Oila xususida sharq mutafakkirlarining qarashlari - Psixologiya - Referatlar

Oila xususida sharq mutafakkirlarining qarashlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

118.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Oila xususida sharq mutafakkirlarining falsafiy qarashlari 2. Zardushtiylikning qadimiy kitobi — «Avesto»da oila muqaddas dargoh ekanligi haqida 3. Abu Rayhon Beruniy «ozodalik va orastalik olijanoblikning o`zagi» 4. Kaykovusning «QOBUSNOMA» sida oila xususida o`g`liga qilgan pand-nasihatlari 5. Nikoh-oila munosabatlarining evolyutsiyasi

www.arxiv.uz Ma`lumki, nikohga va yaqin qarindoshlikka asoslangan axloqiy mas`uliyat, o`zaro hurmat, tushunish va mehr-muhabbat umumiyligi bilan bog`langan kichik ijtimoiy guruhni oila deyiladi. Oila boshqa turdagi kichik guruhlardan o`zining bir qator jihatlari bilan ajralib turadi: birinchidan, oila ko`p muddatga, ya`ni bir necha o`n yillar va ko`p yillarga mavjud bo`ladi; ikkinchidan, oilada shaxslararo munosabatlarning bir necha turlari amalga oshadi, ya`ni milliy mafkuramizga oid ilk tushunchalar, avvalo oila muhitida singadi va bu jarayon bobolar o`giti, ota ibrati, ona mehri orqali amalga oshadi. Bunda oilaviy munosabatlarda tarbiyaviy, psixologik, hissiy, moliyaviy, jinsiy va boshqa vazifalarning amalga oshirilishi kuzatiladi; uchinchidan, oiladagi barcha munosabatlar zaminida salbiy yoki ijobiy holatlar yuzaga keladi, ya`ni oila a`zolaridan kimningdir kimgadir ta`siri oqibatida shaxs yoki yaxshi shakllanishi va komil inson darajasiga yetishi yoki tarbiyasi og`ir, xulqi buzuq odam bo`lib tarbiyalanishi mumkin. Demak, jamiyat uchun nihoyatda ahamiyatli hisoblangan ota-ona va bola, er va xotin, oila a`zolarining o`zaro munosabatlari bilan bog`liq bo`lgan muammolar aynan oila negizida yuzaga keladi. Shuning uchun ham qadim zamonlardan boshlab oila, undagi munosabatlar masalalari har bir davrning donishmand, olim, mutafakkirlari tomonidan o`rganilib kelinganligini va ularning qarashlarida bu masalalarning yoritilganligini kuzatamiz. Bu qarashlarni, fikrlarni sizning hukmingizga havola etish orqali oila, o`zaro munosabatlar muammolari bizning hayotimizda doimo muhim masalalar sirasiga kirishini qayd etamiz. Inson va insoniy munosabatlar, shaxs va uning kamoloti muammolari uzoq asrlardan buyon jamiyatning eng ilg`or kishilari, olimlar, buyuk allomalar va donishmandlarning diqqat markazida asosiy masalalardan bo`lib kelgan. Sharqning buyuk allomalari hisoblangan Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Mahmud Qoshg`ariy, Kaykovus, Xotam ibn Tay, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Rizouddin ibn Faxriddin, Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Uvaysiy, Nodira, Abdurauf Fitrat, Abdulla Avloniy kabi

www.arxiv.uz ko`plab olim va yozuvchilar bu masalalar yuzasidan o`zlarining durdona fikrlarini tarixda qoldirib ketganlarki, ular hozirgi zamon fani uchun ham katta ijtimoiy va mafkuraviy ahamiyatga egadir. Ularning asarlarida oila va oilaviy munosabatlarga ham alohida e`tibor berilgan, shuning uchun biz yuqoridagi buyuk mutafakkirlarning ayrim pedagogic va psixologik qarashlari yoritilgan asarlarini tahlil etish orqali talabalarga mazkur muammolarning naqadar dolzarb ekanligini bayon etamiz. Sharq mutaffakirlarining barchasini g`oyaviy jihatdan birlashtirgan asos shu bo`lganki, ular shaxs tarbiyasi va kamolotida oilaning, oilaviy tarbiyaning rolini yuqori qo`yishgan, ayniqsa, shaxsning aqliy va axloqiy kamolotida oilaning o`rni, ota-ona va yaqin kishilarning yo`naltiruvchi va tarbiyalovchi vazifalariga alohida e`tibor berganlar. Ular faqat oiladagina rivojlanishi mumkin bo`lgan sifatlar — halollik, poklik, mardliq, mehribonlik, haqgo`ylik kabi qator fazilatlarni barcha sifatlardan yuqori qo`yishlari bilan birga insoniy munosabatlarda namoyon bo`ladigan yuksak fazilatlar, avvalo, ota-onadan bolaga o`tishi va ularning jamiyat taraqqiyotiga ijobiy ta`siri kabi qimmatli fikrlar va bu boradagi amaliy ko`rsatmalarni o`z falsafiy-axloqiy, sotsiologik va psixologik qarashlarida ifodalab berganlar. Zardushtiylikning qadimiy kitobi — «Avesto»da oila muqaddas dargoh ekanligi, oila barqarorligida er va xotinning teng mas`ulligi, farzand tarbiyasi to`g`risidagi fikrlar bayon etilgan. Oilaning tinch va farovon bo`lishi nimalarga bog`liq ekanligi haqida esa: «Porso, inson uy tiklab, olovga, oilasiga, xotin va farzandlariga o`rin ajratib bersa, uyida noz-ne`matlari muhayyo bo`lib, xotin va farzandlari farovon yashasa, uyida e`tiqod, sobit olovi alangali, boshqa narsalari ham mo`l-ko`l bo`lsa, o`sha manzil muhtaramdir», — deb yozilgan. Bu kitobda ko`rsatilishicha, oilada ota yetakchi bo`lgani ma`qul. Shuningdek, unda ifodalangan oila va oilaviy munosabatlarga hamma rioya etishi lozim bo`lgan. Eng ahamiyatli jihati shundaki, unda er-xotinni o`zaro sodiq, g`amxo`r, mehribon bo`lishlari lozimligi va ayolning haq-huquqini

www.arxiv.uz himoya qilish o`sha davrda ham qonun darajasiga ko`tarilganligi ma`lumdir. Umuman olganda, zardushtiylik davridanoq oila masalalariga katta e`tibor qaratilgan bo`lib, bu esa oilaning jamiyatda tutgan o`rni va mavqeyini mustahkamlash uchun azal davrlardanoq zamin yaratilganligini kuzatamiz. Ma`lumki, Islom dinining muqaddas manbalaridan bo`lmish Qur`on va Hadislarda ham odob-axloq, ayollarning turmushdagi o`rni va vazifalari, er va xotin o`rtasidagi munosabatlar, bolalar tarbiyasi, oila yuritish, nikoh va muhabbat masalalariga keng o`rin berilgan. Quyida hadislar to`plamidan bir necha misollar keltiramiz: «Tangri nazdida bandalarning eng yaxshisi o`z ahli-ayoliga foydasi ko`p tegadigan kishidir» /18-hadis/ , «Odamlar ichida xotin kishiga nisbatan haqlirog`i uning eridir. Erkak kishiga nisbatan odamlarning haqlirog`i — bu uning onasidir» /34- hadis/; «Farzandlaringizni izzat-ikrom qilish bilan birga axloqodobini ham yaxshilangiz» /38-hadis/; «Qachonki er o`z xotiniga va xotin o`z eriga qarashsa, Tangri ham ularga rahmat nazari bilan qaraydi, bordi-yu kaftini kaftiga qo`ysa, barmoqlari orasidan gunohlari duv-duv to`kiladi» /44-hadis/; «Sizlarning har biringiz bamisoli cho`pondirsizlar va o`z qo`l ostingizdagilarga mas`uldirsizlar, Podshoh o`z fuqarolariga, er o`z ahli ayoliga, xotin erining uyiga, xodim o`z xojasi moliga, farzand o`z otasi mulkiga mas`uldir. Demak har birlaringiz mas`uldirsizlar» /116-hadis/; «Hech bir ota o`z farzandiga xulqu odobdan buyukroq meros berolmaydi /136-hadis/. Keltirilgan namunalardan ko`rinadiki, demak diniy manbalarda ham oilaning muqaddas ekanligi, erkak va ayollarning oila oldidagi burch va mas`uliyatlari, ota-onaning bola va o`z navbatida farzandning ota-onasi oldidagi vazifalari, erning xotiniga hurmat va e`zozi muqaddas qadriyatlar sifatida qaralgan ekan. Agar xalq eposi va diniy risolalar odamlarda og`izdan og`izga, avloddan avlodga ko`chib saqlanib kelgan bo`lsa, xalqning eng donishmandlari va olimlari o`z qimmatli fikrlarini xalq an`analariga tayangan holda o`z asarlarida yoritib,

