Ижод муаммосининг назарий йўналишлари - Psixologiya - Referatlar

Ижод муаммосининг назарий йўналишлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

97 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz РЕЖА: 1. И жод ва қобилият . 2. Бадиий ижод ва унинг турлари . 3. Ижодкор шахсларда мия ярим шарлари қобиғининг хусусиятлари. 4. Қобилият типлари ҳақида Павлов фикри.

www.arxiv.uz Ҳар қандай ижод ечилиши керак бўлган муаммонинг масаланинг қўйилишидан бошланади. Муаммо фаннинг ривожланиш йўли ёки технологиянинг мукаммалаштирилиши, санъатнинг эволюцияси натижасида келиб чиқиш мумкин. Ижодий кўринишни талаб қилувчи масаланинг келиб чиқиши мантиқи деярли англаган бўлиши мумкин, лекин муаммонинг юзага келиши ҳақиқий кашфиёт бўлиб, кашфиётчининг қобилият даражасига боғлиқдир. Бу ҳақида Шопенгауэр шундай деган: талант ҳеч ким тушолмаган мақсадга ўтиши мумкин; даҳо ҳеч ким кўрмаётган мақсадга етади. Бу ерда биз яна мантиқ билан эмас, англанилмаган психик тил- ҳиссиёт билан учрашамиз. «Ҳеч нарсани билмай туриб биз шу йўналишда тадқиқот ўтказиш қийин эмаслигини ҳис этамиз; бу саволни ўзи аҳамиятга эга эканлигини ҳис этамиз. Бизнинг онгимизда йиғилган ва қисман онг остида бўлган тажрибани устки онг ўзлаштирилгани сабабли, бу тажрибадан эркин ҳолда гипотезани келиб чиқаролмайди. Биринчи даҳонинг калласида нисбийлик назарияси ёки «Сикетин мадоннаси» пайдо бўла олмаган. Даҳо ўзини давридан олдинга ўта олмайди, лекин олдинга кетиш дистанцияси (орасидаги масофа) тарихий чегараланган. Даврий қонунни очилишига олиб келган гипотеза элементларнинг атом оғирлигини ва кимёвий ҳусусиятлари ҳақидаги билимга эга бўлмаган одамда пайдо бўлиши мумкин эмас. Айнан Менделеевнинг кимёвий профессионаллиги кимёвий жиҳатдан ҳар хил бўлган элементларнинг атом оғирлиги бир-бирига яқинлигига аҳамият беришга ёрдам берди. 70 машҳур бастакорнинг ҳаёт йўлининг тахлил шуни кўрсатадики, яхши ижод давридан олдин астойдил ўқиш керак. Машҳур актёр Жерар Фил и ппдан: «Инсонларнинг қандай камчилиги сизга ёқмайди?» деб сўрашганда у «Профессионал бўлмаганлиги»-деб жавоб берди. Шунинг учун ҳавоскорнинг (дилетантнинг) ҳар қандай ижод соҳасидаги «телба ғоянинг» муаллифи бўлишига оид умидлари кулгилидир. Ижоднинг мотивацияси- катта миқторда унинг продуктивлигини аниқловчи омил. Олий нерв фаолиятининг онгсиз ҳаракатлари, онг ва

