Nutq va muloqot - Psixologiya - Referatlar

Nutq va muloqot

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

83 KB

Ko'chirib olish

Nutq va muloqot Reja: 1. Til va nutq faoliyati haqida tushuncha 2. Tilning vazifalari 3. Nutq faoliyati haqida tushuncha 4. Nutq faoliyatining turlari 5. Xayol haqida tushuncha 6. Xayol turlari 7. Xayol jarayonlari

Til va nutq faoliyati haqida tushuncha . Ma’lumki hayvonlar olamidagi aks ettirish shakllari, ularning «tillari» ijtimoiy tajribani uzatish va bu tajribani keyingi avlod tomonidan o‘zlashtirish imkonini bermaydi. Shaxsning rivojlan - ishi, uning ongining shakllanishi, uning individual tajribasi umuminsoniy tajriba bilan uzviy bog‘liq. Kishilarda tilning mavjudligi tufayli ular ijtimoiy tajribani uzatadilar va o‘zlashtiradilar. Tilning o‘zi nima? Umumiy qilib ta’rif berganda, til belgilar tizimidan ib - oratdir. Belgi – voqelikning istagan elementlarini qandaydir aks ettirish, uni shartli ravishda belgilashdir. Masalan, avtomobil haydayotib, yo‘limizda uchraydigan ko‘cha harakati belgilariga bog‘liq holda o‘zimizni har xil tu - tamiz. Bundan ko‘rinib turibdiki, belgi ma’lum jihatdan qurolga o‘xshaydi. Faqat qurol bizning amaliy faoliyatimizga vositachilik qiladi, belgi esa bizning nazariy va intellektual faoliyatimiz, yuksak psixik funktsiyalarimiz (idrok, tafakkur va h.k.) vositasidir. So‘zning belgi sifatidagi asosiy xususiyati uning mazmuni, ma’nosidir. «stul» so‘zining ma’nosi shu predmetning barcha ijti - moiy muhim belgilarini, xususiyatlarini (turkumi, vazifasi kabi) o‘zida aks et - tiradi. Tilning vazifalari . Tilning eng muhim funktsiyalaridan biri - til ijtimoiy tarixiy tajribani berish va uzlashtirish vositasidir. Har bir kishining hatti- harakati va faoliyati kishilikning ijtimoiy tarixiy tajribasiga bog‘liq holda rivo - jlanadi. Kichkina bola dunyoni mustaqil suratda bilib olmaydi. U bilimlarning bir qismini ota-onasidan so‘rab, savollar berib o‘zlashtiradi. Boshqa bir qis - mini o‘zaro munosabatlarda, asosan, til yordamida o‘zlashtiradi. Yana bir qism bilimlarni maktabda, pedagoglardan o‘rganadi (til yordamida). Bilim - larning anchagina qismini kitoblardan o‘qib o‘rganadi (yana til yordamida). Bu tilning kommunikatsiya funktsiyasidir. Tilning ikkinchi vazifasi (funktsiyasi) – til interaktsiya vositasidir. Ma’lumki, kishining hatti-harakati va faoliyati, ko‘pincha, ijtimoiy qimmatga ega bo‘lmagan o‘zga kishilarning bevosita tajribalari bilan ham belgilanadi. 2