www.arxiv.uz ularni kelgusi avlodlar uchun qoldirganlar, shunday faylasuf-olimlardan biri Abu Nasr Forobiydir. Uning inson kamoloti, baxti, ta`lim va tarbiyasi, umuman axloqi, dinga munosabati haqidagi qarashlari umumfalsafiy qarashlar va tushuntirishlardan iborat o`git bo`lib, axloq nazariyasini boyitdi. Uning ta`limotlarida keltirilishicha, haqiqiy baxt bir odamning boshqasiga nisbatan g`ayirligi, zulmi yo`qolgandagina bo`ladi, oila a`zolarining bir-birlariga samimiy munosabatlari, mehr-u oqibatlari esa ana shu oiladagi odamlarning baxtini tashkil qiladi. Bundan tashqari, har bir ota-onaning o`z farzandlari uchun birlamchi ustoz, yo`l ko`rsatuvchi ekanligi va aynan ular bolada ta`lim-tarbiyaga kerakli tayyorgarlik holatini shakllantirish ta`siriga ega ekanligi to`g`risidagi xulosalar mutafakkir qarashlarining hozirgi kunlar uchun ham naqadar ahamiyatli ekanligini ko`rsatadi. O`rta asrlarning buyuk arbobi, olim-ensiklopedist Abu Rayhon Beruniy /973—1048/ Forobiy qarashlari ta`sirida qator fanlar bobida o`z izini qoldirgan donishmanddir. Uning ko`pgina asarlarida inson odobi va axloqi xususidagi noyob fikrlar o`z ifodasini topgan, Mutaffakkir o`zining «Minerologiya », «Geodeziya», «Hindiston», «O`tgan avlodlar obidalari» nomli asarlarida inson shaxsi, uning kamoloti, aqlidroki, halovat va lazzati, sabr-toqat va kamtarlik, go`zallik va did, poklik va xudbinlik kabi tushunchalarga inson ruhiyatining bilimdoni sifatida ta`rif bergan. U bunday yozadi: «Inson jamiyatda o`z qarindosh-urug`lari bilan birlashib olishga majburdir, bundan maqsad bir-birini qo`llab-quvvatlash hamda har bir kishining ham o`zini, ham boshqalarini ta`minlash uchun ishlarni bajarishdir». ( Minerologiya, 1966, 10-bet). Abu Rayhon Beruniy «ozodalik va orastalik olijanoblikning o`zagi» bo`lishi kerakligini uqtiradi; insonning tashqi yoqimli qiyofasi bilan uning axloqiy qiyofasi o`rtasidagi bog`liqlik haqida gapirib, «tishni yuvib, ko`z va qovoqlarni toza tutish, ularga surma qo`yish, sochni esa zarur bo`lganda bo`yab, tirnoqlarni olib turish va silliqlash» inson salomatligi va ruhiy pokligining asosidir, deb ta`kidlaydi. Bu fikrlar hozirgi zamonda ham o`z dolzarbligini yo`qotgani yo`q,

www.arxiv.uz chunki oila a`zolarining, erxotinning ushbu ko`rsatmalarga amal qilishi oila totuvligining zaminlaridan biridir. Axloq-odob egasi bo`lgan inson eng avvalo o`z yurish-turishi, muomala madaniyatida, hayot kechirishida, oila barqarorligida namuna bo`lishi kerakligi haqidagi fikrlari olimning oila etikasi bo`yicha ibratli qarashlaridan namunadir: «Inson o`z ehtiroslariga hukmron, ularni o`zgartirishga qodir, o`z jon va tanini tarbiyalar ekan, salbiy jihatlarni maqtagudek narsalarga aylantirishga, uni ma`naviy shifokorlik bilan davolashga hamda asta-sekin, axloq haqidagi kitoblarda ko`rsatilgan usullar bilan illatlarni bartaraf etishga qodirdir». Shunday qilib, Beruniy ustozlari izidan borib, o`zining gumanistik qarashlari bilan oila psixologiyasiga munosib hissasini qo`shdi. U insonlar o`rtasida o`zaro bir-birlarini tushunish, tenglik va boshqaruvda adolatni himoya qilib chiqdiki, bu qarashlar bizning davrimizda ham o`z ahamiyatini yo`qotgani yo`q. Oilaviy munosabatlar va bu sohaga oid qarashlar tizimida Sharq mutaffakkirlaridan biri, butun Yevropa xalqlari ham uning qomusiy bilimdonligini tan olgan alloma Abu Ali ibn Sinodir /980—1037/. Buyuk olim sifatida u barcha hodisalarning ilmiy mohiyatini ochib berishga harakat qilgan. Ibn Sinoning pedagogik va psixologik qarashlari ijtimoiy asosda qurilgan bo`lib, u bola tarbiyasida umuminsoniy tamoyilning qo`llanilishini yoqlab chiqqan va tarbiyachi ota-onalarga bolani qattiq tana jazosidan ko`ra, shaxsiy ibrat orqali tarbiyalash ma`qulligini uqtirgan. Mutafakkirning qalamiga mansub bo`lgan «Donishnoma», «Risolayi ishq», «Tib qonunlari», «Uy xo`jaligi» kabi qator asarlari O`rta Osiyo xalqlari axloq-odobi, psixologiyasi va tabobat olamida alohida o`rin tutgan yirik ilmiy tadqiqotlar hisoblanadi. Axloqiy tarbiya masalalarida alloma oilaning o`rnini alohida ta`kidlagan. Oila va oilaviy munosabatlar masalasi uning «Tadbiri manzil» asarida o`ziga xos tarzda bayon etilgan. Oilaviy munosabatlarning turli tomonlarini yoritar ekan, Ibn Sino, avvalom bor oila boshlig`i oldiga qator talablarni qo`yadi. Oila boshlig`i, deb

www.arxiv.uz yozadi u, ham nazariy, ham amaliy jihatdan oilada tarbiya masalalarini mukammal o`zlashtirmog`i lozim. Agar oila boshlig`i tajribasiz bo`lsa, u o`z a`zolarini yaxshi tarbiyalay olmaydi, oxir-oqibat u yaxshi ijobiy natijalarga erisha olmaydi, yomon tarbiya nafaqat ushbu oila, balki qo`shnilarga, mahalla-ko`yga ham yomon ta`sir qilishi mumkin. Oiladagi bola tarbiyasi ota-onaning jamiyatda tutgan mavqeyidan qat`i nazar, ularniig birlamchi vazifasidir, deb hisoblaydi Ibn Sino. Ota-ona davlat boshlig`imi yoki oddiy fuqaromi, baribir, u bola tarbiyasi borasida mas`uldir. Davlat boshliqlari, rahbarlar bola tarbiyasi xususida barchaga ibrat bo`lmoqlari lozim. Ibn Sinoning bola tarbiyasi, tarbiya psixologiyasi va rahbarlarga qo`ygan ushbu talablari o`sha davrda qanchalik taraqqiyparvar va zarur bo`lsa, bizning bugungi kunimizda ham u o`z kuchini yo`qotgani yo`q. Uning fikricha, tarbiyachi, ya`ni ota-ona «nafaqat so`z bilan, balki amalda ham bola ruhiga ta`sir ko`rsatmog`i lozim» /Ibn Sino. Tadbiri manzil, 44-bet/. Ibn Sinoning sevgi-muhabbat va er- xotin munosabatlari borasidagi fikrlari ham diqqatga sazovordir, «Eng yuksak sevgi deb, ta`kidlaydi u, — bu insoniy sevgi bo`lib, bunday sevgi kishini saxovatli qiladi, uni oqko`ngil va jozibali kishiga aylantiradi ». Allomaning fikricha, sevgi inson zimmasiga juda katta axloqiy va huquqiy mas`uliyat yuklaydi. U inson baxtining negizi, deganda oshiqlik emas, balki oshiq-ma`shuqlikni tushunadi. Oshiq-ma`shuqlik bilan turmush qurish oila mustahkamligining asosi sifatida ta`kidlanadi. Turmush qurgan er-xotinlar munosabati borasida esa mutafakkir, «Erkak kishi oila boshlig`idir, u oilaning barcha ehtiyojlarini qondirmog`i lozim, chunki bu uning birlamchi vazifasidir », — deb yozadi. Ayol esa erkakning munosib yo`ldoshi, u bola tarbiyasi borasida eng yaxshi voris va yordamchidir. Uning er-xotin munosabatlari xususidagi fikrlari ham o`sha davr uchun o`ta ilg`or va ahamiyatli edi. U o`zining «Oila xo`jaligi» kitobida ayollar axloqan eng maqbul, yuqori sifatlarga ega bo`lmoqlari lozim, deb yozadi, Shu kitobning «Afsofiy bextarin zanxo» /Ayollarning yaxshi fazilatlari haqida/ bo`limida ularning quyidagi fazilatlari ta`kidlanadi: «Ayol aqlan dono, uyatchan, iboli, iffatli bo`lib, ko`p

