Itimoiy psixologiyada kichik guruhlarni o`rganishning metologik muammolari - Psixologiya - Referatlar

Itimoiy psixologiyada kichik guruhlarni o`rganishning metologik muammolari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1.Kichik guruhlar psixologiyasi 2.Kichik guruhlarning klassifikatsiyasi 3.Kichik guruhlardagi dinamik jarayonlar 4. Boshqaruv psixologiyasining ijtimoiy psixologik jixatlari 5. Guruhlarda rahbarlik va liderlik 6. Liderlik uslublari haqida tushuncha 7. Rahbarlik sifatlari

www.arxiv.uz KICHIK GURUHLAR PSIXOLOGIYASI Kichik guruhlar muammosi Ijtimoiy psixologiyada eng Yaxshi ishlangan va ko`plab ilmiy tadqiqotlar o`tkazilgan ob`ektlardandir. Bu an`ana Amerikada asrimiz boshida o`tkazilgan ko`plab eksperimental tadqiqotlardan boshlangan bo`lib, ularda olimlar oldiga qo`yilgan asosiy muammo shu ediki, individ yakka holda Yaxshi ishla ydimi yoki guruhda Yaxshirok samara beradimi, boshqa odamlarning yenida bo`lishi uning faoliyatiga qanday ta`sir kursatadi. Shuni ta`kidlash lozimki, bunday sharoitlarda individlarning o`zaro xamkorligi (interaksiya) emas, balki ularning bir vaqtda bir yerda birga bo`lganligi faktining (koaksiya) ta`sinri o`rganildi. Olingan ma`lumotlar shuni kursatadiki, boshqalar bilan xamkorlikda bo`lgan individ faoliyatining tezligi oshadi, lekin harakatlar sifati ancha pasayishi aniqlandi. Bunday ma`lumotlar amerikalik N. Triplett, nemis olimi A. Mayer, rus olimi V. M. Bexterev, yana bir nemis olimi V. Mede va boshqalarning tadqiqotlarida ham qayd etildi. Bu psixologik xodisa Ijtimoiy psixologiyada ijtimoiy fatsilitatsiya nomini oldi, uning moxiyati shundan iborat ediki, individning faoliyat maxsullariga uning yenida bo`lgan boshqa individlarning bevosita ta`siri bo`lib, bu ta`sir avvalo, sensor kuchayishlar hamda ish harakatlarning, fikrlashlarning tezligi namoyon bo`ladi. Lekin ayrim eksperimentlarda teskari effekt ham kuzatiladi, ya`ni boshqalar ta`sirida individ reaksiyalariga tormozlanish faoliyatining susayishi holatlari; bu narsa fanda individsiya nomini oldi. Lekin olgan faktlarning qandayligidan kat`iy nazar, olimlar uchun kichik guruhlar asosiy tadqiqot mavzuiga aylanib qoldi va ular natijasida qator qonuniyatlar ochildi. Birinchidan, kichik guruhlarning xajmi, uni tashqil etuvchi shaxslar soni xususida shunday fikrga kelindiki, kichik guruh "diada" ikki kishidan tortib, to maktab sharoitida 30-40 kishigacha deb kabo`l qilindi. Ikki kishilik guruh deyilganda, avvalo oila - yangi shakllangan oila ko`prok nazarda tutiladi, lekin samarali o`zaro ta`sir nazarda tutilganda 7-2 kishi nazarda tutiladi. Bunday guruh turli ijtimoiy-psixologik tadqiqotlar uchun ham, sotsial-psixologik treninglar o`tkazish uchun ham qo`lay hisoblanadi.

www.arxiv.uz Ikkinchidan, guruhning ulchami qanchalik katta bo`lsa, uning alohida olingan shaxslar uchun kadrsizlanib borish xavfi kuchayadi. Ya`ni, shaxsning ko`pchilikdan iborat guruhdan o`zini tortish va uning normalarini bo`zishga moyilligi ortib boradi. Uchinchidan, guruhning xajmi kichiklashib borgan sari shaxslararo o`zaro munosabatlar taranglashib boradi. Chunki, shaxslarning bir-birlari oldida mas`uliyatlarining oshishi va yaqin dan bilishlari uning o`rtasidagi aloqalarga doim aniqlik bo`lishini talab qiladi. Munosabatlardagi har qanday disbalanslar ochik holdagi ziddiyatlarni keltirib chiqaradi. Turtinchidan, agar guruh a`zolarining soni tok bo`lsa, ular o`rtasidagi o`zaro munosabatlar juft bo`lgan holdagidan ancha Yaxshi bo`ladi. Shundan bo`lsa kerak, boshqaruv psixologiyasida odamlarni biror nimaga saylashda va umuman rasmiy tanlovlarda guruhdagi odamlar soni tok qilib olinadi. Beshinchidan, shaxsning guruh taz`yikiga berilishi va buysunishi ham guruh a`zolarining soniga bog`liq. Guruh soni 4-5 kishi bo`lgunga kadar, uning ta`siri kuchaya boradi, lekin undan ortib ketgach ta`sirchanlik kamayib boradi. Masalan, kuchada sodir bo`lgan baxtsiz xodisaning guvoxlari soni ortib borgan sari, jabrlanganga yerdam berishga intilish, mas`uliyat hissi pasayib boradi. Bu qonuniyatlarni bilish, tabiiy guruhlarni boshqarish ishini ancha yengillashtiradi. KICHIK GURUHLARNING KLASSIFIKATSIYASI Tarixan kichik guruhlarni rasmiy va norasmiy turlarga bo`lish kabo`l qilingan. Bunday bo`linishni amerikalik olim E. Meyo taklif yotgan edi. Uning fikricha, rasmiy guruh har bir a`zolarining rasmiy rollarga ega ekanligi, ular mavqeining va guruhda tutgan o`rnining aniqligi bilan harakterlanadi. Bu guruhlarda asosan,"vertikal"tarzda ro`y berib, guruhning bir yoki bir necha a`zosidan"xokimiyat"bo`lganligi uchun ham, ular boshqalarni boshqarish, ularga buyruk, rasmiy ko`rsatma lar berish huquqiga ega bo`ladilar. Rasmiy guruhga misol qilib har qanday birgalikdagi faoliyat maqsadlari asosida shakllangan