www.arxiv.uz иҳтиёжлари ўртасида жуда чуқур муносабатлар борга ўхшайди. Онгнинг коммуникатив келиб чиқиши уни албатта социал қилади. Интерионрланган «бошқа» субъект томонидан ички «Я» каби қабул қилинган, нафақат ҳаёлан ўзи билан гаплашиш хусусиятини, балки битта нарсани ўйлаб бошқа нарсани гапириш хусусиятини беради. Псих o анаметик Франсуаза Дальто шундай деган «онг ости билан ёлғон гапириб бўлмайди.У ҳар доим ҳақиқатни билади». Онг ости витал иҳтиёжларга, инстинктив хулққа мойил бўлади. Бу айниқса экстремаль ҳолатларда, индивидуал ва турнинг (ота-оналик инстинкти) мавжудлигига таҳдид қилинганда, муҳитни рационал тахлилига вақт бўлмаса ҳам тезда ҳаракат қилиш кераклигида билинади. Олий онгга келса, у ҳал этувчи даражада бизни ўраб турган дунёни билиш ва такомиллаштириш учун индивидуал иҳтиёжларга боғлиқ. Ампер ёзишича, «кашфиётлардан бирини чоп этилиши лицейда дарс берувчи ўқитувчи лавозимини эгаллаш учун яхши баҳона. Лекин уни кашфиётга олиб келган хиссиётлари бу эмас». Фанда маълум миқторда мухаббатга эга бўлмаган одам муваффақиятга эришолмайди, чунки у тўғри йўлни тополмайди. Санъатга нисбатан бундан ҳам аниқ фикрни Л.Толстой айтган: «Ҳақиқий санъатнинг пайдо бўлиши бу одам ичида йиғилиб қолган ҳиссиётни ички эҳтиёжи. Ёлғон санъатнинг сабаби бу ҳирсдаир; Ёки Джон Рескин: қиз йўқотган севгиси ҳақида кўйлай олади, аммо зиқна йўқотган пуллари ҳақида кўйлай олмайди. Пришвин ўз кундалигида ёзиши бўйича, мухаббат ва ижод оламнинг ўзидан устин бўлишини талаб қилади, чунки ниманидир ўзидан ортиқ кўриши керак. Лекин ўзини мақсадига етишмоқчи бўлган айёр одам ва энг зукко терговчини боши берк кўчага олиб кириши мумкин бўлган жинояти ҳам ўта маккор бўлиши мумкин. Гап шундаки, олий онг ҳар доим эҳтиёжни қониқтириши учун «ишлайди»; «Даҳо ва ёвузлик- бир бирига зид» деган тушунча фақат фан, санъат ичидаги ижодга нисбатан тўғридир, чунки бу ерда альтрузм билан маънавий иҳтиёжлар билими доминантлик қилади.

www.arxiv.uz Буюк рассом (ёки Оли) шухратпараст, хасис бўлиши, қарта йўнаши мумкин. У инсон ва инсонларга хос нарса унга бегона эмас. Энг муҳими баъзи вақтларда ҳақиқатни билиш эҳтиёжи беғараз бўлиши керак. Айни вақтда шу эҳтиёж олий онг механизмини ҳаракатига келтириб рационал қурилишлар билан етиб бўлмайдиган натижаларга олиб келади. Даҳонинг қалами ўзиданда буюк, у қисқа муддатли ғоялар билан чегараланмайди, у доим олдинга интилади. (С.Цвейг). Пушкин гениал равишда олий онг фаолиятининг диалектикасини тўғри топган: «Апалон шоирни муқаддас қурбонликка чорламагунча». Кўп кашфиётчилар таъкидлашича, энг биринчи фикрлар ноаниқ тасвир сифатида пайдо бўлади. Досовский ёш олим Ордўновнинг ижод жараёнини шундай тасвирлайди: «унинг қалбида ҳали тушунарсиз қора, лекин қандайдир ажойиб тасвир кўтарилиб келади ва бу шакл унинг қалбидан чиқишга уринади; у шу шаклнинг наёблигини, ҳақиқийлигини ва ўзига хослигини ҳис этади; ижод унинг кучлари билан юз беради» у шаклланарди ва мустаҳкамланади». Энди ижодий актнинг охирги этапини - олий онг томонидан генариралланган гиплтезаларни ажратиб олишни кўриб чиқамиз. Поль Валерии таъкидлашича, «Кашф» қилиш учун икки юзга эга бўлиш керак. Бири биркмалар ҳосил қилинади, иккинчиси эса биринчиси қилган кашфиётларни танлаб олади. «Даҳо» деб нафақат кашфиётчини, балки ўша ғояларни тахлил қилиб ишда қўллай олган инсонларни ҳам айтиш мумкин. Биолог П.Медавар ҳам шу фикрга қўшилади: «Ҳар қандай даражада илмий фикрлаш икки аспектнинг ўзаро таъсирини икки овоз диалогини-антазия ва критика (танқид) - диалогини акс этади». Бадий ва айниқса адабий ижодда танлов функцияси олимнинг ижодий фаолияти каби муҳим. Достоевский бўйича, шоирнинг ижоди энг кучли таъсирдан бошланади. Шоир қалби. бу олмосларни туғдирувчи (пайдо қилувчи) кон. Шоирнинг иккинчи иши: олмосни олиб уни сайқаллаб нақш билан безаш».

