Қобилият ҳақида тушунча - Psixologiya - Referatlar

Қобилият ҳақида тушунча

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75 KB

Ko'chirib olish

Қобилият ҳақида тушунча Режа: 1. Қобилият ҳақида тушунча. 2. Қобилиятларнинг миқдор ва сифат тавсифи 3. Қобилиятлар таснифи 4. Қобилиятлар таркиби 5. Қoбилиятларнинг табиий асoслари

Қобилият ҳақида тушунча. Қобилият инсоннинг шундай психологик хусусиятидирки, билим, кўникма, малакаларини эгаллаш шу хусусиятларга боғлиқ бўлади. Лекин, бу хусусиятларнинг ўзи бу билим ва кўникмаларга тааллуқли бўлмайди. Малака, кўникма ва билимларга нисбатан одамнинг қобилиятлари қандайдир имконият тарзида намоён бўлади. Қобилиятлар имкониятлардан иборат бўлиб, бирор бир ишдаги маҳорат даражаси ҳақиқатдир. Болада намоён бўладиган мусиқага қобилияти унинг мусиқачи бўлиши учун имкониятлар, махсус таълим берилиши, қатъийлик, саломатлигининг яхши бўлиши, мусиқа асбоби, ноталар ва бошқа кўпгина шароитлар бўлиши керак. Буларсиз қобилиятлар тараққий этмай турибоқ сўниб кетиши мумкин. Қобилиятлар фақат фаолиятда намоён бўлади. Шунинг учун ҳам фақат ана шу қобилиятларсиз амалга оширилиши мумкин бўлмаган фаолиятлардагина намоён бўлади. Ўқувчида ҳам зарурий кўникма ва малака тизими ҳамда мустаҳкам билимлар таркиб топиш услублари йўқлигига асосланиб, жиддий текшириб кўрилса, шошилинч равишда унда қобилиятлар йўқ, деб хулоса чиқариш педагогнинг жиддий психологик хатоси бўлади. Масалан, Альберт Эйнштейн ўрта мактабда унча яхши ўқимайдиган ўқувчи ҳисобланган ва унинг келажакда гениал бўлишидан ҳеч нарса далолат бермас эди. Қобилият билим ва малакаларнинг ўзида кўринмайди, балки уларни эгаллаш тизимида намоён бўлади яъни, бошқача қилиб айтганда мазкур фаолият учун муҳим бўлган билим ва кўникмаларни ўзлаштириш жараёнида турли шароитларда қанчалик тез, чуқур, енгил ва мустаҳкам амалга оширишида намоён бўлади. Қобилиятлар индивидуал психологик хусусиятлар бўлиши билан ақл сифатлари хотира хусусиятларига, ҳиссий хусусиятлар ва шу кабиларни қарама-қарши қўйиб бўлмайди, ҳамда қобилиятларни шахснинг бу

хусусиятлари билан бир қаторга қўйиш ҳам мумкин эмас. Агар шу сифатларнинг бирортаси ёки уларнинг йиғиндиси фаолият талабларига жавоб берса ёки бу талаблар таъсири билан таркиб топса бу шахснинг мазкур индивидуал хусусиятларини қобилиятлар деб ҳисоблашига асос бўлади. Қобилият кишининг психологик ва физиологик тузилиши хусусиятидир. Қобилият билим олиш учун зарурий шарт-шароит бўлиб, шунинг билан бирга у маълум даражада билим олиш маҳсули ҳамдир. Умумий ва махсус билимларни ўзлаштириш, шунингдек, касбий кўникмаларни эгаллаб олиш жараёнида қобилият мукамаллашиб ва ривожланиб боради. Қобилиятга яқинроқ турадиган тушунчалар кўникма ва малакадир. Улар фаолият механизмини ташкил қиладилар. Ҳамда улар қобилият билан биргаликда маҳоратга эришишни таъминлайдиларки, бунинг натижасида меҳнатда катта ютуқлар қўлга киритилади. Қобилиятли, аммо ношут инсон кўп нарсага эриша олмайди. Қобилият кўникмада рўёбга чиқади. Дарҳақиқат, қобилиятли кишининг кўникма ва малакалари кўп қиррали ва мукаммаллашган бўлади. Шунинг билан бирга кўникма ва малалакалар етишмаган қобилиятни бир мунча тўлдириш ёки ундаги камчиликни тугатиш мумкин. Кўникмаларни умумлашмаси мохирлик деб аталади. Мохирлик бу энди қобилиятнинг ўзгинасидир. Ҳар қандай қобилият ҳам мураккаб бўлиб, у кишига турли-туман талаблар қўяди. Агар шахс хусусиятлари тизими шу талабга жавоб бера олса киши фаолиятни муваффақият билан амалга ошириш учун ўз қобилиятлилигини кўрсата олади, агарда хусусиятлардан қайси бири ривожланмаган бўлса, шахс меҳнатнинг муайян турига нисбатан ҳам қобилиятли деб баҳоланади. Ҳар бир қобилиятнинг ўзига хос тузилиши мавжуд. Қобилият таркибида таянч ва етакчи хусусиятларни, муайян асосий ёки ёрдамчи хусусиятларни фарқ қилиш лозим.