www.arxiv.uz jamoalarni - ishlab chiqarish brigadasi, talabalar guruhi, sinf o`quvchilari, pedagogik jamoa va boshqalarni olish mumkin. Rasmiy guruhlardan farkli ularok, norasmiy guruhlar ham mavjud bo`ladiki, ular asosan stixiyali tarzda, aniq maqsadsiz tarkib topadi va ularda a`zolarning aniq mavqelari, rollari oldindan belgilangan bo`lmaydi. Ko`pincha norasmiy guruh rasmiy guruh tarkibida tashqil topadi va ularni boshqarish ham oldindan belgilangan bo`lmay, odamlar ichidan u yoki bu shaxsiy sifatlari tufayli ajralib chiqqan a`zolar norasmiy rahbarlik rolini bajarishlari mumkin. Bundan tashkari, Ijtimoiy psixologiyada referent guruh tushunchasi ham bor. Bu tushuncha fanga birinchi marta amerikalik tadqiqotchi G. Xaymen tomonidan 1942 yilda kiritilgan edi. U o`z tadqiqotlarida shuni isbot qildiki, ma`lum bo`lishicha, guruh a`zolari uchun shu guruh ichida yoki boshqa doiralarda shunday shaxslar mavjud bo`lar ekanki, u o`z xatti-harakatlari, fikrlari va yo`nalishlarida usha guruh a`zolariga ergashish, ularni tankidsiz kabo`l qilishga moyil hamda tayor bo`lar ekan. Shunday shaxslar guruhi referent guruh nomini oldi. O`quvchi uchun bunday guruh rolini maktabdagi bir necha ukituvchilar, otasi yoki onasi, yaqin dusti yoki karindoshlaridan kimdir uynashi mumkin. Shunisi harakterliki, shaxs doimo shu guruhga ergashadi, uni kadrlaydi, u bilan muloqotda bo`lishga intiladi. Rus psixologlari bu guruhni odatda shaxs uchun mavjud xakikiy guruh (a`zolik guruhi) tarkibidagi yoki unga karshi bo`lgan guruh sifatida qaraydilar. Nima bo`lganda ham ana shunday guruhning mavjudligi shaxs uchun ahamiyatli bo`lib, uning xulq-atvori uchun etalon hisoblanadi. Tadqiqotchi yoki tarbiyachining vazifasi, ana shu guruhni aniqlay olish va aniqlagandan sung nima uchun aynan shu guruh referent rolini uynaganini bilish muhimdir. Referent guruhga qarab shaxsga baho berish, uning xulq-atvorini bashorat qilish mumkin. KICHIK GURUHLARDAGI DINAMIK JARAYONLAR Ma`lumki, guruhda to`plangan kishilar o`rtasida doimiy muloqot va munosabatlar mavjud bo`ladiki, ularning mazmuni va yo`nalishiga ko`ra, o`ziga xos sotsial-psixologik muxit shakllanadi. Bu muxit guruhning taraqqiyotini ham, undagi turli jarayonlarni ham belgilaydi. Guruhning dinamik jarayonlari deganda

www.arxiv.uz avvalo uning shakllanish jarayoni, liderlik va guruhga turli karorlarni kabo`l qilish jarayoni, guruhning har bir shaxsga ta`siri kabilar tushuniladi. Guruhning shakllanishi uning paydo bo`lishi haqida gapiradigan bo`lsak, avvalo shuni ta`kidlash lozimki, guruh jamiyat extiejlari va ijtimoiy talablar asosida paydo bo`ladi. Masalan, sinf jamoasi doimo bolalarning tugilishi, rivojlanishi va ularning maktablarda ta`lim olishlari kerakligi uchun, talabalar guruhi ham shunga o`xshash oliy ma`lumotlar olishlari kerak bo`lganligi uchun paydo bo`ladi va xoka`zo. Lekin bu masalaning ijtimoiy tomoni. Uning sof psixologik tomoni ham borki, u odamlarning nima uchun jamoalarda ishlashi, odamlar ichida bo`lishi bilan bog`liq. Chunki har bir normal insonda muloqotga bo`lgan extiej hamda turli hayotiy vaziyatlarda o`zini ijtimoiy ximoyada sezish extieji borki, bu narsa turli kichik jamoalarda ularning bo`lishini takozo qiladi. Lekin guruhda a`zo bo`lish bilan birgalikda har bir individ qator guruhiy jarayonlarning guvoxi bo`ladi. Birinchidan, guruh o`z a`zolariga ma`lum tarzda psixologik ta`sir kursatadi. Bu xodisa psixologiyada konformizm deb ataladi (O`zbek tilida "moslashish" ma`nosini bildiradi). Bu xodisaning moxiyati shundan iboratki, u individning guruhda kabo`l qilinadigan normalar, fikrlar, xulq-atvor standartlarini qanchalik kabo`l qilish yoki kabo`l qilmasligi bilan bog`liq. Guruh fikrini qanchalik tez kabo`l qilish uning ta`siriga berilish individ bilan guruhning ziddiyatlarini oldini olish mumkin. Shuning uchun ham individ ana shunday xatti-harakat qilishga intiladi. Lekin ana shunday guruh fikriga, harakatiga qo`shilish turli shakllarda bo`lishi mumkin: tashki konformillik - individ guruh fikriga nomigagina qo`shiladi, aslida ruxan u guruhga karshi turadi; ichki konformillilik - individ guruh fikriga tulaligicha qo`shiladi va ruxan kabo`l qiladi. Ana shunday hollarda individ bilan boshqalar o`rtasida ziddiyat yoki konfliktlar paydo bo`lmaydi. Bu o`rinda yana bir tushuncha ham bor, u ham bo`lsa "negativizm" tushunchasidir, bu individning har qanday sharoitda ham guruh fikriga karshi turishi va o`zicha mustaqil fikr, mavqeini namoyon qilishidir. Bu tabiiy individ uchun noqo`lay