www.arxiv.uz Пушкин Достоевскийнинг фикрига қўшилган ҳолда шундай деган: «Илҳом-бу олинаётган таасурорларга нисбатан қалбнинг муносабати. Илҳом шеъриятда ҳам геометрияда ҳам керак. Танқидчи илҳом билан завқни адаштиради. Йўқ. Завқ хотиржамликни инкор этади.завқ учун ақлнинг кучлари керак эмас. «Завқ» ҳолатида рассом ўзининг кашфиётларини танқидий қаралмайди. Бундан ташқарии бу ерда ҳақиқатга бўлган эҳтиёжни четга сурувчи ўзига маҳлиё бўлиш аролашади. Р.Докис илмий ижоддаги ақл маълумотларини «мемлар» деб номлайди ва мемлар танлови уч босқичда ўтади деб тахмин қилади. Аввал онг остида энг бемаъни ва узоқ яшамайдиган новациялар олиб ташланади. Сўн гонг босқичида ҳақиқатга яқин вариант хотирада сақланаётган маълумотни ҳисобга олган ҳолда мантииқан танлаб олинади. Бу жараённи бадиий ижод билан таққослаймиз, амалиёт омили мавжудми? Биз ўйлашимизча, ҳа. Бу-бадиий асарларинг оммавий қўлаш амалиёти, уларни ҳақиқий ҳаёт билан таққослаш.Талантнинг ҳақиқий ўлчови автор яратган Дуне нақадар бетакрорлигига, ёки муҳими нақадар ҳақиқийлигига боғлиқ. Ҳаёт ҳақиқатига содиқлик санъатга жуда зарур. «Ҳоҳлаган нарсани ўйлаш ва кашф этиш мумкин эмас»- дейди Гаюриэль Гарсия Маркес,-чунки бу ёлғонни ёзишдек гап, ёлғон эса адабиётда ҳаётдагига нисбатан хавфлироқ. Ижодий актнинг асосий босқичларини кўриб чиқиб, биз ақлнинг ижодий фаолияти билан ьоғлиқ бўлган физиологик механизмларни тасвирлашга ўтишимиз керак. Исботлаганимиздек хар кандай лобиминт остида янги ва керакли маълумотларнинг йигилиши етади. Бу кимматли маълумотлар ичидаги статистик маълумотлардан келиб чикиб урганиш. Бундай икки томонлама боглик маълумотларни И.П. Павлов Тадкикотларида тасдиклаган. Масалан: доим чакирик овозини эшитиш билан сулак безлари окиши. Павловнинг нуктаи назарини анализ килган холда философ Карл Поппер «Мен уйлашимча организм хеч кандай пассив

www.arxiv.uz харакатни кутмайди ва хотирасида боглик вазиятни саклаб колмайди. Аксинча организм конуниятларга одамларга урганиш кераклиги хакидаги фаразларни беради» деб ёзади. Доминант бу – дейди Ухтомск ий рефлектор системадаги вактинчалик устунлик килиш: Хосил булган доминант ўз хусусиятга эга. Тадкикотларнинг натижаларига кура доминантлик бу – семаптик богликликнинг устунлиги, нейтронлардан курашишининг кучайиши. Эхтиёж канчалик кучли булса деб ёзади Ж. Кеттел – бу реакцияни бошлаган объект шунчалик спецификдир. Хиссиётларнинг купайиб бориши бир томрондан хотирадан олинадиган праграммаларнинг кулланишни кенгайтиради, иккинчи томондан эса, «карор кабул килиш» критерияси пасаяди. Корни оч одам ноаник булган стимулларни ассоциация сифатида кабул килишни бошлайди, лекин бир томондан овкат билан боглик ассоцияциялар купайади, ошиб боради, бир суткадан сунг камаяди. Ҳар бир ижод асосида Янги қиммат-баҳо маълумотни йиғилиши ётади, қимматбаҳо маълумот деганда биз А.А.Харкевич каби мАқсадга етиш эҳтимолигини ортишишни тушунамиз. Бу қимматбаҳо маълумот фойдали сигналларнинг статстик йиғиндиси йўли билан ажратилиши мумкин.Мисол тариқасижда И.П.Павлов бўйича иккта ҳодиса орасида ишлаб чиқилган шартли рефлекс қонуниятларини олиш мумкин, бу ерда шартли сигналнинг ҳар қабул қилинишида овқат берилади. Павлов билан баҳслашга Карл Поппер ёзади: «Мен ўйлашимча, организм ҳолатларнинг пассив қайтарилишини кутмайди. Қ айтага организм дунёга қонунийлик ҳақидаги тахлилни юкламоқчи бўлади. Воқеаалр қайтарилишини кутиб, биз тахлил қиламизаа.Улардан воз кечишимиз мумкин.Агар биз улардан вақтида воз кечмасак, биз улар билан бирга йўқ бўлишимиз мумкин. Тахлилларни келтириш ва улардан воз кечиш назариясини шартли рефлекс назарияси ўрнига қўйишни таклиф этаман. Поппернинг умумий концепциясига қўшилган ҳолда, у ҳар қандай шартли рефлексни келтириб чиқарувчи биринчи босқичгенерализация босқичига аҳамият бермаганини айтиб ўтаман.