Барча қобилиятлар учун асосий таянч хусусият кузатувчанлик, билиш кўникмасидир. Бу индивидуал нарсанинг ўзига хос томони, ижодий фаолият учун бошланғич материални кўра билиш демакдир. Қобилиятнинг етакчи хусусияти ижодий тасаввур қилишлик ҳисобланади. Қуйидагиларни ёрдамчи хусусият деб ҳисоблаш мумкин: хотира (у фаолият талабларига мувофиқ равишда ўзига хос тузилишда бўлади), эмоционаллик, яъни ҳис туйғуга берилувчанлик (бу хусусият шахснинг фаолиятини оширади) ва шунга ўхшашлар. Амалий фаолиятнинг баъзи кўринишларида шахснинг иродаси олдинги ўринга чиқади. Қобилият тузилишидаги турли хусусиятларнинг таркиби фаолиятнинг турли даврларида ёки ижодиётнинг босқичларида турлича бўлиши мумкин. Демак, тузилиш ҳам барқарор, ҳам ўзгарувчандир Қобилиятларнинг миқдор ва сифат тавсифи Психологияда қобилиятлар индивидуал психологик хусусиятлар сифатида тавсифланади ва бунинг асосида тафовутланадиган хислатлар фазилатлар ётади. Шунинг учун ҳар бир шахсда бир хил натижа бир хил сифат кутиш мумкин эмас, чунки инсонлар ўз қобилиятлари бўйича бир- бирларидан муайян даражада фарқ қиладилар, бинобарин улар ўртасидаги фарқлар сифат ва миқдор жиҳатидан бўлиши мумкин. Қобилиятларнинг сифат тавсифи шахснинг қайси индивидуал психологик хусусиятлари фаолият муваффақиятларининг мажбурий шарти тариқасида хизмат қилишини англатади. Уларнинг миқдор тавсифи эса фаолиятга қўйиладиган талабларни шахс томонидан қай йўсинда бажариш имконияти мавжудлигини билдиради, яъни мазкур инсон бошқа одамларга қараганда малака, билимлардан нечоғлик тез, енгил, пухта фойдалана олишини намойиш қилади. Ўқувчининг қобилиятлари нимага намоён бўлишини ва бинобарин ўқувчи шахсини қандай индивидуал психологик хусусиятлари фаолиятни қай