www.arxiv.uz lekin, mustaqil fikr, odil harakatlar doimo hurmat qilinadigan jamoalarda negotivizm xodisasi yemon illat sifatida kabo`l qilinmaydi. Guruhlardagi yana bir jarayon - bu guruhning uyushkokligi muammosidir. Guruh a`zolarining bir birlarini Yaxshi bilishlari, bir birlarining dunyo qarashlari, hayotiy prinsiplari, kadriyatlarini Yaxshi tasavvur qilishlari bunday uyushkokligining birinchi omilidir. Ikkinchi va asosiy omil-bu usha guruhni birlashtirib turgan faoliyat maqsadlarini, uning yo`nalishi va mazmunini bilishdagi goyaviy birlikdir. Umuman, eksperimental tadqiqotlarda qayd etilgan guruhga oid fikrlardagi umumiy uyushkoklikga ijobiy zamin hisoblanadi. Guruhlardagi liderlik va umumiy karorlarga kelish ham dinamik jarayonlarga kiradi, lekin bu masalalarni boshqarish psixologiyasi masalalari doirasida keyingi boblarda o`rganamiz PSIXOLOGIYADA BOSHQARISH MUAMMOSI Oxirgi yillarda inson omiliga e`tiborining ortib borishi munosabati bilan boshqarish psixologiyasi masalalariga ham qiziqish kuchaydi. Shu asosda psixologiyaning maxsus bo`limi boshqarish psixologiyasi paydo bo`ldi. Boshqarish psixologiyasi psixologiyaning shunday tarmogiki, u boshqaruv faoliyati bilan bog`liq bo`lgan muammolarni, shaxs va shaxslar guruhi tomonidan boshqa guruhlar faoliyatini samarali tashqil etish va birgalikdagi faoliyatini amalga oshirishning psixologik mexanizmlarini o`rganadi. Boshqarish muammolari ham bir qancha fanlar tomonidan o`rganiladi, jumladan, falsafa, tarix, iqtisod, huquqshunoslik va psixologiya uning o`ziga xos tomonlarini ochish bilan shug`ullanadi. Psixologiya boshqarishning ham ob`ekti, ham sub`ektini o`rganadi. Psixologik tadqiqotlarda o`rganiladigan olimlar jamoasi, alohida shaxs, ularning psixologik holatlari, ulardagi ayrim jarayonlar va vazifalari boshqaruv ob`ekti deb aytiladi. Boshqaruvning sub`ekti o`rganilganda esa odatda boshqaruvchi shaxs yoki odamlar guruhi nazarda tutiladi. Psixologiya ko`prok boshqaruvchi shaxs faoliyatining psixologik asoslarini o`rganadi va shu asosda buysunuvchilar ishlarini samarali tashqil etish, aniq va

www.arxiv.uz to`g`ri karorlar chiqarish uchun qanday psixologik holat va jarayonlarni o`zida tarbiyalash lozimligi kabi qator muammolarni yechadi. Masalan, konkret hayotiy sharoitlarda agar boshlik majlis olib borayotgan bo`lsa, har bir so`zga chikuvchilarning fikrlari, ma`ruzalari va xoka`zolar orqali ularning psixologik holatlari aniqlanadi, yangi ish dasturlari ishlab chiqariladi, kabo`l qilingan karorlarga ko`ra boshlikning va buysunuvchilarning har biriga alohida ilmiy ko`rsatmalar va maslaxatlar beriladi. Boshqaruv psixologiyasi boshlik faoliyatini analiz qilganda asosiy diqqatni boshqarish uning extieji yoki qobiliyatlariga mos yoki mos emasligi, kaysi individual xususiyatlariga ko`ra u boshlik darajasiga ko`tarildi, ishni muvaffakiyatli amalga oshirish uchun u boshqaruvning kay usullaridan foydalanyapti, xodimlarga psixologik ta`sir ko`rsatish maqsadida u ta`sir uslublarini qo`llayapti kabi qator masalalarga qaratadi. Boshlik bo`lish ishiga turli shaxslarning munosabatlari har xil:kimdir unga berilajak huquqlarni afzal ko`radi, kimgadir yo`qsak mas`uliyatlarni bo`yinga olish ma`qo`l keladi. Shaxslarning boshlik funksiyalari haqidagi tasavvurlari qanchalik xilma xil bo`lmasin, boshlikdan real sharoitlarda odamlar guruhini aniq maqsad asosida faoliyatga Yo`llash, ularga bosh bo`lish, turli tadbirlarni amalga oshirish, obruga ega bo`lish, har bir qilingan ish uchun javobgarlikni o`z buyniga olish kabi ko`plab sifatlarning mujassam bo`lishi talab qilinadi. Ayniqsa, boshlik uchun turli guruhlardagi, ko`p holda bir boshlik uchun bir vaqtning o`zida bir qancha guruhlardagi shaxslararo munosabatlarning harakteriga javobgar bo`lish qiyinchiliklar tugdiradi, chunki usha guruhlarni tashqil yotgan har bir shaxsning o`ziga xos individualligi, boshqaruvchi haqidagi ular tasavvo`rining har xilligi va guruhlarda norasmiy liderlarning borligi boshlikdan odamlar bilan ishlash borasida ham tajribaning, ham psixologik faxm-farosatning va sabr- kanoatning bo`lishini talab qiladi. Shuning uchun ham kundalik xayotimizda, ham ilmiy adabiyotlarda tez-tez yonma-yon ishlatiladigan "lider" va "boshlik" tushunchalarining psixologik mazmunlarini analiz qilib chiqish maqsadga muvofiqdir.