Agar biror kishi boshqasiga magazin yoki oshxonaning ishlamayotganligi haqida xabar bersa, u o‘z hatti-harakatini o‘zgartiradi. Boshqa magazin yoki oshxonaga borishi mumkin. Bu yerda til yordamida berilayotgan informatsiya kishining hatti-harakatini boshqarmokda. Bu tilning interaktsiya yoki kishin - ing hatti-harakatini boshqarish vositasi sifatidagi funktsiyasidir. Tilning uchinchi vazifasi (funktsiyasi) – kishining o‘z tajribasi va ijtimoiy tajriba asosida o‘z hatti-harakatlarini boshqarish bilan bog‘liq. Odam biror muammoli vaziyatlarda o‘z tajribasigagina asoslanib qolmay, boshqa kishi - larning tajribalariga, umuman jamiyat tajribasidan ham foydalanadi. Ana shunday vazifalarni o‘z oldiga qo‘yish va hal qilish jarayoni intellektual akt (harakat) deb ataladi. intellektual harakat uch bosqichdan iborat bo‘ladi: faoliyatni rejalashtirish, uni amalga oshirish, maqsad bilan solishtirib ko‘rish. Odamning individual harakatlari, asosan mana shunday intellektual aktlardan tashkil topgan bo‘ladi. Bu borada avvalbor odamlarning rejalashtira olish qo - biliyati yuzaga chiqmoqda. Bunday rejalashtirish va umuman fikriy masalalarni hal qilish kishining asosiy quroli tildir. Bu yerda til intellektual faoliyatning (idrok, xotira, tafakkur, xayol) quroli sifatidagi vazifasi bilan to‘qnash keldik. Nutq faoliyati haqida tushuncha . Nutq faoliyati – odam tomonidan ijti - moiy-tarixiy tajribani o‘zlashtirish va avlodlarga uzatish yoki kommunikatsiya o‘rnatish, o‘z harakatlarini rejalashtirishda tildan foydalanish jarayonidir. Nutq faoliyatining yo‘nalishi har xil bo‘lishi mumkin: -yangi informatsiya berish; -aqliy masalani yechish. Til aloqa vositasi yoki quroli, nutq faoliyati esa aloqa jarayonining o‘zidir. Psixologiya nutqni o‘rganar ekan, har turli sharoitlarda, har xil muammoli vaziyatlarda tildan foydalanish xususiyatlarini aniqlaydi, inson hatti-harakatini rivojalantirishda tilning rolini o‘rganadi, bolalarda aloqa (kommunikatsiya) jarayonining tarkib topish yo‘llarini va shu kabilarni tahlil qiladi. 3

4.Nutq faoliyatining turlari . Nutq faoliyatini turli belgilar asosida klas - sifikatsiya qilish mumkin.: Nutqning psixofiziologik mexanizmi bilan bog‘liq bo‘lgan murakkablik darajasiga ko‘ra: - xoroviy nutq; - exologik (oddiy takrorlash) nutqi; - atash nutqi; - kommunikativ nutq. Nutq faoliyatida rejalashtirishning (programmalashtirishning) roli bo‘yicha: - faol nutq; - reaktiv nutq. Nutqning ixtiyoriyligi bo‘yicha: -ixtiyoriy; - beixtiyor (impulsiv) nutq. Nutqning etreriorizatsiyalashgan yoki interiorizatsiyalashganligiga ko‘ra: - tashqi nutq; - ichki nutq. Yuqorida ko‘rsatilganlardan bir nechtasiga to‘xtalib o‘tamiz. Ixtiyoriy va ma’lum darajada faol nutq ko‘p xollarda monologik reaktiv nutq esa dialogik nutq deb ataladi. Monologik nutq. Monologik nutq ma’lum darajada nutqning batafsil turi hisoblanadi. Chunki monologik nutqda biz barcha ma’lumotlarni iloji boricha to‘liq berishga, notanish vaziyat va holatlarni tinglovchi tushunishi uchun batafsil tasvirlab berishga majburmiz. Monologik nutq – nutqning faol, ixtiyoriy turlaridan biridir. monologik nutqni amalga oshirish uchun gapirayotgan odam qandaydir nutq mazmuniga ega bo‘lishi, shu mazmun asosda o‘z nutqiy mulohazasini izchil ko‘ra bilishi lozim. Boshqacha qilib aytganda notiq o‘z nutqini (gaplarnigina emas) avval - dan bir butun holda oldindan rejalashtiradi (programmalashtiradi). Monologik nutq qiyin, murakkab bo‘lganligi sababli uni maxsus ravishda tarbiyalash, shakllantirish talab qilinadi. Masalan kichik bola yoki o‘rganma - gan kishiga o‘z fikrini batafsil, monolog sifatida bayon qilish qanchalik qiyin - ligini barchamiz bilamiz. Shu sababli maktablarda, boshqa tipdagi o‘quv yurt - larida monologik nutqni o‘stirishga alohida e‘tibor berish lozim. Ayniqsa o‘qi - 4