www.arxiv.uz gapirmasligi lozim: u eriga bo`ysunmog`i, uni sevmog`i, farzandlar tug`ib, doimo halol, pok, to`g`ri so`z, kamtar bo`lishi kerak, injiq bo`lmasligi, o`z iffati va obro`sini to`kmasligi lozim; u hech qachon eriga nisbatan dimog`dorlik, viqor hissini ko`rsatmasligi, o`z ishlarini yaxshi, o`z vaqtida bajarib, oilaning moddiy boyliklarini tejamkorlik bilan ishlatmog`i lozim; o`z xulq-atvori bilan o`z erining qalbida hadiksirash hissiga o`rin qoldirmasligi kerak» /Ibn Sino. «Tadbiri manzil», 38-bet/. Bizning fikrimizcha, oila va ayol o`rni xususida Ibn Sino ba`zan bir tomonlilikka yo`l qo`ygandek tuyuladi, chunki bunda asosiy e`tibor va urg`u faqat ayol shaxsiga qaratiladi, lekin bu fikrlarning asosida ayollarning psixologik jihatdan oila muhitini ifodalaydigan kishilar sifatida qarash hozirgi davr uchun ham ahamiyatlidir. Umuman, Ibn Sino ayol kishiga insoniy munosabatda bo`lib, er va xotin o`rtasidagi munosabatlar o`zaro hurmat va bir-birini tushunishga asoslanmog`i lozimligini himoya qilib chiqqanligi diqqatga sazovor jihatdir. Ibn Sinoning mehnat tarbiyasi borasidagi fikrlaridan biri, masalan, har bir bolani, deydi u, «Biror hunarga o`rgatmoq shart, yosh yigit biror hunarni o`rgansa, uni hayotda tatbiq eta olsa va mustaqil hunar tufayli oilani ta`minlaydigan bo`lsagina, otasi uni uylantirib qo`ymog`i lozim», — deb hisoblaydi. Demak, allomaning oila qurish uchun zarur ijtimoiy va iqtisodiy yetuklik haqidagi fikrlari biz uchun hozir ham zarurdir. Sababi, oilaning mustahkamligi va baxtli bo`lishi aynan oila qurganlarning ham ijtimoiy, ham iqtisodiy jihatdan yetukliklariga va ayniqsa, yigitning oila qurishga tayyorgarligiga bog`liqdir. XI asrning buyuk mutafakkiri va shoiri Yusuf Xos Hojib o`zining «Qutadg`u bilig» — «Saodatga boshlovchi bilim» — kitobida va undan keyingi qator asarlarida o`zining axloq hamda hayotga oid qarashlarini bayon etadi. Inson faqat jamiyatdagina kamolotga yetishi mumkin, muloqot va ijtimoiy-foydali mehnat uning rivojlanishi va yashashining mezonidir, deb hisoblaydi. «Boshqa odamlarga foydasi tegmaydigan inson — o`likdir», — deb yozadi u. /O`sha asar, 529-bet/. Odam kim bo`lishidan qat`i nazar, shohmi, gadomi, avvalo, insoniy bo`lishi kerak, chunki «dunyoda o`lmas bo`lib, faqat insoniylik qoladi», «Yaxshi axloqiy

www.arxiv.uz fazilatlarga ega kishi — har qanday qimmatbaxo durlardan ham qimmatlidir». Shoirning fikricha, farzand ko`rish va unga tarbiya berish har bir inson uchun buyuk baxtdir, ularsiz hayotning ma`nosi yo`q. Lekin bu narsa ota-onaga juda katta mas`uliyat yuklaydiki, uning uddasidan chiqmoq, har bir ota-ona uchun ham farz, ham qarzdir. Shuning uchun ham Yusuf Xos Xojib oilaviy tarbiyani bola axloqiy taraqqiyotining asosi, deb hisoblagan: «Agap bolaning xulqi yomon bo`lsa, bunda bolaning aybi yo`q, hamma ayb — otasida». Shuning uchun ham ota-ona, ayniqsa, ota bunga katta e`tibor bermog`i lozim. Ma`lumki, so`fizm insoniy muhabbat, sevgini inkor etib, faqat Ollohga nisbatan sevgi va muhabbatninggina borligini e`tirof etgan. Bundan farqli o`laroq, Yusuf Xos Hojib, odamlar o`rtasidagi sevgi-muhabbatni tarannum etgan. U sevgini oilaviy baxt va ijtimoiy muvaffaqiyatlarning garovi, deb hisoblagan. «Yigit uylanmasdan avval kelinning kimligini, uning kelib chiqishi, xarakteri va xulq-atvorini bilishi kerak», — deydi u. Uning axloqiy didaktikasi O`rta Osiyodagi ilg`or fikrlarning taraqqiyotiga katta hissa qo`shgan, shuning uchun ham uning qarashlari musulmon xalqlari o`rtasida keng tarqalgan va ko`pgina shov-shuvlarga sabab bo`lgan. Kaykovus Unsurulmaoni — 63 yoshida o`g`liga atab «QOBUSNOMA» yozib, unda o`zining bola tarbiyasi, oilaviy hayot, shaxs kamoloti masalalarini bayon etdi. Kitobdagi asosiy g`oya — yoshlarni ota-onani hurmat qilishga, e`zozlashga chaqirishdir. Uning bu boradagi fikrlari pandnomaning «Ota-ona haqqini bilmoq zikrida» bobida bayon etilgan: «Har bir farzandki, oqil va dono bo`lsa, ota-ona, mehr-muhabbatini ado etmakdin bosh tortmagay». U bu borada «Nima eksang,shuni o`rasan» degan maqolni ishlatib, u oilada bola tarbiyasining qo`yilishi ana shu muhim maqol asosida qurilsa, maqsadga muvofiq bo`ladi, deb hisoblaydi. Ma`lumki, «QOBUSNOMA» tarbiya borasida shunchalik nodir asarlardan hisoblanadiki, uni mashhur hind masali «Kalila va Dimna», Nosir Xisravning «Saodatnoma», Ahmad Yugnakiyning «Xibat ul xaqoniq», Alisher Navoiyning «Mahbub ul qulub», «Vaqfiya» kabi asarlar qatorida ko`radilar.

www.arxiv.uz Undagi fikrlar va ko`rsatmalar ota-onalar uchun, ayniqsa o`smir va o`spirinlik yoshidagi yigit-qizlarni tarbiyalanishida muhim dasturdir. Turmush madaniyati, odob-axloq, sevgi-muhabbat borasida o`ziga xos qaytarilmas fikrlar sohibi buyuk bobokalonimiz Alisher Navoiyning «Mahbub ul- qulub» yoki «Qalblarning sevgisi» deb nom qo`yilishi bejiz emas. Chunki bu asarda Navoiy insonlarga qalbidagi eng kerakli o`gitlarini bayon etib, ularni turmushdagi, oilaviy hayotdagi turli hodisalar va vaziyatlardan chiqishga imkon beruvchi yaxshi fazilatlar, ularni tarbiyalash masalalariga diqqatni qaratadi. Risolaning «Uylanish va xotinlar to`g`risida» bobida u uylanish va uning foydasi, oilaviy munosabatlar haqida durdona fikrlarni bayon etadi, Unda asosan insoniyat dunyosida mavjud bo`lgan 3 xil sevgining naqadar go`zal, tabiiy va insoniyat taraqqiyoti uchun zarurligini zikr qiladi. Insoniy sevgi, chin muhabbat, ikki xil — jinsning turmushda barkamollik kasb etishi kabi g`oyalarni tarannum etgan bu nodir asar bugungi davrimiz uchun ham g`oyat g`immatlidir. Navoiy ayol kishining oiladagi o`rniga quyidagicha to`xtaladi: «Yaxshi xotin — oilaning davlati va baxti. Uyning ozodaligi, uy egasining xotirjam va osoyishtaligi undan, husnli bo`lsa — ko`ngil yozig`i, xushmuomala bo`lsa — jon ozig`idir. Oqila bo`lsa, ro`zg`orda tartib-intizom bo`ladi, asbob-anjomlar saranjom turadi. Kishi bu kabi jufti halol bilan qovushsa, agar bunday baxtga erishsa, g`am va kulfatda sirdoshga, oshkor va pinhoniy dard- alamda hamnafas tan mahramiga ega bo`ladi. Turmushda boshingga har qanday jafo tushsa, hamdarding u. Teskari aylanuvchi falakdan har balo kelsa, ko`makdoshing u. Ko`nglingga g`am yuzlansa, u hamroh, badaningga xastalik va zaiflik kelsa, uning ham joni halak, ammo xudo ko`rsatmasin, nomuvofiq xotin uchrasa, o`z uyingda halokatli illat paydo bo`ladi. U beandisha, shallaqi bo`lsa, ko`ngil undan ozor chekadi va yomonlik axtaruvchi bo`lsa, undan ruh azob chekadi. Tili achchiq bo`lsa, barchaning dilini yaralaydi, pokiza bo`lmasa, eriga yuzi qoralik keltiradi, agar mayxo`r bo`lsa, uy odobi yo`qoladi, axloqsiz bo`lsa, oila rasvo bo`ladi». Buyuk allomaning oilaviy baxt, sevgi va er-xotin munosabatlari, ularga zarur bo`lgan fazilatlar borasidagi bunday

