Eksperimental tadqiqot bosqichlari - Psixologiya - Referatlar

Eksperimental tadqiqot bosqichlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Eksperimental tadqiqot shartlari. 2. Tadqiqot natijalarini taqdim qilish shakllari. 1

www.arxiv.uz Eksperimental tadqiqot shartlari. 1 etap - Ilmiy nazariy va eksperimental tadqiqotning dastlabki etapida asosan nazariy masalalar kuriladi. Xususan, muammoning qo`yilishi, mavzuning dolzarbligi, tadqiqot muammosi, uning maqsadi, gipoteza, tadqiqot obyekti, predmeti, vazifalari ilmiy tadqiqotimizning nazariy qismini tashkil qiladi. Eksperimental tadqiqotimizning bu etapi kirish qismida yoritiladi: Kirish. Muammoning qo`yilishi, asosnoma, mavzu dolzarbligi. Kirish qismida odatda muammoning dolzarbligi, muammoning psixologiyadagi roli; qanday izlanishlar olib borilgan; nimalar, qaysi tomonlar aniqlanmagan va kelgusida davom ettirilishni yoki boshlangich izlanishlarni olib borishni talab qiladi. Psixologiya amaliyotida oldingi izlanuvchilarning yechishga qaratilgan izlanishlarining qarama-qarshiligi ochiladi. So`ng tadqiqot muammosi shakllanadi – belgisiz, kam izlangan, noaniq yoki psixologik jarayonning yetarlicha o`rganilmagan dolzarb masalasi. Muammo. – bu qandaydir masalani yechishda mavjud bilimlarning yetarsizligi va yetarsiz bilimlarni olish usullari noaniq paytda yechilishi zarur masaladir. Tadqiqot muammosi o`z-o`zidan paydo bo`lmaydi, u jamiyatning ilmiy-texnik, sotsial-iqtisodiy zaruriyati asosida amaliyot talabi va psixologiya fanlari taraqqiyoti natijasida tugiladi. Tadqiqot maqsadi ish natijasida (mazkur jarayonning qanday obyektiv qonuniyatlari aniqlangan, qanday yangiliklar kiritilgan) erishilishi kerak bo`lgan narsani ko`zda tutadi. Shu bilan birga tadqiqot maqsadi bilan tadqiqot vazifasini aniq fahmlab olish zarur. Tadqiqot maqsadi va vazifalari haqida aniq tushunchaga ega bo`lish uchun quyidagi misolga qaraylik: Yaxshi yashash (maqsad) uchun – yaxshi ishlash (vazifa) kerak. Bunday iborada jamiyatning har bir a`zosining maqsad va vazifasi lunda va aniq ko`rsatilgan. Ba`zida tadqiqot maqsadi mavzu nomining o`zidanoq aniqlanadi. Lekin oldiga qo`yilgan aniq maqsadsiz, samarali ishlash mumkin emas. 2 etap ham nazariy asoslarini tarkibi bo`lib, bunda o`tkazilayotgan eksperimental psixologik tadqiqotimizning kelajagini belgilab beruvchi va o`z tasdigini topishi lozim bo`lgan faraz, ya`ni gipotezani ham o`z ichiga oladi. Gipoteza. Bu tadqiqotchining o`z oldiga qo`ygan masalaga mumkin bo`lgan (ko`zda tutilgan) javobini aniqlaydi. Gipoteza to`zish tadqiqotning ma`suliyatli va qiyin etaplaridan biridir, shuning uchun tadqiqot ishlarida aniq yo`l ko`rsatadigan mayak deb ataladi. Gipoteza ilmiy ishda tadqiqotchining fikrini yo`naltirishda va ish uchun zaruriy material tuplashda keraklidir. 2