tuvchi uchun «tili tumtoq» bo‘lishdan yomonroq, pedagogikaga zidroq narsa yo‘q. Nutqning bu turini rivojalantirish uchun turli bahslar, ma’ruzalar bilan chiqishlar, treninglar o‘tkazish lozim. Dialogik nutq. Nutqning bu turi vaziyatga qarab yuzaga chiqadi va kon - tekstual (shu vaziyatdan, oldingi aytilgan fikrning mazmuni va shakllaridan kelib chiqiladi) xarakterga egadir. Dialogik nutqning xarakteristikasi monologik nutqning xarakteristikasiga qarama-qarshi. Birinchidan, dialogik nutqda suhbatdoshlarga ma’lum bo‘lgan ayrim so‘zlar tushirib qoldiriladi. Shu sababli yozib olingan dialogik nutq o‘zgalar uchun ko‘pincha tushunarsiz bo‘ladi. Ikkinchidan, dialogik nutq ixtiyorsiz, reaktiv nutqdir. Dialogik nutq ko‘pincha biror fikrga, luqmaga, hatto nutq bilan bog‘liq bo‘lmagan stim - ullarga javob tariqasida (qo‘lini eshik qisib olgan kishi «Oh!» deydi) yuzaga keladi. Uchinchidan, dialogik nutq nixoyat darajada oz tartiblidir. dialogik nutq davomida luqma tanlash odatda programmaga ega bo‘lmasa kerak. Agar di - alogik nutq jarayonida rejalashtirishga to‘g‘ri kelsa ham bu oddiy re - jalashtirish bo‘ladi. Chunki, biz yuqorida ko‘rsatib o‘tganimizdek, dialogik nutq kontekstga bog‘liq ravishda boshqariladi. Ko‘p hollarda u go‘yoki o‘z- o‘zidan «oqib» kelaveradi. Dialogik nutqda qo‘llaniverib odat bo‘lib qolgan so‘zlar va so‘z birikmalari («rahmat», «yaxshi», «marhamat») juda ko‘p qo‘llaniladi. Ichki nutq. Ichki nutq nutq faoliyatining alohida xili hisoblanadi. Ko‘pin - cha ichki nutq amaliy va nazariy faoliyatni rejalashtirish fazasida vosita sifatida namoyon bo‘ladi. Agar biz biron-bir qiyin masalani yechayotgan bo‘lsak uni o‘z-o‘zimiz bilan maslahat (muhokama) qilib olamiz. Tabiiyki ichki nutq chala-yarim, uzuq-yuluq- ya’ni fragmentar xarakterga ega bo‘ladi. Sababi biz o‘z fikrimizni nima haqida o‘ylab nima haqida «gapirayotgani - mizni» o‘zimiz juda yaxshi tushunamiz. 5

Ikkinchi tomondan, biron vaziyatni idrok qilish paytida anglashilmovchi - lik bo‘lmaydi. Haddan tashqari sharoitga bog‘liqdir. Ichki nutqni artikulyat - siya a’zolarining harakatlarini (lablar, tilning harakatlari) qayd qilish yo‘li bi - lan tekshirish mumkin. Ammo bu holda ichki nutqning mantiqiy jihatdan oxirigacha olib borilmaydigan, real ovoz chiqarishgacha yetkazilmaydigan ta - laffuz qilish harakatlarigina o‘rganialdi. Yozma nutq. Yozma nutq monologik nutqqa juda yaqin turadi. Shu sababli ba’zi qo‘llanmalarda uni monologik nutqning turi ham deb ko‘rsa - tishadi. Monologik nutqning barcha xususiyatlari yozma nutqka ham xosdir. Yozma nutq og‘zaki monologik nutqqa nisbatan birmuncha batafsilroqdir. Chunki yozma nutq jarayonida suhbatdoshdan keluvchi teskari aloqani bo‘lmasligi. Bizdan suhbatdoshimiz biror narsani so‘ray olmaydi. Shu sababli hamma narsani batafsi, oldindan tushuntirishga, izhor qilishga harakat qilamiz. Bu jihatdan yozma nutq og‘zaki nutqqa nisbatan nihoyatda murakkab. Yozma nutqni o‘zlashtirish va uni tushunish uchun maxsus tartibda ta’lim olmoq darkor. XAYOL. XAYOL HAQIDA TUSHUNCHA Xayol haqida tushuncha . Xayol yoki fantaziya, tafakkur kabi yuksak bilish jarayonlariga kiradi va faqat odamlarga xos bo‘lgan faoliyatlarda yuzaga chikadi. Mehnatning tayyor natijasini xayolga keltirmay turib, ishga kirishib bo‘lmaydi. Fantaziya yordamida kutilayotgan natijani tasav vur qilish–inson mehnatning hayvonlar instinktiv harakatlaridan tubdan farq qiladi. Xayol inson faoliyatining barcha jabhalarida yuzaga chiqadi. Masalan, oddiy stol yasash uchun ham uning shakli qanday bo‘ladi, nima uchun kerak, rangi, balandligi va h.k.larni oldindan tasavvur qilish lozim. Bir so‘z bilan aytganda, ishni boshlash - dan oldin bu stolni tayyor holda ko‘ra bilish talab qilinadi. Xayol inson ijodiy faoliyatning zarur elementi bo‘lib, mehnatning oxirgi va oraliq mahsulotlarida o‘z ifodasini topadi. Xayol mehnat natijalarini 6