www.arxiv.uz fikrlarini bilish, ularga rioya qilish har bir yoshning muqaddas burchi bo`lmog`i shart. Sharqda yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashga qadimdan jiddiy ahamiyat berilgan. Ular «Nasihatnoma», «Pandnoma», «Hikmatnoma» tarzida bizgacha yetib kelgan. Bu manbalarda qizlarni hayotga tayyorlashda, ularda birinchi navbatda insoniy fazilatlar shakllangan bo`lishi, oila muqaddas, uni avaylab-asrash aynan uy bekalariga bog`liq ekanligi haqida turli tarbiyaviy ahamiyatga ega bo`lgan hodisalar hikoya qilinadi. Shunday kitoblardan biri turk olimi Yusuf Tovasliy to`plagan «Hikmatlar xazinasi»dir, unda kelin bo`luvchi qizga beriladigan ona o`giti kishining diqqatini o`ziga tortadi. Unda ona uzatilayotgan qiziga quyidagilarni nasihat qiladi: «Bolajonim, sevikli qizim, meni yaxshilab tingla. Nasihat har kimga lozimdur, o`git hammaga zarurdir. Nasihat bilmaganga o`rgatadi, bilganni esiga soladi. Alloh bergan qonunga ko`ra, hayotga qadam qo`yadigan har bir qiz erga, har bir erkak ayolga muhtoj bo`ladi. Erkaklar ayol uchun, ayollar erkak uchun yaratilgandir. Hayot mavjud ekan, bu qonunni hech kim buza olmaydi. Shu sababli, sen tug`ilib o`sgan va voyaga yetgan uyingdan, yayrab-yashnab, o`ynab- kulib yurgan yeringdan chiqib, o`zing bilmaydigan, notanish uyga borasan. Kelajakda bu uy senikidir. Sen eringga shunday xizmat qilki, ul ham senga qul bo`lsin! Sen unga yer bo`lki, u senga osmon bo`lsin! Sen unga uy bo`l, ul senga ustun bo`lsin! Aytganlariga amal qilsang, ering bilan go`zal hayot kechirasizlar, mas`ud, baxtiyor va saodatli turmush qurasizlar. Bizlar ham (har ikki oila — bizning ham eringning oilasi ham) huzur-halovatda baxtiyor bo`lamiz. Aks holda (ya`ni aytganlarimga amal qilmasang) ikkala oilada ham huzur-halovat bo`lmaydi. Sen o`zing bir jahannamda yashagandek bo`lasan. Qizim! Endi senga aytadigan o`n o`gitimga quloq sol! Bularni doimo yodingda tut: 1. Qanoat sohibasi bo`l. O`z holingga shukur qil. Ya`ni ering uyga nimaiki olib kelsa, u xoh yeydigan xoh kiyadigan narsa bo`lsin, xushfe`llik bilan, go`zal odob bilan qabul qilib ol, eringga tashakkur aytib, xushnudlik ko`rsat. Zero,

www.arxiv.uz baxtli hayot kechirmoqning bir yo`li o`z holiga shukur etmoqlikdir. Holiga shukur etmagan, o`z nafsini tiymagan kishida ko`ngil huzuri, qalb rohati bo`lmaydi. 2. Eringga itoat qil, qil degan ishlarini qil, qilma deganini qilma! Ya`ni, ering bilan suhbatlashganda, muloqotda bo`lganda itoatli bo`lishingni, uning so`zlarini odob bilan tinglab, ado etishingni sening so`zlashib, quloq solishingdan tushunib oladigan bo`lsin. Shunda Alloh Taolo sendan xushnud va uyingiz saodat nuridan porloq bo`ladi. 3. Eringning ko`zi tushadigan joylarga yaxshi etibor ber! Ya`ni uyning ichini, tashqarisini nihoyatda toza tut. Shunday qilki, eringning ko`ziga bir chirkin yer ko`rinmasin. 4. Ust-boshingni toza tut. Ering faqat xushbo`yni sezsin, dimog`iga yomon hid kelmasin. Chunki yomon hidlar erring ko`z o`ngida sening obro`yingni tushiradi. Sendan irganishiga sabab bo`ladi. Shuni yaxshi bilgilki, tozalik va zariflik eng yaxshi narsalardir. Inson ko`ziga xush ko`rinishlik shular bilandir. 5. Ovqatni vaqtida tayyorla. Ya`ni ovqatlanish vaqtini hech qachon kechiktirma. Ering qachon ovqatlanishga o`rgangan bo`lsa, o`sha paytda ovqatini tayyorlagin. U kelishi bilan darhol dasturxon sol. Shuni yaxshi bilginki, ochlik insonning tez jahlini keltiradi. 6. Uyqu vaqtini, uyg`onish paytini yaxshi bilib ol! Ya`ni, uning qachon uyquga ketish payti bo`lsa, o`rnini tayyorlab qo`y. Zero, uyqusizlik insonni xafaqon etadi. Asabning buzulishi, xafaqonlik odamlarning ehtirosi, muhabbatini sekinsekin so`ndiradi. 7. Eringning moli va ashyosiga juda e`tiborli bo`l! Ya`ni, eringning mol- dunyosini yaxshi saqla, ashyolarini avayla, muhofaza qilgil. Chunki uning mol- dunyosi senikidir. Erning mol-dunyosini isrof etmaslik ish bilish va qadriga yetish demakdir. 8. Eringning qarindosh va yaqinlariga hurmat ko`rsat! Ya`ni eringning qarindoshlari va yaqinlariga hurmat, uning e`tiborini qozonmoq demakdir. Ularni hurmat qilish eringni hurmat qilish demakdir. Bu esa qadr va e`tibor qozonishdir.

www.arxiv.uz 9. Eringning sirini boshqalarga aytma! Ya`ni eringning ba`zi sirlarini bilgan vaqtingda ehtiyot bo`lib, uni saqla, birovlarga aytib yurma. Agar aytib qo`ysang, uning g`azabini keltirib qo`yasan, ishonchini yo`qotasan. Bunda tuzayotgan oilangiz buziladi. 10. Eringning dinga to`g`ri keladigan barcha buyruqlarini ado qil! Hech qachon unga nisbatan itoatsiz bir harakat bo`lmasin. Agar bir shunday harakat bo`lsa, senga kin saqlab, oxiri dushman bo`ladi. U senga dushmanlik yo`lini tutsa, sen ko`p zarar ko`rasan va qo`lingdan hech narsa kelmaydi. Shuni yaxshi bilib olginki, ering xafa bo`lganda sen nash`ali, xursand bo`lishdan, u xursand bo`lganda, sen xafa bo`lishdan juda ehtiyot bo`lgin. Chunki uning xafa bo`lgan paytida sening xursand ko`rinishing, uning quvonchli bo`lgan vaqtlarida sening g`amgin bo`lishing unga hamdard bo`lmaslik kabi bir qusurni o`rtaga tushiradi. Bu esa, fahmsiz va tarbiyasi yomon odamlarga munosib ishdir. Bu sen kabi yuksak bir tarbiya ko`rgan aqlli va oqila xotinlarga munosib emas. Bolajonim! Eringga qanchalik ko`p sevgi va hurmat ko`rsatsang, o`zing shunchalik muhabbat va hurmatiga erishasan. Aytganlarini qanday bajarsang, so`zlarini tinglasang, shu darajada muhabbat va hurmatga sazovor bo`lasan. Farzandim! Shuni yaxshi bilginki, bu o`gitlarimni o`rniga qo`yib bajarib, keragicha amal qilib, o`zingning shaxsiy istak va orzularingga erishishing uchun ering ham o`z istaklariga erishishi kerakdir. Ering istaklarini o`zingning orzu-istaklaring deb bilsang, u holda bu o`gitlarimga amal qilgan bo`lasan!» Bu nasihat oila uyasida jannat hayotida yashashni istagan kelinchaklarga qaratilgandir. Bu o`gitlar butun hayoti davomida o`z tajribasidan o`tkazgan onaning nasihatidir. Bu nasihat hozirda ham shirin turmush qurish va uni chiroyli idora etish uchun har bir turmushga chiquvchi aqlli qizga suv va havodek zarurdir. Qanoat, sabr-bardoshli bo`lish, erning xohishiga qarab, uni hurmat qilish, oilada tozalikka, hayot gigiyenasiga rioya qilish, pazanda bo`lish, ovqatni vaqtida,