www.arxiv.uz GURUHLARDA RAHBARLIK VA LIDERLIK Guruhlardagi o`zaro munosabatlar yo`qoridan pastga yoki aksincha, bo`lib guruh a`zolarining konkret mavqelari, boshlik bilan buysunuvchilar o`rtasidagi munosabatlarini o`z ichiga oladi. Bu borada "lider" va "boshlik" tushunchalari o`rtasidagi farklar haqida gapirish lozim. B. D. Parigin bu ikki tushunchani farklab shunday yozadi: 1) lider asosan guruhdagi shaxslararo munosabatlarni boshqarsa, rahbar-shu guruhdagi rasmiy munosabatlarni boshqaradi; 2) liderlik kichik guruhlargagina xos bo`lgan xodisa bo`lsa, rahbarlikning xak- huquqlari katta guruhlar doirasida ham sodir bo`lishi, amalga oshirilishi mumkin; 3) agar liderlik stixiyali, betartib jarayon bo`lsa, rahbarlik maqsadga qaratilgan, jamiyatda ishlab chiqilgan normalar, tartiblar asosida saylovlar okibatida sodir bo`ladigan xodisadir; 4) liderlik rahbarlikka nisbatan vaqtinchalik xodisa bo`lib, guruh a`zolarining kutishlari, ularning kayfiyatlari, faoliyat yo`nalishiga qarab, uzoqrok muddatda yoki qisqa muddatda ro`y beradi; 5) rahbarning liderdan farki yana shundaki, u liderda yo`q bo`lgan ja`zolash va ragbatlantirish tizimiga ega bo`lib, shu asosda o`z xodimlariga ta`sirini o`tkazishi mumkin; 6) lider guruhda u yoki bu karorlar, ko`rsatmalar, tashabbuslarni o`z ixtiericha bevosita chiqarishi mumkin, rahbarda esa bu yo`nalishda ko`plab rasmiy ko`rsatmalar, rejalar, normalar, buyruklar mavjudki, ular doirasidan chiqib ketishi qiyin; 7) liderning faoliyati faqat kichik guruhlar dorasida amalga oshirilsa, rahbar shu guruhdagi, kengrok ijtimoiy doiradagi, jamiyatdagi vaqili bo`lgan ligi uchun, uning vaqolatlari ham keng, faoliyat imkoniyatlari ham ortikdir. Lider xech kachon yelgiz bo`lmaydi, u doimo guruh a`zolari guruhida qaraladi, u shu guruh a`zolarini u yoki bu harakatlarga chorlaydi. Chunki lider guruh a`zolarining psixologiyasi, ularning kayfiyatlari, intilishlari, qiziqishlar va xoka`zolarni hammadan ham Yaxshi biladi, ular ichida eng tashabbuskoridir. Agar