narsalarda gavdalantirishga undaydi va shuning bilan birga muammoli vaziyat aniq bo‘lmagan hollarda ish-harakat programmasini tuzishni ta’minlaydi. Shun - ing bilan birga xayol biror aniq faoliyatning o‘rnini bosuvchi obrazlar hosil qil - ish vositasi sifatida yuzaga chiqadi. Xayol tafakkur singari, mammoli vaziyatda, ya’ni masalni yechishning yangi usullarini qidirib topishda yuzaga keladi. Ehtiyojlarni qondirishning real jarayonidan oldin ehtiyojlarni qondirishning soxta, xayoliy jarayoni sodir bo‘ladi. Muammoli vaziyatda masalani hal qilish uchun biz tushunchalarga (bil - imlarga) va obrazlarga suyanamiz. Ko‘pincha bu ikkala vosita ham birgalikda qo‘llaniladi. Ammo ulardan qaysi birining ustunligi muammoli vaziyatning xarakteriga bog‘liq. Agar masalaning dastlabki ma’lumotlari, chunonchi, ilmiy muammoning dastlabki ma’lumotlari aniq bo‘lsa, masalani yechish yo‘lining moxiyati ko‘proq tafakkur qonunlariga tobe bo‘ladi. Agar muammoli vaziyat ji - hatdan o‘zining noaniqligi bilan ajralib tursa, dastlabki ma’lumotlarni aniq analiz qilish juda qiyin bo‘lsa xayol mexanizmlari ishga tushadi. Xayol turlari . Xayol o‘zining faolligi va aktivligi bilan harakterlanadi. Shu bilan birga xayol kishini faollikka undovchi kuch, turtki sifatida ham ish - laydi. Lekin ayrim hollarda xayol faoliyatning o‘rnida, ya’ni soxta faoliyat sifatida harakat qilishi mumkin. Odam og‘ir ahvolga tushganda, biror masalani yecha olmaganda, o‘z xatolaridan qochishga harakat qilgani kabi hollarda u foy - dasiz orzularga, real hayotdan uzoq fantastika olamiga kirib ketishi mumkin. Bunday hollarda kishi amalga oshirib bo‘lmaydigan ish-harakat rejalarini tuzadi. Xayolning bunday turi passiv xayol deb ataladi. Passiv xayol ixtiyoriy yoki ixtiyorsiz yuzaga kelishi mumkin. Ixtiyoriy ravishda yuzaga keltirilgan, lekin hayot bilan, real hayotdagi faollikka olib kelmaydigan passiv xayol turi shirin xayol deb ataladi. qandaydir quvonchli, yoqimli narsalar haqida shirin xayollarga berilish hammaga xos. Ammo inson hayotida shirin xayol kechirish hollari ko‘proq bo‘lsa, bu shaxsning passivligidan dalolat beradi. Passiv xayol ixtiyorsiz ravishda ham yuzaga kelishi mumkin. Xayolning bu turi asosan ong faoliyatining, ikkinchi signallar sistemasining susayishida, odamning vaqtincha - 7