www.arxiv.uz Odatda gipoteza tuzilishi qo`yidagicha sxemada to`ziladi: «agar buni, va shunday qilsam, u holda shunaqa psixologik natijani kutsa bo`ladi. Gipotezani to`gri to`zish uchun izlanilayotgan muammo sohasida keng dunyoqarashga ega bo`lishi, ilmiy-metodik ish bilan yaxshi tanish bo`lishi zarur. Tadqiqotimizning 3 etapi nazariy ma`lumotlarga ega bo`lgan holda eksperimental tadqiqotga o`tish etapidir. Bunda nazariy asoslarda ilgari so`rilgan faraz (gipoteza) eksperimental tarzda tekshiriladi, bunda tanlangan metodikalar validligiga qarab qo`llaniladi, ya`ni maxsus va muammomizni yechishga imkon beradigan metodikalardan foydalanib faraz tekshiriladi. 4 etapda esa olingan ma`lumotlar interpritatsiya (tahlil) qilinadi va xulosa chiqariladi. Shuningdek ilgari surilgan farazning chin yoki noto`griligi tekshiriladi. Yuqoridagi mavzularimizda o`zingiz guvohi bo`lganingizdek, ilmiy nazariy va eksperimental tadqiqotlar o`tkazishning birinchi shartlaridan biri bo`lgan eksperimentni rejalashtirish hamda unga qo`yilgan talablar haqida suhbatlashgan edik. Bugungi mavzuimiz esa rejalashtirilgan eksperimentni uyushtirish jarayonida amalga oshiriladigan protokollashtirish ishlari bilan tanishamiz. Robert Gotsdankerning «Osnovo` psixologicheskogo eksperimenta» nomli kitobida taklif etilgan, biz quyida keltirayotgan protokollashtirish hamda hisobot tayyorlashga ko`yiladigan talablar haqida fikr yuritamiz. Protokollashtirish – eksperiment o`tkazishning 2 sharti. Eksperimental gipoteza. Mustaqil ko`rsatkichni aniqlash; Eksperiment sharoiti, o`rganilayotgan obyekt, mashgulot o`tkazish vaqti va boshqalar; Har bir metodlarni ko`llash davri ketma-ketligi; Eksperimental gipotezani aniqlashdagi ma`lumotlarning analizi, natijaning tahlili; Shuningdek sinaluvchilarning xolati, faoliyati haqida har bir faktlar e`tiborga olinadi; Natijalar tahlili va tadqiqot gipotezasi bo`yicha xulosa. Eksperimental xisobot – eksperiment o`tkazishning 3-sharti. Har qanday eksperimentda eksperimental hisobot ahamiyatli kasb etadi. Bu jarayon eksperimentatorga barcha ma`lumotlarni yig`ib, eksperimentni to`laligicha tavsiflashga yordam beradi. Oddiy eksperiment uchun keng talqinni joriy etgan xulosalarni berish juda muhimdir. Hisobot yozilmaguncha eksperiment to`laligicha tugatilgan deb hisoblanilmaydi. Kundalik xayotimizda ko`pincha ajoyib eksperimental natijalarga erishamiz. Masalan, biror bir muammo bo`yicha sizda savol paydo bo`ldi. Usha savolga javob topish uchun siz, albatta faktlarni yigishta 3

www.arxiv.uz tushasiz. Agar mazkur faktlar faqatgina xotirangizda bo`lsa va verbal tarzda ifodalanmagan bo`lsa, unda u siz ishlab chiqqan yoki izlab topgan faktlaringiz haqida hech kim foydalana ololmaydi hamda o`zingiz ham shu faktlarni ozmi-ko`pmi xotirangizdan, esdan chiqarib yuborishingiz mumkin. Aynan mana shu eksperimental ma`lumotlar hisobot tarzida ifodalanilganda bu topilmalar dokumental tasdiq sifatida as qotadi. Talqin etish uchun mos uslubni tanlay olish zarur. 1. Asosiysi – eksperimental hisobotni aniq yozish lozim. 2. Hisobot standart qismlarga bo`linadi. Hisobotning bunday tarzda yoritilishi avtorga materiallar tayyorlashga yordam beradi. Hisobotning standart strukturasiga yordam bilan o`quvchi maqoladan kerakli ma`lumotlarni oson va ko`p vaqt ketkizmay ajratib olish imkoniyati paydo bo`lishi mumkin. Quyidagi tavsifdan eksperimentni tavsiflash uchun ishlab chiqilgan mazkur struktura effektiv bo`lib hisoblanadi. Agar ushbu strukturaga mos ravishda yondoshilsa, tadqiqotchi bu eksperimentni mustaqil takrorlay olishi mumkin. quyidagi eksperimental hisobotning tarkibiy qismlarini va funksiyalarini keltirib o`tamiz: «Muammo» qismida o`rganilayotgan muammo haqida ma`lumot beriladi; qisqa mazmunida avtor nima va qanday ish bajarilganligi va natijada nima olinganligi haqida qisqacha ma`lumot beriladi; Kirish qismida nima uchun eksperiment o`ylab topilganligi va qanday maqsadlar ko`zlanilayotganligi haqida gapiriladi; «Metodika» qismida eksperiment qanday qilib o`tkazilganligi haqida batafsil tavsif beriladi. Ushbu qismning materiallariga asoslanib, eksperimentni qayta o`tkazib ko`rish mumkin. Shuningdek, metodikaning tavsifi sodda tilda berilishi lozim. «Metodika» bo`limi o`z ichiga qo`yidagilarni oladi: a) tekshiriluvchilar: eksperiment uchun muhim aspektlar beriladi. Tekshiriluvchilarning soni, ularning yoshi, jinsi, eshitish darajasi va hokazolar; b) Material. Eksperimentni yoritishda kerakli bo`ladigan materiallar, masalan, o`rganish uchun turli she`r yoki musiqalar, hal qilinishi maqsadidagi topshiriqlar, ko`rgazmali qurollar ushbu qismda yoritiladi; v) Uskuna-asboblar. Bu yerda esa eksperimental holatni tashkil qilish uchun va tekshiriluvchilarning javoblarini yozib borish maqsadidagi qo`llaniladigan uskunalar, eksperimentga mos uskunalarlarning vazifasi ko`rsatiladi. G) Ishning borishi: bu yerda esa eksperiment o`tkazishning ketma-ketlik etaplari ko`rsatiladi. 4

www.arxiv.uz «Natija» bo`limida analiz qilinadigan ma`lumotlar, odatda grafik va bir necha tablitsalarda beriladi. O`quvchiga aniqroq qilib grafik va tablitsada nimalarga e`tiborlarini qaratishlari lozimligi tushunarli qilib ko`rsatiladi. Birinchi o`rinda asosiy faktlar beriladi. Bo`limda natijalarning ba`zi bir interpritatsiyalarini berish mumkin. Bundan maqsad o`quvchi ongiga natijaning umumiy mazmunini tushunarli qilib yetkazishdan iborat. Shu bilan birga asosiy urguni olingan aniq faktlarga qaratish lozim. «Muhokama» bo`limida natija va xulosalarning interpritatsiyasi beriladi. Shu yerda shuningdek, eksperimentdan olingan natijalar yetarlicha asosga ega bo`lmasa, kelgusida shakllantirish yo`llari taxmin qilinadi. Ko`pincha avtor o`z eksperimentini ta`riflab turib undan oldingi eksperimenti bilan bog`liq tomonlarini izohlaydi. Shuningdek, ilgariroq muammoga oid adabiyotlarda ilgari surilgan g`oyalar bilan bog`liqligi ko`rsatiladi. «Snoska»larda qo`llanilgan adabiyotlar, bosib chiqarilgan materiallar, olib borilayotgan tadqiqotlar va qisqa tirajli ishlar yoritiladi. Ular qo`llanilish tartibida beriladi. Maqola tekstida ular belgi bilan ko`rsatilib, qo`yi qismida avtor initsiali ko`rsatilib mos tartibda № yoziladi. «Foydalanilgan adabiyotlar» bo`limida adabiyotlar alfavit tartibda nashr etilgan yili, nashriyoti beriladi. Tadqiqot natijalarini taqdim qilish shakllari. Istalgan tadqiqot ishlarining yakunlanishi bilan ilmiy jamoa tomonidan qabul qilingan shaklda natijalarni taqdim qilish hisoblanadi. Natijalarning taqdim qilishning asosiy shaklini malakaviy va ilmiy tadqiqot shaklini farqlay bilish zarur. Malakaviy ish- kurs ishlari, diplom ishi, dissertatsiya va hokozalar- talaba, aspirant yoki tadqiqotchi o`z mehnatini ekspertlar xukmiga havola qilib diplom, guvohnoma kabi xujjatlar salohiyat darajasiga erishganligini ko`rsatish uchun xizmat qiladi. Bunday ilmiy ishlarga ularni rasmiylashtirish, ilmiy natijalarni O A K yo`riqnomolariga asosan bayon etish, ilmiy kengash tomonidan qabul qilingan hamda shu kabi xujjatlarga tayanilgan uslubda, qo`yilgan talablarga muvofiq amalga oshiriladi. Bizni ko`proq ikkinchi- ilmiy ishlar natijalarining taqdim etish shakli qiziqtiradi. Shartli ravishda ilmiy natajalarni taqdim etishning yana 3 kichik turlarga ajratish mumkin. 1. Og`zaki bayon etish. 2. Nashr ishlarini amalga oshirish. 5