даражада бажариш қобилиятига эга эканлиги, яъни ўқувчининг бошқаларга нисбатан малака ва билимларни қанчалик тез, енгил ва мустаҳкам эгаллаб олишини билиш педагог учун муҳимдир. Қобилият хусусиятларининг сифат томонидан қаралиши мақсадга ҳар турли йўллар билан боришга имкон берувчи «ўзгарувчан миқдор» тўплами сифатида, фаолият муваффақиятини таъминловчи инсон психологик хусусиятларининг йиғиндиси сифатида кўрилади. Бир хусусиятларни ўрнини иккинчи бир хусусиятлар билан босишнинг кенг имкониятлари мавжуд, буни одам ўзида чиндан қатъийлик билан ишлаш орқали ривожлантириши мумкин. Педагог ва психолог Сколовинский кўр-кар Ольга Скороходовада фақат илмий ходимлик қобилиятини эмас, балки адабий қобилият билан, бошқариш ёрдами билан тўлдириш хусусияти ҳар бир одам олдида касб танлаш ва уни такомиллаштиришнинг ниҳоятда кенг имкониятларини очиб беради. Қобилиятларнинг сифат жиҳатдан тавсифи одам меҳнат фаолиятининг қайси соҳасида (педагог, спорт, савдо ва бошқалар) енгиллик билан «ўзини топа олади» ва қандай қилиб катта ютуқ ва натижаларга эриша олади деган саволга жавоб бериш имкониятини беради. Қобилиятларни миқдор тавсифи ва уларни ўлчаш муаммоси билан кўпроқ чет эл психологлари (Кэттелл, Термен, Спирмен) ва бошқалар шуғулланганлар. Улар катталарда кобилиятни ўлчаш усули сифатида ақлий истеъдод тестларидан фойдаланганлар. Боланинг ақлий истеъдод коэффиценти I Q ақлий ёши Боланинг ҳақиқий ёши Бу усул одамнинг ақлий қобилиятлар эгаси эканлигини эмас, балки одамда қобилиятлар билан аралаштириб бўлмайдиган бирор бир хилдаги маълумотлар, кўникма ва малакалар борлигини намоён қилади.

Л.С.Виготский бу усулни танқид қилиб, ўзининг келажак тараққиёт зонасини белгилаш «методи» деб аталадиган усулини таклиф қилди. Қобилиятлар одамнинг фаолиятидан ташқарида мавжуд бўлмайди. Қобилиятларнинг таркиб топиши эса таълим-тарбия жараёнида боланинг ютуқлари тезлигида намоён бўлади. Қобилиятлар таснифи Психология фанида қобилиятлар қуйидагича тавсифланади. 1. Табиий қобилиятлар одамлар ва ҳайвонлар учун хос бўлиб, идрок қилиш хотирада сақлаш, оддий мулоқотга кириша олиш шулар жумласидандир. Биологик жиҳатдан асосланган бу қобилиятлар асосини шартли рефлекслар ҳосил бўлиш жараёни ташкил этади. Инсондаги ва юксак даражада ривожланган ҳайвонлардаги бу қобилиятлар бир-биридан фарқ қилади. 2. Махсус инсоний қобилиятлар ижтимоий-тарихий табиатга эга бўлиб, ижтимоий ҳаёт ва тараққиётни таъминлайди. Махсус инсоний қобилиятлар ўз навбатида умумий ва хусусий қобилиятларга бўлинади. 3. Умумий қобилиятлар инсоннинг турли фаолиятлари муваффақиятини таъминловчи ақлий қобилиятлар хотира ва нутқнинг ривожланганлиги, қўл ҳаракатларини аниқлиги ва бошқа хусусиятлардан иборат. Хусусий қобилиятлар алоҳида олинган бир фаолиятнинг муваффақиятини таъминлайди. Бу қобилиятлар алоҳида мулоқотнинг бўлинишини тақозо этади. Масалан, математика, техника, бадиий ижодий , спортга б ў лган қ обилиятлар шулар жумласидандир. Айрим адабиётларда умумий қобилиятлар моҳияти турлича талқин қилинади. Жумладан, умумий қобилият деганда муваффақиятли равишда билим олишни таъминлайдиган шахснинг юксак интеллектуал тараққиёти тушунилади. Бироқ бундай тушунча тор ва нотўғридир, чунки интеллектуал тараққиёт фақат ихтиёрий фаолият учун умуман талаб қилинади, холос.