www.arxiv.uz mazali pishirish rejali tejamkor bo`lish har bir oilaning barqarorligini, osoyishtaligini ta`minlovchi omillardir. Yusuf Tovasliy o`gitlariga ko`ra, erining mol-mulkini saqlash — bu o`zining, bolalarining mol-mulkini saqlash demakdir. Uyda er mulkini tejamaydigan, saqlashni bilmaydigan xotin oila zavolidir. Shuningdek, erning qarindoshlariga hurmat ko`rsatish aqlli ayol uchun eng to`g`ri yo`ldir. Ota- bobolarimiz «gulni sevgan tikonni e`zozlaydi», — deydilar. Erining qarindoshlariga izzat va hurmat ko`rsatishni bilmaydigan ayol huzur ichida yashash yo`llarini bilmaydigan ayoldir. Gul sevilib, tikon sevilmaydimi? Tikonni izzat qilmagan, gul isidan bebahra qoladi. Erining qarindosh yaqinlariga hurmat ko`rsatishni bilmagan ayol erining ko`nglini ololmaydi, uning mehrini qozona olmaydi, u erining nafratiga uchraydi, muhabbatini so`ndiradi. Aqlli ayollar bunday yo`lni tanlamaydilar. Shu o`rinda donishmandlar ayol kishi erning sirini o`zgalarga oshkor etmaslik ham ularning eng yaxshi fazilati ekanligini uqtiradilar. «Erning siri — oilaning siri. Haqiqatda er sirini qalbining eng to`rida tutgan aqlli xotinlar o`z oilalarida huzur va rohat quradiganlardir». Shuning uchun har bir oqila ona, qizini uzatar ekan yoki qizini oilaviy hayotga tayyorlar ekan — baxtli yashashi, baxtli yashash uchun esa faqat oilada yashamog`ini uqtirishi kerak. Chunki juft bo`lib yashamoq hayot sunnatidir. Nikoh vositasida, shar`iy yo`l bilan juft bo`lib yashash — axloqiy poklik va sog`lik garovi, jamiyat mustahkamligi asosi ekanligini anglatish, unga amal qilishini tushuntirishi kerak. Yuqorida keltirilgan fikrlar yoshlarning yaxshi oila qurishi va baxtli yashashi uchun zarur dasturulamal hamdir. Mana shunday o`gitlar bilan o`stirilgan qizlarimiz ibo-hayoli, andishali bo`lishgan. Ular ota, aka-uka va erlarining hurmatida bo`lishgan. Turkiston xalqlarining psixologiyasi, turmush tarzidagi o`ziga xosliklar, o`zbek ayolining odobi va axloqi, oilada o`zini tutishi juda ko`p olimlar va allomalarni qiziqtirib kelgan. Masalan, XIX asrning 70-yillarida farangistonlik etnograf, olima, musavvir Burdon xonim Turkiston ellari o`rtasida tadqiqot olib

www.arxiv.uz borgan edi. U bu xalqlarning hayot tarzi bilan tanishish jarayonida ayollarning odobi, bolalarga munosabati va er-xotin munosabatlarining guvohi bo`ldi. Unga o`zbek ayolining o`z uyida, to`y-marosimlarda, qo`ni-qo`shnilar bilan muloqotda o`zini tutishi, axloq-odobi, sharm-hayosi uni hayratda qoldirdi. «Biz, — deb yozgan edi u, — madaniylashgan Ovro`po ayollari axloq-odobni, iffatni bizning nazarimizda yovvoyi hisoblangan turkistonlik ayollardan o`rganmog`imiz joiz ekan... Lesgaft, Didro nazariyalaridan mutlaqo bexabar bu ayollar axloq nazariyasidan qo`llanma yozsalar arzir ekan...» /«Saodat»,1993, 10/. Olima xonimning zamondoshi va maslakdoshi XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida yashab ijod qilgan Faxr-ul banot Sibgatulloh qizi ham o`z davrining olimasi edi. Uning asarlari birinchi navbatda xotin-qizlarga qaratilgan bo`lib, «Qizlar tarbiyasi », «Oila saboqlari» kabi kitoblari qizlar maktablarida darslik sifatida ham qo`llanilgan. Bu risola 87 saboqdan iborat bo`lib, unda xulq-atvor, yurish-turish, muomala madaniyatining psixologik asoslari berilgan. Qadimdan qizlar tarbiyasi, ularni e`zozlash, ularga o`zgacha mehr bilan qarash xalqimizning oliy fazilati bo`lgan. Shu sababdan xalq og`zaki ijodi namunalarida ham bu masalaga e`tibor berilgan. Buning tasdig`i sifatida ushbu rivoyatni keltirishni lozim deb topdik. «Bir vaqtlar davlatmand aqlli odamning qizi aqlli-odobli yigitga uzatilibdi. Kuyov odobli bo`lganligi uchun qaynota tomonidan juda sevikli kuyov bo`libdi. Qizning ukalari atrofidagilarning ta`siridanmi, yoki yoshlik qilibmi, otalari pochchasini bunchalik yaxshi ko`rishiga g`ayrlik qila boshlabdilar. O`g`illaridan biri akasiga bir kun: — Akajon, otam hadeb «Kuyovim, kuyovim» degani degan. Hamma vaqt pochchamiz uyga kelganda turli shirin ovqatlar qilinadi. Otam «kuyov unday, kuyov bunday» deb maqtaydi, xolos. Kuyov shunday yaxshimi? — deydi. Bu gaplardan xabar topgan ota — ey, mening aqli to`lishmagan o`g`ilginam, kuyovimni nega yaxshi ko`rishimni bilasanmi?

www.arxiv.uz — deydi. U sen bilan mening nomusimizni qo`riqlaydi. Qizimizni, onangni, farzandimizni, bolajonimizni himoya qiladi. Aslida men qizimni himoya etishim kerak, lekin hozir u himoya qilayapti. Men uni yaxshi ko`rmay kimni yaxshi ko`ray? Qizimizni juda yaxshi ko`rganim uchun kuyovimni juda yaxshi ko`raman. Kuyovimni sevish qizimni sevish demakdir. Agar qizimga kuyovim qaramasa, men qarashim kerak bo`ladi. Sevikli o`g`illarim, ko`zim nurlari! Ayol, ona, qiz oilaning nomusidir. Nomusni saqlash, qo`riqlash mard erkaklarning ishidir. Mana, nomus nimaligini sizlarga o`rgatdim. Men qanday bo`lsam, siz ham shunday bo`lasiz. Onangiz sizning nomusingizdir. Men o`lsam, pochchangizga bir gap bo`lsa, opangizga siz qaraysiz, uning nomusini siz qo`riqlaysiz. Shunday ekan, mening aytganimga quloq solib, pochchangizga mehr va hurmat ko`rsatasiz, deydi.» Shariatda qizini turmushga chiqarib, undan aloqasini uzgan ota haqiqiy ota hisoblanmagan. Haqiqiy ota qiz farzandini ham astoydil tarbiyalaydi, ham turmushga beradi, ham keyinchalik unga mehribonligini ko`rsatib turadi. Farzandi, avlodi qadr-qimmatini bilmagan, avlodiga muhabbati bo`lmagan, avlodini yomon yo`ldan qaytarmagan, to`g`ri yo`lga boshlamagan ota haqiqiy, chin musulmon emas, deyiladi. Shuning uchun ham Hadisi Sharifda har kimki uch qiz farzand o`stirib, ularni turmushga berib, ularga yaxshilik qilishni davom ettirsa, ul kimsa jannatidir, deyilgan. Fan va ilm-u ma`rifat taraqqiyotida muhim o`rin tutgan XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr olim, ma`rifatparvarlari — Ahmad Donish, Furqat, Muqimiy, Zavqiy, Avaz O`tar, Abdulla Avloniy kabilar esa Sharq mutafakkirlaridan ruhlanib, axloq- odob, oila etikasi va psixologiyasiga oid qator asarlar yaratdilar. Abdulla Avloniyning oila pedagogikasi va psixologiyasiga oid fikrlari ham diqqatga sazovordir. Uning 1913-yilda yozgan va 1917-yilda ikkinchi marta nashr qilingan «Turkiy guliston yoxud axloq» asari Kaykovusning «Qobusnoma», Yusuf Xos Hojibning «Qutadg`u bilik», Nosir Xisravning «Saodatnoma», Sa`diyning «Guliston va bo`ston», Jomiyning «Bahoriston», Navoiyning «Mahbub ul-qulub» asarlariga o`xshash janrda yozilgan bo`lib, muallif unda oilada bola

www.arxiv.uz tarbiyasi va umuman oilaning ijtimoiy rolini ochib bergan. Avloniy tarbiya jarayonida oilaning va jamoatchilikning o`rnini alohida ta`kidlaydi. Uning fikricha, bolalarda axloqiy xislatlarning tarkib topishida ijtimoiy muhit, oilaviy sharoit va bolaning atrofidagi kishilar g`oyat katta ahamiyatga ega. Bolaning shaxs sifatlariga to`xtalib, unda oilaning rolini ko`rsatar ekan, «Qush uyasida ko`rganini qiladur», — deydi. «Inson javhari qobildir, agar yaxshi tarbiya topib, buzuq xulqlardan saqlanib, go`zal xulqlarga odatlanib katta bo`lsa, har kim qoshida maqbul, baxtiyor bir inson bo`lub chiqar...». Demak olim, bola tarbiyasida oilaning rolini birlamchi qilib qo`yadi: “... tarbiyani tug`ilgan kundan boshlamoq lozim ekan. Tarbiyani kim qilur? Qayda qilinur? degan savol keladur. Bu savolga «birinchi uy tarbiyasi — bu ona vazifasidir. Ikkinchi maktab va madrasa tarbiyasi — bu ota, muallim, mudarris va hukumat vazifasidir, — degan javob bersak». Ko`rinib turibdiki, Avloniy bolaning mukammal tarbiyasi nafaqat oilaga, balki maktab va jamoat tashkilotlariga ham bog`liqligini e`tirof etib, tarbiya masalasini umuminsoniy vazifalar darajasida talqin etgan. Yuqoridagi qisqacha tahlillarimiz shuni ko`rsatmoqdaki, musulmon olami, Sharq mutafakkirlari orasida oila muammolari bilan shug`ullangan va shu xususda o`zlarining qimmatli fikrlarini kelgusi avlodlar uchun qoldirgan olimlar juda ko`p. Biz ularning ayrimlariga to`xtaldik xolos. NIKOH-OILA MUNOSABATLARINING EVOLYUTSIYASI Mazkur darslikning kirish qismida ta`kidlab o`tilganidek, ushbu kurs davomida biz sizlar bilan nikoh-oila munosabatlari psixologiyasiga oid masalalar bilan tanishib chiqamiz. Gap nikoh-oila munosabatlari haqida borar ekan, dastavval, hozirgi zamon oilasining, umuman nikoh-oila munosabatlarining yuzaga kelishi va rivojlanish tarixi haqida zarur ma`lumotlarga ega bo`lish maqsadga muvofiqdir. Nikoh-oila munosabatlari, oilaviy hayot psixologiyasiga, hozirgi zamon oilasida kuzatiladigan ko`plab holatlarga psixoanalitik nuqtayi nazardan qaraladigan bo`lsa, ularning ildizi nikoh-oila munosabatlari evolyutsiyasining uzoq