www.arxiv.uz 3. Kompyuter variantlarini tayyorlash. Biroq bular hammasi matnni ramziy yoki grafik axborot kabi variantlarga taalluqlidir. Shu sababli ilmiy natijalarni tavsiya etishda ularni rasmiylashtirish uslublari haqida ayniqsa ma`lumotlarni tavsiflashdan ishni boshlash maqsadga muvofiqdir. Bu masalani asoslab V.A. Ganzen o`zining « «Psixologiyada tizimli bayon etish»(1984) mavzusidagi tadqiqot ishida keng ko`rib chiqilgan. Tadqiqot natijalarini olish haqida axborotlarni tavsiya etishning istalgan shakli uning ifodasini anglatadi. quyidagi variantlar farqlanadi: verbal (matn, nutqli) shakl, ramziy (belgi, formulalar), grafik (sxema, jadval), Fan- obrazli (maketli, narsa-buyumli, filmli va boshqalar). Insoniyat hamjamiyatida axborot o`tkazishning eng asosiy uslubi bu so`zdir. Shu sababli istalgan axborotlar bu avvalo matn, tashkiliy, ma`lum qoidalarga muvofiq tashkil etilgan matnlardir. Matnlarni 2 turi ma`lum : tabiiy til orqali (odatiy til), ilmiy til. Tadqiqot natijalarining istalgan taqdimoti, o`z mohiyatiga ko`ra «aralash» turdagi matn bo`lib, tabiiy nutq tuzilmasiga «parchalar» kiritilgan, qat`iy tushunchalardan iborat tilda ifodalangan bo`ladi. Bu tillarni qat`iy cheklab bo`lmaydi, chunki doimo bu tiplar bir-birlariga hayotiy va ilmiy atama-terminlarning kundalik muloqatda aralashib turishi sodir bo`ladi, fan esa tabiiy tildan yangi qirralarni ochib, uning mohiyatini ko`rsatib beradi. Masalan, biz kundalik nutqimizda erkin holda olimlar tomonidan kashf etilgan «kislorod»(M. Lomonosov) ni, «ekstroversiya, (K.Yung), «shartli refleks» (I. Pavlov), «kvark» (D.Gellman) kabi so`zlarni be`malol ishlatamiz. Boshqa tomonlardan element qismlar nazariyasiga «rang», «g`alatilik», «maftunkorlik kabi so`zlar kirgan. Ular kvark holatini ko`rsatish uchun ishlatiladi. Psixologiyada ilmiy termin sifatida «xotira», «tafakkur», «diqqat», «tuyg`u» va boshqalar qo`llaniladi. Shu bilan hayotiy, maishiy tildan farqli holda ilmiy termin aniq bir ma`noli predmetli mazmunga ega. Eng asosiysi ilmiy termin, terminlar tizimida ma`lum bir fan, nazariya yoki modelda o`zining joyi bilan egallagan o`rni bilan ifodalanadi. Psixologiyada ilmiy va maishiy terminologiyalarining o`zaro chegarasi juda yupqa bo`lib shu sababli ham o`quvchi maishiy mazmundagi so`zlarni o`zining interpritatsiyasi orqali ilmiy psixologik matnga kirita oladi. Bu esa psixolog muallif uchun qo`shimcha qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. Ilmiy matnga qo`yiladigan bosh talab- xolat, qoidalarning muntazamliligi va mantiqiyligidir. Muallif o`z imkoniyatiga ko`ra matnni axborot bilan yuklatilish, biroq metofora, misollar va «lirik chekinishlar» bilan mulohaza yuritishi zarur. Ilmiy matn adabiy matndan farqli ravishda fikrlar bug`inlarnining mohiyatini tushunishga diqqatni qaratmog`i lozim. Ilmiy matn juda jiddiy tuzilmaga ega turli mushohadalarga boy bo`ladi. Bu jihatdan u «devonxona» ishlari tiliga o`xshashdir- 6