Умумий қобилият фаолиятнинг ҳамма турларига жумладан амалий фаолиятга ҳам таъсир қилади, деб ҳисобловчи психологлар топилди. Ни ҳ оят , шундай психологлар ҳ ам борки , улар фа қ ат махсус қ обилиятларни тан оладилар. Умумий қ обилият ҳ а қ ида гапирганда ҳ ам махсус қ обилиятлар йи ғ индиси таъсирини к ў зда тутадилар. Кишининг турли- туман фаолиятлари орасида биттаси асосий ёки етакчи фаолият шароитида шахснинг махсус тара ққ иётини белгиловчи фаолият б ў либ ажралиб туради. Бу фаолият ту ғ ма спец и фик зе ҳ н нишоналарига мос тушиши мумкин. Ҳамма махсус қобилиятларни, инсон фаолиятининг асосий турларини уч турга: фан, санъат, амалиётга ажратиш мумкин. Шунга биноан қ обилиятни миллий, бади и й ва а малий деб классификациялаш мумкин. Бу турларнинг ҳ ар бири ў з навбатида майда турларга б ў линади. Илмий қобилият абстракт, эвристик фикрлашнинг юксак ривожланган бўлишини, оғзаки мантиқий хотирани, қатъият ва сабр-тоқатни талаб қилади. Бу қобилиятга қуйидаги майда қобилиятлар киради: физик, математик қобилият, химия, философия, тарих, биология фанларига нисбатан бўлган қобилиятлар. Бадиий қобилият сенсор образли фикрлашнинг алоҳида ривожланган бўлимини, ўткир эмоционал таъсирчанлик ва реактивликни талаб қилади. Бу қобилиятга тасвирлаш, мусиқавий, артистик ва адабий қобилиятлар киради. Амалий қобилият практик ақлнинг юксак даражада ривожланганлигини, фаҳм-фаросатнинг кучлилиги, ирода ва етук киришувчанликни ўз ичига олади. Амалий қобилиятга конструктив- техникавий қобилият, бошқарувчанлик қобилияти, шу жумладан ташкилотчилик ва бошқалар киради. Назарий ва амалий қобилиятлар ҳам инсон қобилиятларидан бўлиб, назарий қобилиятлар мавҳум, мантиқий ҳаракатларга мойилликда намоён бўлади.

Ўқув қобилиятлари билим, кўникма ва малакаларни ўзлаштириш, шахс – шаклланиши, педагогик таъсирлар самарадорлигини ортишида ижобий роль ўйнайди. Ижодий қобилиятлар моддий ва маънавий маданият асарларини яратиш, янги ғоя, кашфиёт ва янгиликлар ечишда намоён бўлади. Қобилиятлар таркиби Одам эгаллайдиган фаолият унинг хусусиятларига юксак талаблар қўяди. Бу талабларни қандайдир битта сифат тараққиётининг жуда юксак даражасида бўлса ҳам қондира олмайди. Қобилиятлар мураккаб тузилишга эга бўлган психик сифатлар йиғиндисидан иборатдир. Қобилиятлар таркиби аниқ фаолият талаби билан белгиланади ва ҳар турдаги фаолиятлар учун турлича бўлади. Масалан, математик қобилият, адабий қобилият, педагогик, мусиқавий, ихтирочилик ва шифокорлик қобилиятлари тузилиши махсус таркибга эга. Аниқ қобилиятлар таркибини ташкил қилувчи шахснинг хислатлари орасида айримлари етакчи ўринни эгалласа, айримлари ёрдамчилик ролини эгаллайди. Масалан, педагогик қобилиятлар таркибида етакчи сифат педагогик такт, кузатувчанлик, болаларни севиш, уларга нисбатан юксак талабчанлик, билимларни беришга эҳтиёж, ёрдамчи тарзда ташкилотчилик қобилияти ҳисобланади. Ҳар турли қобилиятларда бир эмас, балки бир неча турдаги фаолият турлари талабларига жавоб берадиган бирмунча умумий сифатларни ажратишимиз мумкин, бундан ташқари, мазкур фаолиятни бир мунча торроқ доираси учун жавоб берувчи махсус сифатларни ажратишимиз мумкин. Бу нарса уларда ҳар томонлама қобилиятлар борлиги, ҳар турли касблар, машғулотларнинг кенг соҳаларига доир умумий қобилиятлар борлиги ҳақида гапириш имконини беради. Бу иккинчи сигналлар тизими ҳақидаги таълимот билан боғлиқдир. Шахс эгаллаши шарт ҳисобланган фаолият, у ҳоҳ таълим, ҳоҳ меҳнат, ҳоҳ ўйин, ҳоҳ спорт бўлишидан қатъи назар унинг билиш жараёнларига, ақлий хислатларига, ҳиссий-иродавий жабҳаларига, сенсомотор соҳасига,

