baxt). Shaxsiy baxtga erishishga intilish oilaviy munosabatlar tizimida ko`p jihatdan hal qiluvchi bo`lib bormoqda. Baxt nima o`zi? Hozirgi zamon oilasi o`z a`zolarining baxtini ta`minlashda qanday rol o`ynaydi? Baxtga intilish har bir inson uchun tabiiydir va ayni shu baxtga intilish ularni oila qurishga undaydi. Inson o`ziga ato etilgan

www.arxiv.uz baxtning to`rtdan uch qismini oiladan choraktaga yetar-etmas qismini boshqa narsalardan topadi. Oilada er-xotinning bir-birini to`liq tushunishi — ularning o`zlarini baxtli his qilishlarini ta`minlaydi. Shuningdek, o`zidagi mavjud tabiiy-ijodiy imkoniyatlar (iqtidor)ni ro`yobga chiqarish, jamiyat va oila doirasida sarflash ham insonga o`zini baxtli his qilish imkonini beradi. Keyingi vaqtlarda insonning imkoniyatlari ortgan sari uning baxtga intilish darajasi ham ortib bormoqda. Lekin ba`zan nopok yo`llar bilan pul topish orqali baxtli bo`lishga intilish yoki o`zgalar hisobiga shaxsiy baxtga intilish kabi salbiy holatlar ham uchrab turadi. Ba`zan esa oila a`zolarining (ayniqsa, er- xotinning) shaxsiy baxtga o`z-o`zicha intilishi oilalarda noxush holatlar (xiyonat kabi)ni ham keltirib chiqarishi mumkin. Shuning uchun har bir shaxs o`zida ko`proq vijdonlilik, poklik, halollik kabi ma`naviy-axloqiy fazilatlarni tarbiyalashga e`tibor berishi lozim. OILANING REGULYATIV1 VAZIFASI Oilaning regulyativ vazifasi oila a`zolari o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni boshqarish tizimini, shuningdek birlamchi ijtimoiy nazoratni, oilada ustunlik va obro`ni amalga oshirishni o`z ichiga oladi. Bunda kattalar tomonidan yosh avlodni nazorat qilish va ularni moddiy hamda ma`naviy tomondan qo`llabquvvatlash nazarda tutiladi. O`tgan zamonlarda oilaning boshqarish vazifasi ma`lum darajada rasmiy tarzda belgilab ham qo`yilgan. Unga ko`ra oilada kim oila boshlig`i bo`lishligi, uning obro`si va ustunligi qayd etilgan va oilaning shu a`zosi (asosan ota) butun umri davomida o`z farzandlari va oila a`zolari xatti-harakati, xulqi uchun javobgar bo`lgan. Ota-onasiga bo`ysunmaganlarni jazolash hollari ham nazarda tutilgan. Hozirgi zamon egalitar oilalarida esa oilaning boshqaruv vazifasi asosan axloqiy me`yorlar, oila a`zolarinig shaxsiy obro`si va birinchi navbatda ota- onalarning bolalarga nisbatan bo`lgan munosabatlaridagi obro`si kabilar yordamida amalga oshiriladi. Shunga ko`ra ba`zi oilalarda oilani boshqarish, unga boshchilik