www.arxiv.uz o`tmishi bilan bog`liqdir. Shuni nazarda tutgan holda mazkur masalani batafsilroq yoritishni lozim topdik. Maxsus manbalarda qayd etilishicha, yer yuzida bundan 4 mlrd yillar muqaddam hayot nishonalari, jonzotlar yuzaga kelgan. Hozirgi zamon odamlarining dastlabki ibtidoiy ajdodlari (Homo- sapiens) fikrlovchi odam bundan 3 mln. Yillar muqaddam shakllangan. Uzoq muddat davom etgan ibtidoiy taraqqiyotdan so`ng asta-sekinlik bilan ibtidoiy jamoalar, kishilik jamiyatlari yuzaga kela boshlagan va odamlar o`rtasida dastlabki o`zaro munosabatlar, muloqotlar shakllana borgan. Lekin ularni hali tom ma`noda insoniy munosabatlar deb bo`lmas edi. Umuman erkak va ayollarning bir-birlariga nisbatan qarama-qarshi jins vakillari sifatida o`zaro munosabatlarining ilk ko`rinishlarida, ya`ni nikoh munosabatlarining yuzaga kelishining ilk bosqichlarida jinslar o`rtasidagi munosabatlar asosan biologik omillar bilan boshqarilgan. Xuddi maymunlarda bo`lgani kabi ibtidoiy odamlarning ayollari ham vaqti-vaqti bilan, qisqa muddatli (oy davomida 4—5 kungacha, faqat ayrim turlardagina 19 kungacha) «estrus» degan holatni, estrus davrini his qilganlar (estrus — qo`shilishga moyillikning shiddatli, kuchli nomoyon bo`lishi). Bunday kunlarda ayollar kimni xohlasa o`shalar bilan farqlab o`tirmay qo`shilavergan, qolgan kunlari esa qo`shilish bo`lmagan. Odamlarning tik yurishga o`tishi bilan odam organizmida ro`y bergan o`zgarishlar, «ilk ayollarni» ko`z yorish jarayonida ko`p nobud bo`lishiga va oqibatda odamlar to`dasida ularni sonining keskin kamayib ketishiga olib kelgan. Shu tufayli erkaklar o`rtasida ko`plab nizolar yuzaga kelgan, ularning ko`pchiligi qonli to`qnashuv ishtirokchilaridan birining nobud bo`lishi bilan tugagan. Bunday tabiiy tanlanish estrus hodisasi uzoqroq muddat davom etgan urug`larning ko`proq yashab qolishiga olib kelgan. Biroq bu biologik omil «ilk ijtimoiy» rejadagi yangi to`siqlarni yuzaga keltiradi: hech bir organizm bunday uzoq vaqt davom etgan o`ta shahvoniy, asabiy zo`riqishlarga dosh bera olmas edi. Shuning uchun estrus muddatining uzayishi bilan ayollar bu davrda « ovuqroq», o`zining jinsiy maylini nazorat qiladigan va endi kim to`g`ri kelsa o`sha bilan

www.arxiv.uz emas, balki faqat o`zlariga yoqadigan erkaklar bilangina qo`shiladigan bo`lib borganlar. Erkaklarga nisbatan «tanlab» munosabatda bo`lish — o`ziga xos insoniy muhabbatning biologik poydevori yuzaga kela boshlaganligidan dalolat beradi. Shu o`rinda ta`kidlab o`tishimiz joizki, hozirgi odam tushunadigan, his qiladigan «sevgi» hissining ilk elementlari, ayollarning shu holati xususiyati evaziga insoniyat ruhiyatiga singib borgan. Shulardan so`ng, asta-sekinlik bilan, garchi hech qanday ijtimoiy me`yorlar bilan boshqarilmasada, bir-birlarini shahvoniy ma`qul ko`radigan juftlardan iborat unchalik katta bo`lmagan guruhlar tashkil topa boshlaydi. Shunday qilib, estrusning uzayishi hamma uchun ham qulay, ma`qul bo`lmagan. Bu esa urug` tarkibiga kiruvchi erkaklar o`rtasida yana janjallar, qon to`kilishlarga sabab bo`ladigan holatlarni keltirib chiqargan. Odamlar jamoasi xo`jalik faoliyatining jiddiy buzilishi, urug`ning yashab qolishi uchun xavfning ro`yobga chiqishiga olib keldi. Shu tarzda yuzaga kelayotgan jamiyatda, urug` ichidagi jinsiy muloqotni boshqarish, biologik instinkt, zoologik individualizmni jilovlash uchun maxsus ijtimoiy me`yorlar shakllana boshladi. Ana shunday ijtimoiy me`yorlardan biri mazkur urug` ichida erkak va ayollarning jinsiy muloqotlarini ma`lum bir muddatga (ovga tayyorlanish, ov vaqtlarida) taqiqlovchi jinsiy tabular (taqiqlash)ning yuzaga kela boshlaganligidir. Tabu — axloqiy me`yorlarga qaraganda ancha jiddiy va qattiq taqiqdir. Axloqiy me`yorlarni buzuvchilarni jamoa jazolashi, uni yo`q qilib yuborishi ham yoki kechirib tirik qoldirishi ham mumkin. Ko`pincha esa tabularni buzganlar, ular buni bilib qilganmi yoki bilmaymi, bundan qat`i nazar so`zsiz jazolangan, yo`q qilib yuborilgan. Ishlab chiqarishdagi jinsiy tabularning yuzaga kelishi urug` o`rtasida erkak va ayolni maishiy ajratib qo`yish bilan kuzatiladi. Tabu vaqtida erkaklarga nafaqat ayollarga teginish, balki ularga qarash, ular bilan gaplashish, ular tayyorlagan ovqatni iste`mol qilish, hatto ular bilan bir tom ostida ya`ni «bir uyda» bo`lishi taqiqlangan. Dehqonchilikning yuzaga kelishi, mavsumiy dala ishlarining ortib borishi bilan jinsiy tabulardan xoli vaqtlar brogan sari kam muddatli bo`lib

www.arxiv.uz boravergan. Erkaklarda ham, ayollarda ham jinsiy zo`riqishning jadalligi ortib borgan. Shuning uchun tabulardan xoli qolgan vaqt oralig`i o`ziga xos shahvoniy aysh-u ishratlarga aylana borgan. Atoqli psixolog Z. Freyd bu davrni o`z navbatida bayramlarga qiyoslagan. Chunki aksariyat bayramlarda, boshqa kunlari taqiqlangan deyarli barcha narsaga ruxsat beriladi. Bu bayramlarda hech nima bilan cheklanmagan, jo`shqin jinsiy muloqotlar amalga oshirilgan. Shunday qilib, qisqa muddatli estrus yuzaga kelgan, biroq endi bu estrus biologik sabablar bilan emas, ijtimoiy sabablar bilan bog`liq bo`lgan. Bu vaqtlarda hali na nikoh va na oila mavjud bo`lgan. O`z navbatida tabular keyinchalik nikohning ilk turlaridan bo`lmish ekzogam nikohlarni yuzaga keltiradi (ekzogam nikoh — urug`lararo, qabilalararo nikoh). Chunki tabular faqat o`z urug`i uchungina taalluqli bo`lib, unda qon-qarindoshlar o`rtasida jinsiy muloqot taqiqlangan, boshqa qabila yoki urug` a`zolariga esa taalluqli bo`lmagan. Shuning uchun erkaklarga qayerdadir, ovloq joyda boshqa urug`ga mansub bo`lgan ayolni uchratib qolib, undan shahvoniy obyekt sifatida foydalanishi mumkin bo`lgan. Mabodo erkaklar uzoq muddat qishloq xo`jalik ishlari bilan band bo`lgan vaqtlarida biron-bir begona erkak bilan ayollar ham bu ishni qilishgan. Tabu davom etayotgan davrda bir urug` erkagi o`z ayollaridan uzoqda, o`z kulbasida boshqa urug`ga mansub ayolni saqlashi mumkin bo`lgan. Keyinchalik bu tasodifiy aloqalar qabila qoidalarida odatiy, zaruriy, ko`zda tutilgan odatlarga aylanib bordi. Bu o`rinda odamlarga, bu «boshqa urug`dagilar» bilan bo`lgan aloqalardan tug`ilgan nasllar nisbatan bo`ydor, baquvvat abjir ekanligi sezilib bordi. Bu aynan hozirgi zamon odami gomosapiens shakllana boshlagan davrga, taxminan bundan 42—45 ming yillar muqaddamga to`g`ri keladi. Shunday qilib endogamiya (faqat bir urug` vakillari o`rtasidagi jinsiy aloqa)dan, agomiya, ya`ni jinsiy munosabatlarning vaqtinchalik taqiqlanishi orqali ekzogamiya (turli qabila vakillari o`rtasidagi muntazam jinsiy aloqa) yuzaga keldi. Bundan nikohning guruhli nikoh ( дуально родовой ) turi yuzaga kelgan. Guruhli nikohda bir urug` erkaklari boshqa urug`ning barcha ayollari uchun er va aksincha ikkinchi urug`ning erkaklari birinchi urug` ayollarining erlari hisoblangan. Guruhli