www.arxiv.uz Гап шундаки, аниқ стимилга қараб, масалан бирор частотани, овоз кучини овқат билан алмашиш вақтида биз биринчи этапда авваллари овқатга чақирмаган кўпгина ўхшаш товуш сигналларни кузатишимиз мумкин. Павлов давом этади: «Бошқа ьонлар билан муносабат ҳақиқатда оқланмаса, тормозланиш жараёни қўшилади. Шундай қилиб, сизнинг реал алоқангиз (муносабатингиз) тобора аниқлашиб боради. Бу илмий фикрлаш жараёни, Илмий фикрлаш кўникмалари шундаки биринчидан, аниқ ва доимий муносабатга эса бўлиш, иккинчидан керакмас муносабатларни четга суришда. Генерализация феномени ҳайвонларнинг табиий хулқ- атворида доир учрайди.Ҳозирги тухумдан чиққан жўжа унинг тумшуғига тенг келадиган ҳамма нарсани чўқишга ҳаракат қилади. Кейинчалик унга фақат ем бўладиган нарсаларни чўқийди. Болада кулги холатини аввал унга яқин келган одам, кейинчалик таниш одам чиқар олади. делфинларнинг одам ва ҳайвонларни қутқариш ҳолати уларнинг «онги» ёки «альтруизм» билан эмас, балки ота- оналик инстинктини гнерализацияси билан тушунтирилади: делфинлар болаларни сувда туғадилар ва болаларини устиларида олиб юрадилар. Павлов гапирган шартли рефлекснинг генерализация босқичининг нейрофизиологик механизмлари амалда А.А.Ухтемскийнинг доминант феномени билан мослашади, деб кўрсатади. Р.А.Павл o в гина. Ухтемский бўйича,деминанта бу мия ичидаги вақтинча бош бўладиган рефлектор тизим, у ўша пайтда нерв марказларнинг ишини йўналтиради. Электр фаолликнинг спектралкорреляцион тахлил шу системани шакилланиш жараёнини кузатиш имконини беради. шаклланган доминанта тўртта хусусиятга эга: ўзгармас ҳаяжонлариш ҳаяжонланиш,кучли таъсирланиш натижасида доминантанинг асосий хусусияти-ҳар хил таъсирларнинг йиғиндиси ва инерцоналик келиб чиқади. Махсус тадқиқотлар кўрсатдики, доминант марказининг шаклланиши синаптик алоқаларнинг эффектив кўтарилиши билан кузатилади, унда нейронларнинг ортади. Бу нейрофизиологик ҳаракатлар натижасида доминантага ҳамма керакли ва