www.arxiv.uz qilish oila a`zolarining qiziqish va imkoniyatlarini hisobga olgan holda amalga oshirilsa, ba`zi oilalarda (er-xotinning alohida-alohida) liderlikka intilishi natijasida oilaviy nizolarning ortib borishi, bolalarning har tomonlama e`tibordan chetda qolishi, natijada jinoyatchilik ko`chasiga kirib ketishi kabilar kuzatiladi. Ba`zi oilalarda ayol liderligining mavjudligi o`g`il bola shaxsida ayollarga xos xususiyatlarning ko`payib borishiga olib kelishi mumkin. Shu bilan birga oilaning boshqaruv vazifasi oila a`zolarining xulqi, mas`uliyati, majburiyati kabilarni ham boshqarishni, nazorat qilishni o`z ichiga oladi. Odam oila qurganidan so`ng, albatta, uning ijtimoiy mavqeyi o`zgaradi. Endi u «uylanmagan yigit», «turmushga chiqmagan qiz» emas, balki «oilali» odamdir. Shunga ko`ra u o`zining xatti-harakatlari, xulqini ham oilali odamga xos tarzda qaytadan ko`rib chiqadi. Oila qurish tufayli uning mas`uliyati ortadi. Erning va xotinning xulqi ham endi o`ziga xos boshqariladi. OILANING RELAKSATSIYA VAZIFASI Hozirgi zamon oilasining eng asosiy vazifalaridan yana biri relaksatsiya vazifasidir. Bu degani oila a`zolarining jinsiy, emotsional faoliyatini, ruhiy- jismoniy quvvatini, mehnat qobiliyatini yana qayta tiklash demakdir. Ma`lumki fan-texnika tarqqiyotining hozirgi bosqichida, ishlab chiqarish munosabatlarining jadallashuvi, xalq xo`jaligining turli jabhalarida yangi texnologiyalarning joriy etilishi va shu kabi qator omillar inson ruhiyatiga oldingilariga qaraganda ko`proq jismoniy, ruhiy zo`riqishlar bermoqda. Bugungi va ertangi kun sanoati, ishlab chiqarishi ishchi xodimdan bor imkoniyatini safarbar qilib, butun vujudi bilan ishlashni va o`zining kasb-hunar mahoratini muntazam oshirib borishni taqozo qiladi. Ishlab chiqarish jarayonlari jadalligining bunday tarzda davom etishi shu jarayonlar ishtirokchisi, boshqaruvchisi insonni tezda toliqib, o`zining mehnat qobiliyatini yo`qotishiga olib kelishi mumkin. Ish kuni davomida ko`tarinkilik, kuchli zo`riqish

www.arxiv.uz bilan ishlagan xodim, ishchi ishdan so`ng o`z uyida, oila a`zolari qurshovida boshqa tashvishlarni unutib, ular unga ko`rsatadigan mehr-oqibatdan bahramand bo`lib, ular bilan bo`ladigan o`zaro muloqot, ular tomonidan bo`ladigan emotsional qo`llab-quvvatlash, beriladigan daldalardan ruhiy quvvat olib, ertangi kun mehnat faoliyatiga o`zini qayta tiklab olishi lozim bo`ladi. Buning uchun esa uning oilasida tinchlik, totuvlik, o`zaro tushunish, o`zaro hurmat, mehr-oqibat, ijobiy psixologik iqlim hukm surmog`i lozim. Aks holda odam bu oilada emotsional jihatdan, ruhiy jihatdan o`zini qayta tiklab ololmaydi. Bu esa oqibatda odamning mehnat faoliyatida turli xatolarga, ishda sifatsizlik, jarohatlarga yo`l qo`yishiga, turli kasalliklarga duchor bo`lishiga olib kelishi mumkin. Yuqoridagi vazifalarning muvaffaqiyatli bajarilishi har qanday oila uchun oila baxtini ta`minlovchi me`zon hisoblanadi. Shuni ham nazarda tutish kerakki, oila — jamiyatning bir bo`lagi, uning asosiy yacheykasidir. Shuning uchun oilaning o`z vazifalarini muvaffaqiyatli bajarishi nafaqat uning ichki holatiga, shu bilan birga jamiyatning ijtimoiy sog`lomligiga ham ta`sir etadi. Shunday ekan, jamiyatni sog`lomlashtirish uchun eng avvalo oilaviy munosabatlarni yo`lga qo`yish, oilaning faqat ichki muammolarinigina emas, balki umumijtimoiy muammolarni ham hal qilishga hissa qo`shishini ta`minlash lozim. 1. Isrofgar xotin va uning eri Bir vaqtlar qishloqda yashaydigan er-xotin bo`lgan ekan. Er juda xushfe`l, vazmin, sabr-qanoatli zot ekanlar. Ammo xotini yaxshi tarbiya olmagan, er qadrini bilmagan, uy-ro`zg`or ishidan bexabar, isrofgar, xojasini qon qustirgan badbaxt ayol ekan. Ko`p vaqtlar o`tgach ul odam xotinidan xafa bo`la boshlabdi. Chunki u nasihat qilsa, quloq solmas emish. Yaxshi gapirsa, tushunmasmish. Qo`pol gapirishga esa erning odobi yo`l qo`ymas ekan. Er yana nasihat qilarmish:

www.arxiv.uz — Xonim, tejamli, tutumli ro`zg`or yuritgin. Men ko`p charchadim , avvalgi kuch-quvvatim qolmadi. Bir kuni ul odam uyda qolibdi. Havo sovuq bo`lganidan o`sha kuni ishga bormabdi. Ne ko`z bilan ko`rsinki, kecha olib kelgan o`tinlarini xotini quchoq- quchoq o`choqqa solib yoqardi. — Ey, xonim! Sen nima qilyapsan, o`zi? Shuncha ham o`tin yoqiladimi? Sal ayab yoqqin o`tinlarni, — dedi u odam tutoqib. — Nima qilay, bundan ham kam o`tin yoqsam, uy isimaydi, — javob berdi xotini. Oradan vaqtlar o`tib, ul odam xastalanib qoldi. Tog`dan o`tin kesib keltirish xotinning o`ziga qoldi. Xotin borib, o`tin kesib, orqalab keldi. Eri turib, o`choqqa bir quchoq o`tin soldi.Buni ko`rgan xotini: — Siz qanday odamsiz, nima qilyapsiz, o`tinni kesib orqalab keldim, yelkam yara bo`ldi. Ayab yoqing, mening holimga tushuning, — dedi. — Yaxshi xonim, xo`p bo`ladi. Sen xafa bo`lma. Bir tutam o`tinni bekorga yoqmayman, sen aytgancha bo`la qolsin, — xotinini tinchitdi u. Ul odam oxiri tushundiki, ota-bobolarimiz: «Ming nasihatdan bir mashaqqat, musibat yaxshi», «Odamga ming o`git bergandan, qiyinchilik tezroq aql kirgizadi», «Nasihat bilan tuzalmaganning haqqi azobdir», deb juda to`g`ri aytgan ekanlar. 2. Boylikmi, oqila xonimmi? Bir vaqtlar Bag`dodda yuz bergan kuchli yong`inda boyning hamma boyligi kuyib kul bo`ldi. Butun mol-dunyosining bir zumda yo`q bo`lganiga chidamagan odam Bag`dod ko`chalarida faryod-u fig`on chekib yig`ladi. U odam ham yig`lardi, ham uyiga qarardi. Bu falokatni ko`rib, uning qarshisidan bir oqil odam chiqib debdi: — Ey do`stim, bu kap-katta odamga yig`lash nimasi? Uyi yongan odam:

www.arxiv.uz — Men yig`lamay kim yig`lasin?.. Bir zumda hamma mol-u mulkim kul bo`ldi-ketdi! Bir lahzada faqir va qashshoq bo`ldim, — dedi. Ko`pni ko`rgan-kechirgan oqil odam: — Yaxshi, uydagi umr yo`ldoshing qanday? Aqllimi, reining dardi, erining kayfiyatini, erining qadrini biladimi? — deb so`radi. Uyi yongan kishi bir zumda o`ylanib qoldi va: — Ha, bu jihatdan baxtiyorman. Ollohga shukur, farosatli, soliha xonimim bor, — dedi. Ko`rgan-kechirgan kishining xotini afsuski, ko`ngildagidek emas, bu jihatdan baxtsiz edi. U uyi kuygan odamga bunday debdi: — U holda nega yig`laysan, ey nodon?! Bu dunyoda mato uchun ham ko`zyoshi to`kadimi? Men shunday bir xotinga uylanganmanki, aqli kalta, er qadr- qimmatiga yetmaydi. Sen falokatning nimaligini bilmaysan. Sen aqli kalta, tili uzun, jag`I tinmas bir xotinga uylangin, o`shanda bilasan falokat nimaligini! Do`konlaring yonibdi, nima bo`libdi? Sen sog` bo`lsang, hammasini topasan. Yoningda ko`nglingdagidek xotining senga madadkor bo`lib, ma`naviy quvvat berib turganidan keyin tezda o`zingni o`nglab olasan.

O'xshashlar

Oilaning ijtimoiy funksiyalari. Oilaning jamiyat taraqqiyotida tutgan o‘rni

Oilaning hayotiy tarzi va ziddiyatlari

Oilaning turmush tarzi olimlar talqinida

Oila funksiyasi, oila tizm tiplari va rollari

Oilaviy munosabatlar psixologiyasi