www.arxiv.uz sinf doirasida olib qaraladigan bo`lsa, turli xil lider borligini aniqlash mumkin. Masalan, guruh a`zolari ichida eng bilagoni, aql urgatuvchi, topkir intellektual lider, bolalar ichida eng xazilkash, dilgir, xushchakchak, kungil surovchi, o`zgalarni tushuna oladigan- emotsional lider, guruhni ish faoliyatiga chorlay oladigan, dadil, kat`iyatli, irodali liderlar bo`lishi mumkin. Ular ayni vaziyatlarda vaziyat talabiga ko`ra paydo bo`ladilar hamda bolalar ongida o`z sifatlariga ko`ra obru kozonadilar. Lider sifatlari ichida Yaxshi va yemonlari ham bo`lishi mumkin. Shuning uchun ham, sinf rahbari o`z sinfidagi rasmiy liderlar bilan ishlash bilan cheklanmaydi, balki norasmiy liderlarni ham aniqlay bilishi, ular bilan xamkorlikda ishlashi zarur. To`g`ri, ba`zi hollarda rasmiy va norasmiy lider bilan shaxs bo`lishi ham mumkin. Bu juda qo`lay, lekin liderlik vaziyatga bog`liq bo`lgani uchun ham ularning o`zgarib turishini hisobga oladigan bo`lsak, ukituvchining boshqarish maxorati yoki san`ati uning norasmiy liderlar bilan samarali ishlash usulidir. Shunday qilib, har qanday lider obruga ega. Obrulilik shaxsning shunday xususiyatiki, u boshqa shaxslarga ham hissiy emotsional, ham irodaviy ta`sir kursata olish qobiliyatiga egadir. Norasmiy obrulilik, ya`ni shaxslararo munosabatlar maxsuli sifatida orttirilgan obru juda samaralidir. Odamlar kungliga Yo`l topish, ularni turli vaziyatlarda tushuna olish, ishonch va shunga o`xshashlar obru orttirish mezonlaridandir. Liderlik xodisasi to`g`risida gap ketar ekan, liderlik nazariyalari haqida ham qisqacha tuxtalib utish o`rinlidir. Hozirgi kunga kadar liderlik to`g`risida asosan uchta nazariya mavjud. Birinchisi"liderlik sifatlari nazariyasi"dir yoki harizmatik nazariya. Uning moxiyati shuki, hamma ham lider bo`la olmaydi, ayrim shaxslarda shunday sifatlar yigindisi tugma mavjud bo`lib, ular uning guruhda lider bo`lishini ta`minlaydi. Masalan, 1940 yilda Amerikalik K. Berd 79 sifatdan iborat bo`lgan liderlik kirralari ro`yxatini tuzdi. Bu ro`yxatda jumladan: tashabbuskorlik, muloqotga kirisha olish, yumor hissi, o`ziga ishonch, tez va aniq karorlar kabo`l qila olish, tashqilotchilik kabi sifatlar bor edi. Lekin bu nazariyaning xatoligi shunda ediki,

www.arxiv.uz birinchidan, u yo`qoridagi sifatlar qanday qilib namoyon bo`ladi-yu, qanday shakllanishini tushuntirib bera olmadi, ikkinchidan, So`roqlar mobaynida birorta sifat ham mutlok ko`p marta qayd etilmadi. Ikkinchi nazariya liderlikning vaziyatga bog`liqligi nazariyasidir. Bu yerdagi asosiy goya- lider vaziyatning maxsuli degan goyadir. Har bir odamda liderlik sifatlari bor, lekin ayrim vaziyatlar ayrim shaxslarning uzlarining ko`rsatishlari, lider bo`lish uchun qo`lay hisoblanadi. Yo`qoridagi ikki nazariya tankid qilish natijasida paydo bo`lish, uchinchi nazariya liderlikning sintetik nazariyasidir. Bu nazariya liderni guruhiy munosabatlarning bevosita maxsuli deb qaraydi, liderning ruebga chiqishida guruhning birlamchi rolini ilgari so`radi. Bizning olimlarimiz rus psixologi A. N. Leontevning faoliyat konsepsiyasiga tayangan holda, liderlikni faoliyat maxsuli, guruhning ushbu faoliyatga munosati va guruhga kabo`l qilingan normalar va ijtimoiy kutishlarga kim ko`prok javob berishiga qarab liderni aniqlash mumkin deb hisoblashmoqda. Ijtimoiy kutishlar nazariyasi hozirda ko`pchilik tomonidan ma`qo`l yendoshishlardan biri deb kabo`l qilinmoqda. LIDERLIK USLUBLARI HAQIDA TUSHUNCHA Har bir lider yoki boshlik o`zicha individual va qaytarilmasdir. Buning boisi har bir boshlik o`z ish faoliyatini, boshqaruv faoliyatini o`ziga xos tarzda tashqil etishidadir. Ijtimoiy psixologiyada boshqaruv sohasida batafsil o`rganilgan muammolardan biri turli boshqaruv uslublaridir. Bu sohada nemis olimlari G. Gibsh, M. Forverg, rus olimlari V. D. Parigin, L. N. Umanskiy, M. YU. Jukov va boshqalarning ishlari ayniqsa diqqatga sa`zovordir. Barcha ilmiy tadqiqotlarni umumlashtirgan holda Ijtimoiy psixologiyada kabo`l qilingan uch asosiy boshqarish uslublariga harakteristika berib, chiqamiz. Bu uch uslub avtoritar, demoqratik va liberal ish usulublaridir. Avtoritar rahbar barcha ko`rsatmalarini ishchanlik ruxida, aniq ravshan keskin oxangda xodimlarga yetkazadi. Muloqot jarayonida ham xodimlarga nisbatan duk-pupisa, keskin ta`kiklash kabi kat`iy oxanglardan foydalanadi. Uning