lik harakatsizlik holatida, uyqusirash holatida, effekt holatida, uyquda (tush ko‘rish), ongning kasallikka uchrab buzilishida (gallyutsinatsiya) va shu kabi - larda sodir bo‘ladi. Passiv xayolning aksi bo‘lgan aktiv xayol ijodiy va qayta tiklovchi xayol turlariga bo‘linadi. Ma’lum bir asosga yozuvlarga, chizmalarga asoslanib, ularga muvofiq keladigan obrazlar tizimini yaratuvchi xayol qayta tiklovchi xayol deyiladi. Ijodiy xayol qayta tiklovchi xayoldan farq qilgan holda, original va qim - matli moddiy mahsulotlarda amalga oshiriladigan yangi yangi obrazlarni yaratish. Ijodiy xayol barcha turdagi texnik, badiiy va boshqa ijodiyotning ajral - mas qismini tashkil qiladi. Xayol jarayonlari . Xayol (fantaziya) obrazlari qanday yaratiladi? Xayol jarayonlari ham idrok, xotira, tafakur kabi analitik va sintetik harakaterga ega. Analiz idrok va xotiradayoq ob’ektning ayrim umumiy belgilarini ajratish va saqlash hamda muhim bo‘lmagan belgilardan chetlashish imkoniyatini beradi. Analiz va undan keyingi sintez natijasida andaza, etalon hosil qilinadi. Shu eta - longa suyangan holda tashqi olam, borliq, predmetlar va hodisalar o‘rganiladi. Analiz va sintez xayol jarayonida boshqacha o‘ringa va yo‘nalishga ega. Chunki xayol jarayonida yangi, avval bo‘lmagan obrazlar, tasavvurlar yarati - ladi. Albatta bunda yangilik va eskilik o‘rtasidagi izchillik saqlanib qoladi. Xayol jarayonlarida tasavvurlar sintezi turlicha amalga oshiriladi. Agglyutinatsiya. Agglyutinatsiya kundalik hayotimizda birlashtirib bo‘lmaydigan turli sifatlar, xususiyatlar va qismlarni «yopishtirib» birlashtirish - dan iborat xayol jarayoni. Agglyutinatsiya yo‘li bilan ko‘proq ertak obrazlari yaratiladi (suv parisi, tovuq oyog‘ida turgan uy, pegas, kentavr va shu kabilar), agglyutinatsiyadan texnik ijodda ham foydalaniladi (tank amfibiya, gidrosamolyot). Giperbolizatsiya. Giprebolizatsiya narsalarni kattalashtrish, kichraytirish, ularning ma’lum qismlarining sonini ko‘paytirish, ularning o‘rnini almashtirish orqali yangi obrazlar yaratish. Bunga misol keltirib, ko‘p qo‘lli xudolarning 8

obrazi (xind afsonalarida), katta odam, no‘xatdek kichik polvon, yetti boshli aj - darlar va shu kabilar giperbolizatsiya yo‘li bilan yaratilgan obrazlardir. Urg‘u berish. Fantaziya obrazlarini yaratishning yana bir yo‘li narsalarn - ing kanaydir sifatlarini, belgilariga urg‘u berish, ularga diqqatni turli yo‘llar bi - lan jalb qilishdir. Bu usullar ayniqsa satirik jurnallarda ko‘p qo‘llaniladi. Bu yo‘l bilan o‘rtoqlik hazillari va turli karikaturalar yaratiladi. Sxematizatsiya. (sxemalashtirish)-biror mavjud narsadan andaza olib, shu andaza asosida obrazlar yaratish. Masalan, rassomlar turli o‘simliklarning obrazi asosida naqshlar yaratidilar. Yangi xayol obrazlarini yaratishning yana bir usuli, tipiklashtirish. Tipik - lashtirishdan badiiy adabiyotda keng qo‘llaniladi. Bu usul yordamida biror hodisaga, kishilar toifalariga, davrga xos yoki ularda ko‘p takrorlanuvchi belgi - lar ma’lum obrazlarda gavdalantiriladi. 9

A D A B I Y O T L A R 1. Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura.T., O‘zbekiston, 99 2. Karimov I.A. Barkamol avlod O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.T.: Sharq, 99 3. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash – davr talabi. T.,T.: O‘zbekiston, 99 4. Davletshin M.T, Tuychieva S.M. Umumiy psixologiya. T.: 2002 y. 5. Karimova V.M, Akramova F.A. Psixologiya. Ma’ruzalar matni. –T.: O‘qituvchi, 200 6. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya asoslari. –T.: «O‘qitu - vchi», 99 10

O'xshashlar

Nutq va muloqot

Faoliyat va muloqot

Muloqot

Muloqot psixologiyasi

Muloqot psixologiyasi