www.arxiv.uz керакмас нарсалар ёпишади, улардан кейин тажрибани бойитган нарсалар ажратилади. Доминанта ташқи ҳодисаларнинг энг кенг спектрига жавоб бериш хусусиятига эга бўлсада, бунда ҳосил бўлган реакциялар тасодиф эмас.Камида иккита омил доминант қидирувини йўналтиради ва лимитлаштиради. биринчидан, бу доминант эҳтиёжнинг сифати, лекин бу эҳтиёж ўзича ҳаракатни генерираллаштирилмайди. Агар ҳайвонни овқат билан боғлиқ бўлган стимуллар йўқ бўлган шароитларда депривацияга рўбару қилинса, у кўп вақт ухлайди. Маълумоти кам муҳитда оч каламушларнинг ҳаракат фаоллиги атиги 10% га ортган, лекин оддий муҳитда у тўрт марта ортган. Сувсаган каламушлар сув билан боғлиқ ҳар қандай сигналларга сезгир бўладилар. Ж.Ньют o н ёзади: «Эҳтиёж қанчалик кучли бўлса, шу реакцияни чақирувчи объект шунчалик кам спецификага эга». Эмоционал қувватнинг ортиши бир томондан, хотирадан олинган энграммларни диапазонини кенгайтиради, бошқа томондан, бу энграммларни бошқа стимуллар билан таққосланганда «қарор қабул қилиш» омили пасаяди. Оч одам ноаниқ стимулларни овқат билан ассоциатив ҳолда қабул қилади, бунда аввал лвқатга ассоциациялар ортади, бир суткада сўнг депривациялар камаяди. Тажрибада кўрилганки, эмоциал қатордаги нейтрал слайдга жавоб типии субъект ни ҳаяжон меъёрига боғлиқ. Ҳаяжон қанчалик кучли бўлса, шучалик субъект нейтрал слайдга кўп жавоб беради. Иккинчи лимитловчи ёки канализир омил бўлиб туғма ёки аввал орттирилган индивидуал тажриба бўлади. Масалан, қуёнда доминантни В.С.Русинов бўйича ҳосил қилиш реакцияни қоғоз иштирлашига қабул қилиш осон, сунъий Тонга нисбатан.Б.И.Пакович кузатишлари шуни кўрсатадики, оғриқдан қутулмоқчи бўлган кучук (ит) хаотик хатора ўтмай шу масаланинг ечимига олиб келадиган ҳаракатларни кетма-кет бажаради. Агар маймун чуқ y р тирқишдан емишни олиш учун калтаги калта ва ингичка эканлигини тушунса, у узунроқ ва бақувватроқ калтак танлайди, тескариси эмас.

www.arxiv.uz Ҳозирда маълум бўлган мия фаолиятининг механизмлардан биронтаси бизларни мияга келган фикрни тушугишга олиб келмайди, Р.А.Павльпина кашф этган доминантага фенолиндаги вақтинча алоқа йўли билан четлашиш каби. Бир қатор муаллифлар билан у сувсаш, очлик ва «қутбий» доминантанинг мотивацияларини ўрганади. Ҳимояда доимий ток аноди ҳайвоннинг олди оёқларига берилганда, у ерда ҳаяжонланиш маркази ҳосил бўлиб шу доминантани хусусиятлари намоён бўлади.қуёнарда товуш таъсирида йиғинди реакциялар (чайнаш, ютиш) стабил бўлганида, доминантни тест қилувчи таъсир воситаси сифатида кўзга ҳаво оқимини юбориш хизмат қилади. Агар бу таъсир воситасига жавобат сайнаш кўринишида йиғинди реакция пайдо бўлса, ҳайвонга овқат бериб очликнинг мотивацион доминантасини тўхтатганлар. Доминантанинг бир марта тўхталиши ҳамма қуёнларда вақтинча стабил алоқаларнинг шаклланишига олиб келади. «Доминантли мотивация» ва «мотивацион доминанта» деган тушунчалар орасида принципал фарқ борлигини айтиш керак. П.К.Анохин, К.В.Судаков ва бошқа муаллифлар доминантли мотивация ҳақида гапиришганда, бу доминантани аниқ бир эҳтиёжни қониқтириш учун йўналтирилган ахлоқ вектори деб ҳисоблашган. Мотивацион доминантанинг маъноси шуки берилган мотивацияни амалга ошираётган мия структуралари юқори таъсирчанликка эга доминант ҳолатда бўладилар ва ҳаяжонланиши йиғиндиси ва ифодаланган инерционлашиш хусусиятини келтириб чиқаради. Бошқача айтганда,доминантли мотивация вақтнинг аниқ моментида мотивацион доминанта, бўлиши мумкин ёки бўлмаслиги ҳам мумкин! Ижодий фикрлаш механизми тушуниш учун ҳаяжонланиши беркитилган марказлари орасидаги ассоциатив алоқаларнинг келиб чиқиш имкониятининг экспериментал туриши ката аҳамиятга эга. Р.А.П авльгина ва А.К.Маликова панжага ва кўзнинг юмшоқ мўшцаларига подпорогли (яъни ҳаракат чақурувчи) таъсир воситаларини суртишган. Бундан сўнг танжанинг порогли таъсир воситаси кўз қисмини, кўзнинг порогли таъсир воситаси- панжа