www.arxiv.uz asosiy maqsadlaridan biri - qanday Yo`l bilan bo`lsada, o`z xukmini o`tkazish. Uning nutki ham aniq va ravon doimo jiddiy tusda bo`ladi. Biror ish yuzasidan xodimlarni maktash yoki ularga ja`zo berish, tankid qilish sof sub`ektiv bo`lib, bu narsa boshlikning kayfiyatiga va usha shaxslarga nisbatan shaxsiy munosabatiga bog`liq. Jamoa a`zolarining tilak istaklari, ularning fikrlari va maslaxatlari juda ham kam hollardagina inobatga olinadi, aksariyat hollarda bunday istaklar yoki ko`rsatmalar to`g`ridan to`g`ri duk- pupisa, kamsitish yoki ma`naviy ja`zolash Yo`li bilan cheklanadi yoki koniktirilmaydi. Bunday rahbar o`z ish uslublari, kelajak rejalari, biror aniq ishni, operatsiyani qanday amalga oshirmoqchiligini odatda, jamoadan sir tutadi, uning fikricha, bu uning obruiga salbiy ta`sir ko`rsatishi mumkin. Guruhdagi ijtimoiy fa`zoviy munosabatlardagi o`rni jixatdan, u "jamoadan chetda", avtonom. Avtoritar rahbari har bir jamoa a`zolarining qobiliyatlari, ishga munosabatlari, mavqelariga ko`ra tutgan o`rinlari haqida tasavvurlar borki, shunga ko`ra u har bir xodimning ish harakatlarini maksimal tarzda dasturlashtirib kuygan, unda har qanday cheklashlar uning ochik gazabini keltiradi va buning uchun unda ja`zolashning turli uslublari mavjud. Ya`ni bunday jamoalarda xokimiyat- markazlashtirilgan, jamoa rahbari ushbu markazning yakka xokimi-shuning uchun ham bu yerda "mening odamlarim", "mening ishim", "mening fikrim bo`yicha" kabilidagi iboralar tez-tez ishlatiladi. Bunday rahbarlarda ishiga nisbatan shunday fidoiylik borki, ular uzlarini shu ishsiz tasavvur qila olmaydilar, ya`ni ish uning "butun vujudini kamrab olgan". Shu sabab bo`lsa kerak, bunday rahbar har bir odamni uning kundalik ish faoliyatini, uning natijalarini juda Yaxshi biladi. Lekin, aslida uni ishning mazmunidan ko`ra, uning usha yerdagi yetakchilik roli, boshlikligi ko`prok qiziqtiradi va o`ziga usha sifatlarga qarab baho beradi. Bu sifat, tabiiyki, ishning sifatiga ham ta`sir qilgani uchun jamoa oldiga qo`yilgan barcha topshiriqlar bajarilmay qolmaydi ("temir rahbar"). Bunday jamoalarda tankid ishi juda sust, chunki u o`zini ham, boshqalarni ham, tankid qilishlariga Yo`l kuymaydi. Tankid qilishga, uning fikricha, faqat boshlik xakli. Yigilishlarda so`zni o`zi boshlab, tashabbusni oxirigacha

www.arxiv.uz boshqalarga bermaydi, odamlarning takliflari, ularning hissietlari e`tiborga olinmaydi. G. Gibsh va M. Forverglarning tahlil qilishlaricha, avtoritar lider bosh bo`lgan ishlarning samaradorligi ancha yo`qori bo`lib, ishlab chiqarish kursatkichlari ham yo`qori bo`lar ekan. Lekin jamoadagi ruhiy- ma`naviy muxit ogir, tang bo`lib, bu narsa odamlarning jamoadan, tula konikmasliklariga olib keladi. Bunday rahbarlar boshchilik qilgan mehnat jamoalarida ishlaydigan odamlar o`z kasblari, ish joylarini osonlikcha almashtirishlari mumkin. Demoqratik rahbar, aksincha, buysunuvchilarga mustaqillik erk berish tarafdori. Ishda topshiriqlar berganda ishchilarning shaxsiy qobiliyatlarini hisobga olgan holda taksimlaydi. Bunda u xodimlarning shaxsiy moyilliklarini ham hisobga oladi. Buyruk yoki topshiriqlar, odatda, taklif ma`nosida beriladi. Nutki oddiy, doimo osoyishta, sokin, unda urtoklarcha dustona munosabat sezilib turadi. Biror kishini maktash, uning lavozimini oshirish yoki ishdagi kamchilikka ko`ra ishiga baho berish doimo jamoa a`zolarining fikri bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi. Tankid, ko`pincha taklif, istak shaklida qilingan ishlarning mazmuniga baho berish holida "aybdorga" yetkaziladi. Har bir yangi ish jamoa maslaxatisiz boshlanmaydi. Shuning uchun ham uning fa`zoviy-ijtimoiy holati "jamoa ichida". Jamoada tankid va o`z-o`zini tankid shunday Yo`lga qo`yilganki, uning okibatida xech kim aziyat chekmaydi. Chunki ko`prok boshlik emas, balki jamoaning boshqa faollari - norasmiy liderlar tankid qiladilar. Boshlik Yo`l kuygan xato kamchiliklarni jamoatchilik oldida buyniga olishdan kurkmaydi. Chunki, undagi mas`uliyat hissi nafaqat yo`qori boshqaruv tashqilotlarning a`zolari bilan muloqot paytida, balki xodimlar bilan muloqotda ham sezilib turadi va qo`yilgan top shiriklar yuzasidan mas`uliyatni boshqalarga ham bo`lib berishni Yaxshi ko`radi. Boshlikning xodimlaridan siri yo`q, shuning uchun ham majlislarda ko`prok u emas, balki barcha xodimlar gapiradilar, oxirgi karor chiqarish va so`zlarni yakunlash, umumlashtirish huquqidan u tulik foydalanadi. Gibsh SH. va Forverglarning analizlariga ko`ra, bunday boshlik rahbarlik qilgan jamoalarda ma`naviy - ruhiy muxit juda Yaxshi, ishchilar jamoadan, ishdan konikish hosil qilganlar, ishdan ketish hollari kam ekan - u, lekin ishlab chiqarish