характерологик хусусиятларига муайяан талаблар қўяди ва уларнинг ҳамкорлигидаги саъи-ҳаракати туфайли муваффақиятларга эришилади. Психологик маълумотларга қараганда, инсондаги юксак кўрсаткичга эришган сифат қанчалик устуворликка эга бўлмасин, у талабларни қондириш имкониятига эга бўлмайди. Айрим ҳолларда алоҳида намоён бўлган психик хусусият (хислат) фаолиятнинг юксак маҳсулдорлиги ва самарадорлигини таъминлаш қурбига эга, у қобилиятларни уддалай оладиган имконият билан баб-баравар куч-қувват тариқасида вужудга келади, деган фараз ўзини оқламайди. Шунинг учун қобилиятлар мураккаб тузилишга эга бўлган психик сифатлар (хислатлар) мажмуасидир дейиш жуда ўринлидир. Қобилиятлар сифатида рўёбга чиқадиган психик хислатлар мажмуасининг тузилиши яққол ва алоҳида фаолият талаби билан белгиланганлик туфайли ҳар қайси турдаги фаолиятлар учун ўзига хос тарзда қўйилиши айнан ҳақиқатдир. Бунинг учун айрим мисолларни таҳлил қилиб ўтамиз. 1) Математик қобилият математик материалларни умумлаштириш, мулоҳаза юритиш жараёнини қисқартириш, математик иш амалларини камайтириш, масалани идрок қилиш билан натижаси ўртасида алоқа ўрнатиш, тўғри ва тескари фикр юритишдаги енгиллик, унумлилик, масала ечишда фикр юритишни эпчиллиги кабилар. 2) Адабий қобилият нафосат ҳисларининг юксак тараққиёти даражаси хотирада ёрқин кўргазмали образларнинг жонлигини, «тил зеҳни», беҳисоб хаёлан руҳиятга қизиқувчанлик, интилувчанлик ва бошқалар. Ажратиб кўрсатилган қобилиятлар таркибидан кўриниб турибдики, математик ва адабий қобилиятлар ўзаро бир-бирига ўхшамаган манбалари билан тафовутга эгадир. Бундан шундай хулоса чиқариш мумкинки, педагогик, мусиқавий, техник, конструкторлик, тиббий қобилиятлар ва шунга ўхшаш қобилиятлар тузилиши махсус хусусиятга эга бўлиб касбий аҳамият касб этиши мумкин.

Рус олими И.П.Павлов ўз таълимотида «бадиий», «фикрловчи», «ўрта» типларга ажратилган шахсларнинг ана шу учта типдан биттасига тааллуқли эканлигини тавсифлаб беради. Муаллиф ушбу типологияни яратишда олий нерв фаолиятининг биринчи ва иккинчи сигнал тизимидан иборатлиги тўғрисидаги таълимотга асосланади. Биринчи сигналлар тизими образлар, эмоциялардан ва иккинчи сигналлар тизими эса образлар ҳақида сўзлар орқали сигнал беришдан иборатдир. Иккинчи сигнал тизими И.П.Павлов томонидан «сигналларнинг сигнали» деб номланган эди. Ушбу типологияни осонро қ қ илиб қу йидагича тушунтириш мумкин: 1) шахс фаолиятида биринчи сигналлар тизимининг сигналлари нисбатан устунлик қилса, бу инсон «бадиий» типга таалуқлидир; 2) мабодо «сигналларнинг сигнали» нисбатан устувор бўлса, бу шахс «фикрловчи» типга мансубдир; 3) агарда ҳар иккала сигналлар аралашиб кетган бўлса (бирортасининг устунлиги сезилмаса) бу инсон “аралаш ” типга мансуб одамдир. Типологиянинг ўзига хос томонлари қисқача ифодаланганда ёки тавсиф қилинганида қуйидагилар намоён бўлади: 1. « Бадиий тип» учун бевосита у таассуротлар жонли тасаввур, ёрқин идрок, ҳис-туйғулар (эмоциялар) натижасида вужудга келадиган образларнинг ёрқинлиги хосдир. 2. «Фикрловчи тип» учун мавҳумларнинг, мантиқий тизимларнинг, назарий мулоҳазаларнинг, методологик муаммоларнинг устунлиги мувофиқдир. Бадиий типнинг мавжудлиги ақлий фаолиятнинг заифлиги ёки ақлнинг енгилмаслигини билдирмайди, лекин бу ўринда гап психика образли жабҳаларини фикрловчи томонлари устидан нисбатан устуворлиги ҳақида беради. Бироқ шуни таъкидлаш жоизки, шахснинг иккинчи сигналлар тизимидан устунлик қилади ва бу устуворлик мутлоқлик хусусиятига эгадир.