www.arxiv.uz nikohning yuzaga kelishi qaytanga nikoh juftlari doirasini ma`lum bir guruh a`zolari bilangina chegaralab, birmuncha, qisqartiradi. Bunday hollarda boshqa urug`dagi «erkak» bu qabilaga faqat bitta maqsadda, «nikoh» maqsadidagina kelar edi, o`zlari esa ona oilalarida yashardi va ishlashardi, ular o`zlarining «xotin»lari yashaydigan oilada hech qanday huquqqa ega emas edilar. Guruhli nikoh ikki urug`ning nikoh aloqalaridan iborat bo`lgan — nikoh munosabatlarining birinchi shakli bo`lgan. Albatta, bunday urug`larni hali moddiy ne`matlar ishlab chiqish emas, balki bolalarni dunyoga keltirishgina bog`lab turgan. Ishlab chiqarish va bolalarni dunyoga keltirish munosabatlari bir-biridan ajratib qo`yilgan edi. Jinsiy aloqalar esa faqat bir-birlari bilan mulkiy ishlab chiqarish ishlari bilan bog`lanmagan odamlar o`rtasidagina mavjud bo`lgan. Guruhli nikoh shaxsiy nikoh bo`lmagan, ya`ni unda bironbir doimiy «er-xotinlik» juftlari mavjud bo`lmagan. Har bir ayolning nikoh jufti aynan kim bo`lishligi urug` tomonidan belgilanmagan, bu faqat odamlarning xolis xohishlari, istaklarining namoyon bo`lishi bo`lgan xolos. Urug` faqat zo`ravonlik, majburlash hollari kuzatilgandagina aralashishi mumkin bo`lgan, ya`ni har bir individga o`zi qanday xohlasa, shunday yo`l tutish huquqi ta`minlangan. Bunday munosabatlarni hozirgi zamon tili bilan «nikoh», deb atash mushkul, chunki bunday munosabatlar juftlardan na huquq, na majburiyat va na o`zaro mas`uliyatni talab qilgan. Shuningdek, oila deb atash mumkin bo`lgan, bolalarni boqish va tarbiyalash bilan bog`liq bo`lgan alohida bir muhabbat ham bo`lmagan. Tabiiyki, guruhli nikohda u yoki bu bolaning otasi kim ekanligini aniqlash mushkul bo`lgan, shuning uchun bolalarning kelib chiqishi faqat ona tomonidangina hisoblangan. Urug`ni faqat ayolga tegishli tomoni tan olingan. Bolalar faqat o`z onasinigina bilganlar. Ularning singillari, singillarining bolalari, tug`ishgan aka- ukalari va boshqa qarindoshlar ona urug`ini tashkil qilgan. Guruhli nikohning moddiy asosi bo`lib asosan uy xo`jaligini yuritish hisoblangan, chunki bu vaqtga kelib ovchilik hamma vaqt ham urug` ehtiyojini qondira olmay qolgan. Bu davrda

www.arxiv.uz ayol uy xo`jalik ishlari bilan bog`liq bo`lgan barcha ishlarni bajargan va shu bilan bog`liq holda urug` a`zolari o`rtasida o`ziga xos hurmatga ega bo`lgan, urug` oqsoqollari kengashida e`tiborli o`rin egallagan. Matriarxat (onalik) davri bir necha o`n ming yillar davom etgan. Keyinchalik guruhli nikoh doirasida o`zaro mayllar zaminida yetarlicha doimiy juftlar shakllana boshladi. Bundan paydo bo`lgan juftli nikoh dastavval bir erkak doimo faqat bitta ayol bilan yashashligini bildirmagan. Erkak kishi bir necha ayol bilan bo`lishi mumkin bo`lgan, xuddi shuningdek ayol ham bir necha erkak bilan munosabatda bo`lgan. Aniqrog`i, bunday nikohni juftli nikoh emas, balki ibtidoiy-egalitar, ya`ni teng huquqli nikoh deyish to`g`riroq bo`ladi. Tabiiyki, urug`ning birmuncha boobro` a`zolari bir necha ayolga ega bo`lishi mumkin bo`lgan. Bu davrga kelib ko`p erlilik kamroq uchragan. Bunday juft nikohlar taxminan bundan 25—24 ming yillar muqaddam urug` ichida xo`jalik va iqtisodiy munosabatlarning yangi shakllariga o`tish bilan xususiy mulkchilikning yuzaga kelishi bilan bog`liq bo`lgan. Bu yo`lda qo`yilgan birinchi qadam «sovg`a ayirboshlash» deb atalgan odat bo`lgan. Dehqonchilik va chorvachilikning rivojlanishi bilan urug`ning, qabilaning har bir a`zosi mehnati mahsuldorligi sezilarli darajada ortgan va bu ortiqcha iste`mol mahsulotlarining yuzaga kelishiga olib kelgan. Har bir ishchi o`zi yaratgan mahsulotni qabilaning «umumiy qozoniga» tashlaydigan eskicha taqsimot shakli endi ishlab chiqarishning yanada rivojlanishiga to`sqinlik qila boshladi (chunki bu qabilaning nopok, dangasa a`zolarini ham ishlab chiqish faoliyatidan jazosiz qutulib qolishligiga olib kelgan). Shuning uchun qabila ortiqcha mahsulotni ma`lum bir qismini qabila mulkiga o`zining abjirligi, chaqqonligi, ishlab chiqarish faoliyatida ko`proq muvaffaqiyatlarga erishganligi bilan farqlanib turgan a`zolariga «mukofot» tariqasida taqsimlashga ruxsat berishga majbur bo`lgan. Hammaga teng taqsimlash bilan birga asta-sekin odamning imkoniyatiga, uning qabila mulkiga qo`shayotgan ulushi miqdoriga qarab «mehnat haqi» taqsimlana boshlangan.

www.arxiv.uz Agar teng taqsimlanishda jamoa mahsulotidan ulush olish «huquqi» mazkur urug`ga taalluqliligiga qarab berilgan bo`lsa (jamoa mulkiga qancha hissa qo`shganidan qat`i nazar), endi bu «huquq» mahsulot yaratishdagi ishtirokiga asoslanadigan bo`ldi. Urug`ning ayrim a`zolarida ortiqcha mahsulot, shaxsiy mulkning paydo bo`lishi, oilaning shakllanishi tomon qo`yilgan yangi qadam bo`lgan «sovg`a ayirboshlash»ni yuzaga keltirdi. Erkak kishi boshqa urug`dagi «o`z ayoliga» «mukofotini» sovg`a qilgan, shuningdek ayol ham o`zinikini unga bergan. Toki ular o`rtasida sovg`a ayirboshlash davom etar ekan, erkak bilan ayol o`rtasidagi jinsiy aloqa ham davom etavergan. Sovg`a ayirboshlashning to`xtatilishi esa ular o`rtasidagi aloqaning ham tugashini bildirgan. Shunday qilib, nikohning yana bir turi individual juft nikoh yuzaga kelgan. Bunda ayolni o`zining qondosh qarindoshlari, ya`ni o`z urug`i erkaklari bilan teng taqsimlash munosabatlari, boshqa urug`dagi erkaklar bilan esa sovg`a ayirboshlash munosabatlari bog`lab turgan. Shuni aytib o`tish joizki, juftli oilaning yuzaga kelishi, boshidanoq uni o`z urug`iga qarshi qo`yishni va onalik urug`I asoslarining buzilishiga olib kelishini bildirgan. Ya`ni erkak kishi o`z mukofotini boshqa urug`dagi «o`z ayoli» va uning bolalariga qanchalik ko`p bersa, uning o`z onalik urug`iga shunchalik kam ulush qolgan. Biroq «er» hali «xotinning» va uning bolalarining yagona boquvchisi bo`lmagan. Juftli oilalarni yanada asosliroq bo`lishi uchun sovg`a ayirboshlash noadekvat bo`lishi kerak edi, ya`ni er-xotiniga, xotin eriga berganga qaraganda ko`proq berishi lozim edi, shunday qilib u(er) xotinning bolalarini boquvchisi bo`lib qolishi, sovg`a ayirboshlash munosabatlari boquvchilik munosabatlariga aylanishi lozim edi. Shu bilan birga erkakni xotin va uning bolalari bilan aloqasi muntazam va uzoq muddatli bo`lib bordi. Nihoyat ( дуально родовой ) qabilalararo nikoh zaminida doimiy o`rin olgan xo`jalik birligi — jamoa tashkil topdi, unga erlar o`z xotinlari va ularning bolalari bilan kirdi. Erkaklar o`z singillaridan, ayollar esa mos ravishda o`z aka-ukalaridan ajralishdi. Yangi iqtisodiy xo`jalik