www.arxiv.uz zurga norma holatida bo`lar ekan. L i b ye r a l (loqayd) uslubda ishlaydigan rahbarning kayfiyatini, ishga munosabatini, ishdan mamnun yoki mamnun emasligini bilish qiyin. Unda ta`kiklash, pupisa bo`lmaydi, uning o`rniga ko`pincha ishning oxirgi okibati bilan tanishish bilan cheklanadi, holos. Jamoada xamkorlik yo`q, boshlik jamoaning muammolari, ishning baland-pasti bilan qiziqmaydiganday, gueki boshqa "koinotda" yo`rganda o`xshaydi. Aniq ko`rsatmalar bermaydi, uning o`rniga norasmiy liderlar yoki o`ziga yaqin kishilar orqali qilinishi lozim bo`lgan topshiriqlar bajaruvchilarga yetkaziladi. Uning asosiy vazi fasi, uning nazarida, xodimlar uchun ish sharoitini yaratish, ishdagi kamchilikldarni bartaraf etish, kerakli maxsulot, xom-ashe kabilarni topib kelish, majlislarda katnashish va xoka`zolardan iborat. Xodimlar bilan muloqotda bo`lishga to`g`ri kelganda, u doimo xushmuomala bo`lib, odob, axlok normalarini buzmaslikka harakat qiladi, lekin xech kachon ular bilan tortishmaydi. Majlislarda agar biror muammo munozarani keltirib chiqarsa, u bevosita jarayoniga aralashmay, oxirgi so`zni o`ziga qoldiradi. Shunday qilib, holdimlarga fikrlash va xatti-harakatlar erkinligi berib qo`yilgan. Usha erkin harakatlar yuzasidan boshlikning fikri so`ralgan takdirda ham, undan aniq gap chikmaydi, Chunki u xodimlarni Yaxshi bilmaydi, qolaversa ularni xafa qilib kuyishdan kurkadi. Uning fa`zoviy-psixologik holati "guruh tashkarisida". Olimlar fikricha, bunday rahbar ishni olib borgan jamoalarda barcha kursatkichlar doimo orqada, sifat ham yo`q. Liberal rahbar ishda anarxiyani qilib kuyib, ko`p turmay, boshqa yerdan ish kidirishga harakat qiladi. Yo`qorida baho berilgan boshqarish uslublari ko`prok liderlikka emas, balki rahbarlikka taalluqli, lekin ilmiy ADABIYOTLARda bu ikkala ibora, ko`pincha sinonimday ishlatiladi. Aslida, eng Yaxshi rahbar o`zida barcha liderlik sifatlarini ham mujassamlashtirgan bo`ladi. Chunki, sof ijtimoy psixologik ma`nodagi liderning turlari sharoitlarda o`zida ko`prok namoyon etadigan shaxsiy sifatlariga ko`ra tabakalanadi. Masalan, lider - tashqilotchi, yana lider-tashabbuskor, lider - erudit, jamoa hissiy - emotsional holatni boshqaruvchi lider, lider- bilagon va

www.arxiv.uz xoka`zo. Yaxshi rahbar ana shu lider sifatlarini bilgan holda ularni o`zida tarbiyalashi va jamoasidagi liderlar bilan xamkorlikda ishlay olishi kerak. Oxirgi yillarda Moskva va boshqa yirik ilmiy markazlarda o`tkazilgan tadqiqotlar natijasida shunday xulosaga kelindiki, aslida hayotda sof demoqrat yoki sof avtoritar rahbarni uchratish qiyin, lekin uchragan paytda ham ular bir jamoani uzoq muddat boshqara olmasligi ma`lum bo`ldi. Shuning uchun ham ular vaziyatga bog`liq, vaziyat, konkret jamoa, unda kabo`l qilingan xatti - harakatlar normalari, shaxslararo munosabatlar tipi liderning ham, rahbarning ham ish taktikasi va uslubini belgilaydi, degan goya kabo`l qilinmoqda. Lekin bu rahbarlik uslublarining psixologik mazmun va moxiyatini bilishning amaliy ahamiyati shundaki, har bir uslubda o`ziga xos ijobiy tomon bor, moxir rahbar o`zini- o`zi tarbiyalar ekan, ushalarning eng ma`qo`li, ayniqsa o`zi rahbarlik qilayotgan jamoaga moslarini tarbiyalashi maqsadga muvofiqdir. RAHBARLIK SIFATLARI Yo`qorida aytib utilganidek, rahbarda tugma qobiliyat bo`ladi deb ham aytib bo`lmaydi, ikkinchi tomondan, rahbar vaziyatga qarab stixiyali tarzda tarbiyalanib ketaveradi, deb ham bo`lmaydi. Minglab shaxs sifatlari ichida ko`plari rahbarlik uchun qo`lay va ma`qo`ldir. A. V. Petrovskiy ana shunday ijobiy sifatlarni 1, 5 mingini sanab chiqqan. Lekin ularning barchasini umumlashtiradigan, albatta bo`lishi lozim bo`lgan ayrim sifat qobiliyatlar borki, ushalar haqida qisqacha tuxtalib utmoq lozim. Avvalo, har qanday rahbarda intellekt - aql - zakovatning ma`lum normasi bo`lishi kerak. Bu norma va Yaxshi rahbar uchun o`rtadan yo`qori bo`lmogi maqsadga muvofiqdir, chunki geniy darajasidagi intellektga ega bo`lgan rahbar bilan ishlash xodimlar uchun qator noqo`layliklarni keltirib chiqarishlarini, bunday aql zakovat qolganlarning ijobiy rivojlanishiga psixologik tusik bo`lishini amaliyot va hayot kursatadi. Rahbardagi o`rtadan yo`qori intellektni koplab ketadigan yana boshqa muhim sifatlar borki, ular boshqarish ishining samarasiga ijobiy ta`sir kursatadi. Masalan, rahbarning mustaqil fikrlilik, topkirlik, tashabbuskorlik sifatlari. Chunki, ayrim hollarda xato qilsa ham, rahbar original fikrlar aytib, Yo`l-