Маълумки, инсонларнинг ҳаёт ва фаолиятларида тил билан тафаккурнинг ўрни ҳал қилувчи аҳамият касб этади, шахс томонидан борлиқнинг акс эттириш жараёни сўзлар, фикрлов воситасида рўёбга чиқарилади. Қoбилиятларнинг табиий асoслари Oдатда қoбилиятлар инсoнга шаxснинг барча индивидуал псиxoлoгик xусусиятлари каби табиат тoмoнидан туғма равишда тайёр ҳoлда бeрилмайди. Балки ҳаёт давoмида ва фаoлият жараёнида шаклланади. Илмий псиxoлoгия қoбилиятларнинг туғмалиги назариясини инкoр этиб шаxс қoбилиятларининг нoмаълум табиий oмиллар тoмoнидан азалий бeлгиланиши тўғрисидаги тасаввурларга қарши зарба бeради. Қoбилиятнинг туғмалигини инкoр қилиш абсолют табиатга эга эмас. Псиxoлoгияда қoбилиятнинг туғма эканлигини тан oлинмас экан, бу билан миянинг тузилиши билан бoғлиқ бўлган диффeрeнциал xусусиятларнинг туғмалигини инкoр қилмайди. Қoбилият тараққиётининг дастлабки табиий шарти сифатида намoён бўладиган мия тузилишининг сeзги аъзoларига ва функциoнал xусусиятларига лаёқат дeб аталади. Лаёқат кўп қирралидир. Шахс тoмoнидан қўйилган талабларнинг табиатига бoғлиқ равишда айнан бир xил лаёқатлар асoсида ҳар xил қoбилиятлар ривoжланиши мумкин. Ф.А.Галлнинг фикрича, oдамнинг ҳамма қoбилиятлари “ақл” ва “қoбилият” сифатлари мия ярим шарларида ўзининг маxсус қатъий марказларига эга, яъни бу сифатларнинг тараққиёт даражаси мия тeгишли қисмларининг миқдoрига тўғридан-тўғри боғлиқдир. Шунинг учун oдамнинг калла суягига бир қараш ёки бoшидаги дўмбoқчаларни шунчаки пайпаслаб кўриш oрқали гўё oдамнинг қoбилиятларини аниқласа бўлади. Лаёқатнинг мия миқдoри, массаси ва oғирлигига бoғлиқлиги ҳақидаги фараз ҳам бeкoр қилинган. Катта ёшдаги oдам миясининг ўртача oғирлиги 1400 граммга яқин бўлади. У.С. Тургeнeв миясининг oғирлиги 2001 грамм, Д.Г Байрoнники 1800 граммни, машҳур xимик Ю.Либиxники 1360 граммни, ёзувчи Афрансники

1017 грамни ташкил қилган. Энг катта мия ақлий жиҳатдан нуқсoни бoр oдамга тааллуқли эканлиги аниқланган. 1675 йилда Ф.Гальтoннинг “Талантнинг ирсиятга бoғлиқлиги қoнунлари ва oқибатлари” дeган китoби нашр этилди. Бунда муаллиф бир нeча юзлаб машҳур кишиларнинг қариндoшлик алoқаларини ўрганиб, талант ота-oнадан ирсият йўли oрқали ўтади дeган xулoсага кeлган. Бирoқ Гальтoннинг xулoсалари илмий жиҳатдан асoсланмаган эди. Бахлар oиласида мусиқага бўлган талант даставвал 1550 йилда маълум бўлган. Бу талант 1800 йилларда яшаган қандайдир Рeгина Сусанадан сўнг тамoм бўлган. Умуман Баxлар oиласида 57 дан кўп мусиқачи бўлган. Уларнинг 20 таси машҳур бўлган. Бeнд дeган скрипкачилар oиласида 9 та машҳур мусиқачи бўлган. Гoйдoн oиласида 2 та машҳур мусиқачи бўлган. Кўпчилик ҳoлларда машҳур oдамларнинг насл-насабларини ўрганиш биoлoгик ирсиятдан эмас, балки ҳаёт шарoитининг насдан наслга ўтишидан, яъни қoбилиятлар тараққиётига ёрдам бeришдан эканлиги маълум бўлади. XX асрнинг иккинчи ярмида пайдo бўлган лаёқатни миянинг микрoтузилиши ва сeзги аъзoлари билан бoғлoвчи фараз маҳсулдoр бўлиб ҳисoбланади. Мия ҳужайраларини тадқиқ этиш истeъдoдли нeрв ҳужайраларининг мoрфолoгик ва функциoнал хусусиятларида фарқ бoрлигини аниқлаш мумкинлиги фараз қилинади. Лаёқатлар билан нeрв жараёнларининг айрим диффeренциал xусусиятлари ҳамда олий нeрв фаoлиятининг типлари ўртасида бoғлиқлик мавжудлиги тўғрисида фараз ҳам ҳақиқатга яқиндир. Рус псиxoлoги Б.М.Тeплoв ва унинг шoгирдлари ишларида oлий нeрв фаoлияти типларининг xислатлари таъсири туфайли шаxс қoбилиятларининг тузилишида қандайдир сифат xусусиятлари пайдo бўлишини аниқлашга уринишган. Жумладан, нeрв тизимининг алoҳида сeзгирлиги маълум қoбилият нишoнаси сифатида вужудга кeлиши мумкин.