www.arxiv.uz ҳаракатини келтириб чиқарди. Беркитилган марказ мавжудлигида биопотенциалларнинг ўша структураларнинг электр фаолияти билан уйғунлашиши (конгерентлиги) ўзгаради. Ҳаяжонланишнинг берк марказларини ўзаро таъсири одам билан бўлган тажрибаларда ҳам аниқланган.қўл терисидаги порог усти ритлик таъсир воситалардан сўнг чироқ ёриғига ёки субъект билан гаплашганда ҳаракат ҳосил қилиш мумкин. Шуниси қизиқки, бунда ёруғлик ва вербал стимуллар сезилади, лекин қўл бармоқларнинг ҳаракатларини субъект сезмайди. Агар ижодий актнинг асосий этаплари билан доминантани экспериментал ўрганишнинг натижаларини таққослаганда, уларнинг кўриниб турган ўхшашлигига ҳайрон қолиш мумкин. Аввалам бор, у мотивация ролида намоён бўлади.Бунда турли (туғма) ҳам, аввал орттирилган индивидуал тажриба ҳам аҳамиятга эга.Бу тажрибанинг қайта кўриш жараёнида берк, ўзини намоён қилмаган марказлар орасидаги вақтинча алоқалар(ассоциация) пайдо бўлиши мумкин. Ниҳоят, вақтинча алоқанинг тез сўниши ёки доминант ҳолатнинг кучсизланиши ижодий фикрлаш феноменини эслатади ва нейрофизиологик эквивалент сифатида кўрилади. Энди биз мия механизмларнинг тахлилига ўтамиз. Миянинг функционал ассиметрияси Мия ярим шарларнинг ривожланиши тилнинг ривожланиши сабабли келиб чиккан ва одамгагина хос деб уйлашган. Лекин хозирги тадкикотларга ишонсак мия ярим шарлари одам ривожланишидан олдин келиб чиккан. Луи – кемирувчиларнинг, ёввойи хайвонларнинг мия ярим шарларини урганганда уларда хам чап ярим шарлари мулокатга жавоб беришини аниклади. Унг ярим шарлар эса куриш, хиссиёт, фазони хис килиш учун жавоб беради. Унг ярим шарлар эса харакатланувчи, оламни бир бутунлигича кабул килишда доминантлик килади. Хайвонларда мия ассиметрияси принципларида биологик фаол моддалар: «когнитив» яъни чап ярим шарга окади; Ассиметрияга нафакат Янги мия коплами балки, лимбитик системанинг хосил булишига хам

www.arxiv.uz богликдир. Р. Ллайд ва А. Клим. Маймунларни электр токи утказилган камерага жойлаштириб, изчил электр токи утказганлар. Бундан сунг маймунларнинг унг ярим шарларидаги ривожланиш, кузгалиш чап ярим шарларига Караганда кучлирок намоён булиши аникланди. Тадкикотлар натижасига кура юкори майда озикланувчи хайвонларда тугма эхтиёжларни кондиришга доир марказлар унг ва чап ярим шарларда намоён булади. Лекин хар сафар бу вазият такрорланаётганда анализ килиш учун чап ярим шарларга мурожаат килинар экан. Хиссиётларни намоён килиш чап ярим шарларга тегишли булса, кучли хиссиётни бошидан кечириб стресс холатига тушиб колиш чап ярим шарларда намоён булар экан. Чап ярим шарларининг мухим вазифаси шундаки у нутк учун жавоблардир(унг кулини ишлатадиганлар учун). Нейропсихологик кузатувларнинг натижасига кура миясининг айрим марказлари жарохатланган беморларда, предмет ва образларни куз олдига келтириши уларни унг ярим шарларининг 37 орка погонасида ривожланар экан. Нарса, предмет хакидаги тушунча чап ярим шарларнинг 374 майдонида, унинг нуткдаги номи эса 21 майдонда жойлашар экан. Куриш ва гапириш турли механизмлар асосида ишлаб чикилади. Захирадаги сузлар учун орка томонлар шикастланганда, сузларни бирлаштириш эса пешона кисми жарохатланганда уз вазифасини йукотар экан. Шундай килиб миянинг тузилишида тилнинг икки асосий вазифаси: лугат ва грамматика ётар экан. Куриш оркали маълумотларни кабул килиш эса нарсалар хакида фикр юритишнинг асоси булиб хизмат килар экан. Кизиги шундаки, беморларнинг унг ярим шарларини электрошок килинганида улар бемалол мантикий саволларга жавоб Бера олганлар. Чап ярим шарларида шу холат такрорланганида беморлар берилган муаммоларни ечишдан бош тортганлар. Муаммоларнинг ечими тугри чикмайди деб рад этганлар. Бошкача килиб этганда унг ярим шарлар фикр билан оламни, борликни мутаносиб ушлайдилар лекин мантикий фикрлай олмайдилар.