www.arxiv.uz yuriklar kursata olishi, har bir aytilgan fikr, qilingan ishga mustaqil baho bera olishi zarur. Chunki, mustaqillik shaxs kiefasini belgilovchi muhim psixologik xususiyatdir. Rahbarda mustaqillik bo`lsa, unda o`ziga ishonch ham bo`ladi, bu esa o`z navbatida rahbardagi sub`ektiv talablar darajasining yo`qori bo`lishiga olib keladi. Ko`pincha, rahbarning boshqalarga talabchanligi haqida gapiriladi, lekin Yaxshi rahbar avvalo o`z - o`ziga nisbatan talabchan bo`lishi kerak. O`z-o`zini baholash va shu asosida boshqalarga nisbatan munosabatlar tizimini ishlab chiqishi muhim bir omildir. Har qanday rahbar uchun universal, kerak bo`lgan hislatlarni yana bir tom ma`noda"zieli"bo`lish yoki, boshqacha qilib aytganda, madaniyatli bo`lishidir. Boshlik o`zidagi madaniyatini avvalo muomalada, odamlar bilan bo`ladigan kundalik muloqotlarga namoyon etimogi lozim. Muomala madaniyati bu o`rinli, aniq, qisqa, samimiy gapirish san`ati va ikkinchi tomondan, suhbatdoshni tinglash qobiliyatidir. Chunki boshlik, bilan buysunuvchilar o`rtasida kelib chiqadigan shaxsiy ziddiyatlarning asosida tinglay olmaslik, yoki gapni to`g`ri yusinda gapira olmaslik yetadi. O`zganing o`rniga tura olish, uning his-kechinmalariga sherik bo`lish, empatiya hissining borligi, dialoglarda sabr-tokatlilik va boshqalar muloqot madaniyatining muhim tomonlaridir. Jamoa faoliyatining o`z faoliyatini rejalashtirish qobiliyati rahbar uchun muhim bo`lgan talablaridan biridir. Chunki rejalashtirish asosida o`z-o`zini boshqara olish va boshqalarni tashki faoliyatini maqsadga muvofiq tarzda boshqara olishni ta`minlovchi muhim psixologik xususiyat yetadi. Rejalashtirish - bu o`ziga xos kelajakni ko`ra olish qobiliyati, kelajak obrazi bo`lib, bu narsa shaxsning qanchalik kamol topganligi va maqsadga intiluvchanligining muhim belgisidir. Bu juda murakkab psixologik jarayon bo`lib, u shaxsning o`z diqqatini qanchalik ongli tarzda boshqarishi, uni faqat muhim narsalarga qarata olish, vaqtdan tez foydalana olish, ortikcha ishlardan o`zini tiyish, qo`l ostidagilarga, imkoni boricha, ularning qobiliyatlariga qarab ish buyura olish va, nixoyat, buyo`rgan ishni o`z vaqtida na`zorat qilib, so`rab olish imkoniyati bilan bog`liq. O`z ishini puxta rejalashtirish

www.arxiv.uz qobiliyatiga ega bo`lgan rahbar realistik tafakkurga ega bo`lmogi, ya`ni har qanday sharoitlarda ham usha muammo yoki ishga taalluqli barcha alternativ variantlardan eng to`g`risi va maqsadga muvofigini tanlay oladigan, ishni to`g`ri tashqil eta bilgan, ya`ni eng kam kuch va vaqt sarflab ishni uddalay olgan, noaniq yoki tasodifiy vaziyatlarda ham ish taktikasini to`g`ri Yo`lga yo`naltira oladigan odam bo`lishi kerak. Bundan tashkari, Yaxshi rahbar uchun oldida turgan ishning har bir alohida detallarigacha tasavvur qilib, uni amalga oshirishning barcha bosqichlari va vositalarining oldindan ko`ra bilish qobiliyati ham zarur. Shunday takdirdagina u ishga dadil kirishini, o`zgalarni o`z ortidan egashtirishi va ishlab chiqarishda yo`qsak kursatkichlarga erishishi mumkin. Yo`qorida aytib utilgan rahbarlik sifatlari ichida eng muhimi, tabiiyki, psixologik maxoratni talab qiladigan odamlar bilan ishlash maxoratidir. Jamoa a`zolari bilan samarali ishlash uchun esa boshlik ularning psixologiyasi va guruh psixologiyasini Yaxshi bilishi zarur, chunki"o`zgalar psixologiyasini bilish ular ustidan xukmronlikning yagona Yo`lidir", -deb yozishgan edi ingliz olimlari. Ijtimoiy psixologiyaning bu borada ham Yaxshi vositasi - ijtimoiy psixologik trening uslubi borki, uning yerdamida odamlar bilan ishlovchilar jamoani boshqarishning turli usullariga muvaffakiyatli tarzda tayorlanmoqdalar.

O'xshashlar

Sotsial psixologiyada kichik guruhlarni o‘rganishning metodologik muammolari

Psixologiyada shaxs va jamiyat muammolari

Nutqni eksperimental psixologik o`rganishning rivojlanishi

Eksperimental psixologiyada diqqat xossalarining o`rganilishi

Bilish jarayonlarining eksperimental psixologiyada o`rganilishi