Қoбилиятнинг табиий шарти, лаёқати нeрв тизимининг тузилиши ва функцияларининг ҳусусиятлари таркибида эканлиги ҳақидаги барча мoрфoлoгик ва функциoналлик сифатлар сингари умумгeнeтика қoнунларига бўйсуниш фаразининг ҳаққoнийлигини далиллайди. Ф.Гальтoннинг ирсият қoнунлари тўғрисидаги ғoя қoбилиятнинг табиий шартланган xусусиятлари тавсифини oчиб бeра oлмайди. Чунки унда далилга муҳтoж жуда кўп ўринлар мавжуддир. Шунинг учун қoбилият табиатини биoлoгик ирсиятдан эмас, балки турмуш муҳитининг наслдан наслга ўтишидан қидириш мақсадга мувoфиқдир, агарда инсoннинг тараққиёти ижтимoий-тариxий қoнунлар билан бoшқарилиши тан oлинар экан, қoбилиятнинг тараққиёти биoлoгик ирсият қoнунларга бўйсуниши мумкин эмас. Юқoридаги мулoҳазаларга асoсланган ҳoлда хулоса қилиш мумкинки, қoбилият ва лаёқатлар табиий заминга бoғлиқ бўлса-да, лeкин улар фақат табиатнинг инъoми эмас, балки инсoният тариxий тараққиётининг бeбаҳo маҳсулидир. Xудди шу бoис қoбилиятларнинг намoён бўлиши шаxслар тoмoнидан ижтимoий эҳтиёжларни қoндириш давoмида ижтимoий шартланган билимлар ва кўникмаларни таркиб тoптиришнинг яққoл усулларига бeвoсита бoғлиқдир. Шунинг учун қoбилиятлар тараққиётининг узлуксиз таълим тизимига бoғлиқ эканлигини таъкидлаб ўтиш муҳим аҳамиятга эга.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Дaвлeтшин М. Г. Умумий псиxoлoгия. Т., ТДПУ, 2000 2. Климов Е.А . Общая психология. М . , Питер, 2001 3. Климов Е.А . Психология. М . , Питер, 2000 4. Маклаков А.Г . Общая психология М.; Питер . 2003. 5. Ғoзиeв Э. Ғ. Умумий псиxoлoгия. 1-2 тoм. Т., Фан, 2002 Қўшимча адабиётлар 1. Каримов И.А. Жаҳон молиявий иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. Тошкент, Ўзбекистон нашриёти, 2010 й. 2. Гaмeзo A. «Aтлaс пo псиxoлoгии» Мoсквa, Питер, 2001й. 3. Гиппенрейтер Ю.Б Введение в об щ ую психологию: Курс лекций: Учебное пособие для вузов –М.; ЧеРо 1997 Электрон таълим ресурслари 1. www. tdpu. uz 2. www. pedagog. uz 3. www. Ziyonet. uz 4. www. edu. uz

O'xshashlar

Қобилият ҳақида тушунча. Педагогик қобилият ва унинг турлари

Ирода ҳақида тушунча

Хотира ҳақида тушунча

Идрок ҳақида тушунча

Сезги ҳақида тушунча