www.arxiv.uz birligi yoki oilaning yana bir turi — juft oila yuzaga keldi, unga, asosan er, xotin va uning bolalari kirdi. Endi nikoh o`ziga xotinning bolalarini tarbiyalash va boqishni ta`minlashni maqsad qilib qo`ygan erkak va ayolning ittifoqiga aylandi. Buning uchun er-xotinning har biri o`z urug`idan olgan ulushidan, mahsulotidan foydalanishgan. Juft nikohning yuzaga kelishi bilan juftlar o`rtasidagi jinsiy munosabatlar nafaqat shunchaki axloqiy me`yorlar bilan boshqariladigan doiralarga, balki, ijtimoiy-iqtisodiy doiraga (ramkaga) kiritildi. Oilani ibtidoiy jamoa tuzumi davridagi rivojlanishining umumiy ko`rinishlari asosan nikoh rishtalarini mustahkamlash sari borib, nikohgacha va nikohdan tashqaridagi aloqalarni chegaralab borgan. Masalan, Yangi Gvineyadagi papauslarda nikoh mustahkamligini ta`minlovchi shunday iqtisodiy vositalardan biri bo`lib kelin uchun to`lanadigan to`lovlar(qalin) xizmat qilgan. Er xotinini, uning bevafoligi uchun jazolash huquqini olgan, shuningdek yetkazilgan «axloqiy ziyon uchun» uning o`ynashidan moddiy rag`bat ham talab qilishi mumkin bo`lgan. (Albatta, bu erkakni shu xotinning bolalarini boqishda faqat uning eri bo`lganligi uchungina ishtirok etishga majburligi bilan bog`liq bo`lgan. Shu bolalarni onasining eri — ota deb atalgan, bu o`rinda biologik nuqtayi nazardan u haqiqatan ham shu bolalarning otasi bo`lmasligi mumkin. Hali u vaqtlarda biologic qarindoshlik ahamiyatga ega bo`lmagan. Xususiy mulkchilikning yuzaga kelishi va mustahkamlanishi bilan sinfiy munosabatlar shakllana borgan, bu esa nikohning hozirgi zamon shakli — monogamiyaning shakllanishiga asos bo`lgan. Monogam oila va monogam nikoh o`zining klassik shaklida faqat sinfiylik jamiyatining yetilishi bilan tasdiqlana borgan. Xususiy mulkchilikning yuzaga kelishi bir odam ishlab chiqarish vositalarining to`la yoki boshqaruvchi egasi bo`lib qolishini, boshqa odam esa ulardan butunlay mahrum bo`lishligini yoki xususiy mulk egasi tobe bo`lishligini bildiradi. Agar avvalida ijtimoiy (jamoa) mahsulotini olish uchun faqat shu jamoaning a`zosi bo`lishgina kifoya bo`lsa, keyinchalik buning uchun odamning

www.arxiv.uz ijtimoiy (jamoa) mehnatidagi haqiqiy ishtiroki talab qilindi, so`ng esa nafaqat jamoaga a`zolik va na mehnat, balki aynan ishlab chiqarish vositalariga, xususiy mulkka egalik jamiyatda ishlab chiqilgan mahsulotni taqsimlashga asos bo`lib qoldi. Teng taqsimlash va mehnatiga yarasha taqsimlash o`rniga xususiy mulkka egaligiga qarab taqsimlash yuzaga keldi. Mehnatning o`zi, o`z-o`zicha jamoa tomonidan yaratilgan mahsulotdan ulush olishga huquq berolmay qoldi. Qul o`zi yaratgan mahsulotning arzimagan qismini olish huquqiga ham ega bo`lmagan, chunki uning o`zi ham (butun borlig`icha, hatto uning hayoti ham) to`laligicha xususiy mulk egasiga, quldorga tegishli bo`lgan. Bu jamiyat miqyosida, oila miqyosida ham shunga o`xshash o`zgarishlar ro`y bergan. Xususiy mulkchilikka, sinfiylik jamiyatiga o`tish bilan, teng taqsimlanishning butunlay yo`qolishi bilan bolalarni boqish, tarbiyalash majburiyati butunlay oila zimmasiga yuklatiladi. Bunda er faqat ishlab chiqarish vositalarining egasi, mulkdori bo`lganligi uchungina boquvchi hisoblanadi. Bu o`rinda u mehnatda ishtirok etishi yoki ishtirok etmasligi hech qanday ahamiyatga ega bo`lmagan. Ayol esa faqat xususiy mulk egasi bo`lmaganligi uchun boquvchi rolida mavjud bo`lgan. Uning mehnatda ishtirok etishi (hatto oiladagi barcha moddiy boyliklar faqat uning mehnati evaziga yaratilgan bo`lsada) hech qanday rol o`ynamaydi. Shunday qilib, sinfiylik jamiyatida er-xotin o`rtasidagi aloqalar asosida ularning ishlab chiqarish vositalariga bo`lgan munosabatlari yotadi. Agar hatto ijtimoiy taqsimot bo`yicha kelayotgan mahsulotning hammasi xotin tomonidan yaratilgan bo`lsa ham, agar hatto er xotinni emas, balki xotin erni ta`minlaydigan bo`lsa ham xususiy mulk egasi bo`lib er hisoblangan, aynan u boquvchi hisoblangan. Shunday qilib, bu davrga kelib xotin qul rolini bajarishga tushib qolgan. Ayollar ko`plab fuqarolik huquqlaridan mahrum etilgan, u qonun oldida ham o`z eri bilan teng bo`lmagan. Quldorlik va feodal jamiyatlarda faqat erkaklargina bevosita ijtimoiy-iqtisodiy ishlab chiqarish munosabatlari tizmiga kirishgan. Ayollar esa bu tizimlar bilan faqat o`z erlari vositachiligi orqaligina aloqada bo`lgan.

www.arxiv.uz Shu bilan birga erga oila uchun barcha majburiyat, barcha mas`uliyat yuklatilgan. Er qonuniy tartibda oilani barcha a`zolarining, o`z farzandlarining xo`jayini deb e`lon qilingan. Qondoshlikni onalik chiziqlari bo`yicha hisoblash mumkin bo`lmay qolgan, uning o`rniga qarindosh-urug`chilikni otalik chizig`i, shajarasi bo`yicha hisoblab kelingan. Masalan, Napaleon kodeksida jumladan, otasi kimligidan qat`i nazar «nikohda urug`langan bolaning otasi er hisoblanadi», — deb ta`kidlangan. Bu erkakni o`zining biologik jihatdan ham otalikning ishonchliligini ta`minlashga o`z xotinini begona erkak bilan aloqaga kirishish ehtimolini bartaraf etishga intilishlarini tug`dirdi. Xotindan vafodorlikni talab qilish ham, kelindan iffatlilikni talab qilish ham shundan kelib chiqqan. Hatto er ko`pincha xiyonat ustida tutib olingan xotinini o`ldirish uchun qonuniy huquqqa ham ega bo`lgan. Masalan, Fransiyada XIX asrning o`rtalarida ham xotinning eriga xiyonat qilganligi uchun unga 3 oydan 2 yilgacha qamoq jazosi belgilangan. Bu talablar (monogamiyaning bu turi) aslida faqat ayollar uchun tarqatilgan. Ayol kishi uchun jinoyat deb hisoblangan va jiddiy oqibatlarga (huquqiy va ijtimoiy) olib keluvchi xatti-harakat (masalan, turmush o`rtog`iga xiyonat qilish), erkak uchun, qandaydir obro` yoki juda yomon baholanganda unchalik ahamiyatli bo`lmagan, faxr bilan «osib yurish» mumkin bo`lgan axloqiy dog`dek hisoblangan. Oila va nikoh haqida fikrlar: * * * Oila tabiatning shoh asarlaridan biridir. J.Santayana * * * Oila — jamiyatning dur-u gavhari. V.Gyugo * * * Nikoh kishilik jamiyatining birinchi pog`onasidir. Sitseron * * *

www.arxiv.uz Har qanday nikoh ustidan bir narsa amr qilib turmog`I lozim: har bir odam o`z huzur-halovati uchungina emas, balki davlat manfaatlarini ko`zlagan holda nikohdan o`tmog`I kerak. Aflotun * * * Nikoh ko`p tashvish tug`diradi, ammo nikohsiz turmushda ham hech qanday shodlik yo`q. S.Jonson * * * Nikoh odamzod avlodlari davomiyligini ta`min etuvchi zaruratdir. Lukian.

O'xshashlar

O’rta osiyo mutafakkirlarining psixologik qarashlari

Oila funksiyasi, oila tizm tiplari va rollari

Oila va nikoh. Oila va nikoh institutining rivojlanishi tarixi

Oila psixologiyasining umumiy asoslari

Sotsial psixologiyada guruhlar va jamoa muammosi