www.arxiv.uz Ижод кишининг нейрофизиологик асосини бош миянинг асосий кисми жавоб берар экан. Бу кисмнинг жарохатланиши, нуткнинг фаоллигини йукотишга, тафаккур кила олмасликка, тез чалгишига олиб келади. Факат пешона кисми жарохатланган инсонларгинахеч кандай сигнал сезмайдилар. Бош миясининг чап ва ўнг томонлардаги функционал махсуслигини узоқ вақт фақат инсонга хос деб билишган. Аммо ҳозирда нутқ ва бошқа инсоний функциялар эволюциянинг одамдан аввалги шаклланган этапларидаги ассиметрияга қўйилади. қушлар, кемирувчилар, йиртқичлар ва приматларнинг юқори нерв фаолиятини ўрганилиши шуни кўрсатдики, чап яримшар коммуникатив функцияларни, ўнг яримшар эса кўриш ва эмоционал ахлоқни намоён бўлишида иштирок этади. Япон макакаларида шу тур чиқарувчи товуш сигналлари чап ярим шар томонидан фарқланнади. Чап ярим шар миянинг ассоциатив соҳаларнинг функциясида доминантлик қилади, ўнг ярим шар эса проекцион зоналар фаолиятида доминантлик қилади. Чап томондаги зоналари яхши ривожланган каламушлар стрессга тезроқ ўрганадилар. Компьютер термоэнцефалоскопия усули ёрдамида Е.В.Петрова шуни аниқладики, қуённи гипнозида иммобилизацион катагониянинг ривожланишида чап ярим шарнинг фаоллиги камаяди ва миянинг ўнг гемисфераси доминантлик қилади. Т.И.Лучкова билан биргаликда олинган аналогик (ўхшаш) маълумотлар икала яримшарларнинг 24 нуқтасидан олиб ўтилган миянинг электр фаоллигини тадқиқот қилинганда олинган. Гипноз ҳолатида ўнг яримшарда юқори коэффицентлар сони ортади, айни пайтда чап ярим шарда ҳисобга олинган пунктлар ўзаро алоқалари уйғоқлик даврга нисбатан пасаяди. Чап ярим шарнинг фаоллигини кўтарилиши худи шу авторларда каламушларнинг овқат ва ҳимоя шартли рефлекслари орасидаги стресс ҳолатида кузатилган. Ҳайвонлар миясининг ассиметрия принципи биологик актив моддаларнинг тақсимланиши учун ҳақли: «когнитив» медиаторлар-дофамин, гамма- аминомой кислота ва ацетилхолин чап яримшарга, «мотивацион-

www.arxiv.uz эмоционал» серотонин ва норадреналин-ўнг яримшарга тортилади. Ўнг томонли биокимёвий ассиметрия, липидларнинг оксидланиши ва фосфолипидларга холестерин нисбатини ўрганиш даврида аниқланган, бу ҳол каламушларда қисқа оғриқли стресс натижасида содир бўлади. Нафақат Янги қобиқ структураси функционал ассиметрик, балки лимбик ситеманинг ҳосил бўлиши ҳам Р. Ллойд ва А. Клинг топишдики, маймунларни ток билан таъсир воситаси ўтказиладиган камерага жойлаштирилганда, ўнг томонда чап томондагига нисбатан кучли таъсир қилади. Г.Л.Ванециан маълумотларига кўра паст (30%) шартли товуш сигналлари билан чақирилган мушукнинг эмоционал ҳаяжонланиши амплитуд-вақтинча параметрлар динамикасида акс этади ва бу ўнг комплекснинг фаоллиги ҳақида исбот. Ўзига таъсир этиш эффектлари каламушларнинг ўнг латерал гипоталамуссида электродлар локализациясида кучлироқ ифодаланган.

O'xshashlar

Техник ижод

Бадиий ижод

ИЖОД ПСИХОЛОГИЯСИ ВА ПСИХОЛОГИЯ ИЧИДА ИЖОД

Ижод психологиясининг предмети

Ижод ва хаёл