www.arxiv.uz byurokratlar tili, ish qog`ozlariga yaqinga o`xshaydi. Bu qoliplar roli juda muhim- o`quvchining diqqati badiiy tilga o`xshab chalg`itilmaydi, axborot- mulohaza, fikr, tafakkurga oid mushohadalar, isbot, raqamlar, formula, «ilmiysimon» qoliblar ma`lum doira-standart, qurilmalar, yangi ilmiy mazmundan iborat bo`ladi. Albatta, shunday olimlar uchraydiki – ajoyib uslubshunos, masalan, (B.M. Teplov va A.R Luriya) biroq ulardagi qobiliyat badiiy asarlarni bezaydi yoki falsafada qo`l keladi (Ortegu-i-Gasseta, A. Bergson va boshqalar) . Matn hikoyalardan iborat bo`ladi. Har bir hikoya ma`lum mantiqiy shaklga ega bo`ladi. Sababiy bog`liqlik, masalan, «agar A, unda B» kabi, Piajening ko`rsatishicha psixologiyada implikativlik tushuntirish va salbiy tushuntirish xozirda ham keng tarqalgan. Hikoya qilishning shunday mantiqiy shakllari mavjud: 1. Induktiv- ba`zi emperik materialni umumlashtiruvchi. 2.Deduktiv – umumiydan xususiyni mantiqiy keltirib chiqarish yoki algoritmini tasvirlash. 3. Analogiya- «transduksiya». 4. Izohlash yoki sharhlash –«tarjima» bir matnning mazmunini, boshqasini tuzish yordamida ochib berish. Natijalarni ta`riflashning keyingi shakli- geometrik ta`riflashdir. Geometrik (fazoviy, hayotiy, obrazli) ta`riflash ilmiy ma`lumotlarni kodlashtirish ananaviy usuli hisoblanadi. Geometrik ta`riflash matnni to`ldirganligi va tushuntirganligi sababli u til orqali tasvirlashga «bog`langandir». Geometrik ta`riflash ko`rgazmalidir. U bir vaqtning o`zida tajribalarda o`rganilayotgan alohida o`zgaruvchilar o`rtasidagi munosabatlar sistemasini tasavvur etishga imkon beradi. Geometrik ta`riflashning axborot xajmi juda katta. Psixologiyada ilmiy axborotlarni grafik taqdim etishning bir necha asosiy shakllaridan foydalaniladi: xarakteristikalariga tayanuvchi topologik va metrik. Topologik xarakteristikalanishdan foydalanuvchi axborotlarni yetkazib berish an`anaviy usullaridan biri- bu grafalardir. Eslatib o`taman, qirralari bilan (yo`naltirilgan yoki yo`naltirilmagan qismlari bilan) birlashtirilgan ko`p sonli nuqtalar «cho`qqilar» grafalar hisoblanadi. Grafalarning planar va fazoviy yo`naltirilgan va yo`naltirilmagan, bog`langan va bog`lanmagan turlarga ajratiladi. Psixologik tadqiqotlarda grafalardan natijalarni tasvirlashda juda ko`p foydalaniladi. Ko`plab nazariy modellarni tadqiqotchilar grafalar ko`rinishida beriladi. Masalan, D. Vekslerning iyerarxik modeli yoki Ch. Spirmenning intellekt: ular dendritik simetrik bo`lmagan grafalar shaklida berilgan. P.X. Anoxinning funksional sistemasi 7

www.arxiv.uz sxemasi, V.D. Shadrikovning faoliyat psixologik funksional sistemasi sxemasi, YE.N. Sokolovning konsentual reflektorli yoyi modeli- yo`naltirilgan grafalari misol bula oladi. Natijalarni tariflashga o`tamiz, yo`naltirilgan grafalardan ko`pincha bog`liq bo`lmagan, qo`shimcha va bog`liq bo`lgan o`zgaruvchilar o`rtasidagi sababiy bog`liqliklar sistemasini tariflashda foydalaniladi. Yo`naltirilmagan grafalar psixikaning o`rganish xususiyatlari o`rtasidagi korreksion aloqalar sistemasini tasvirlash uchun qo`llaniladi. «Cho`qqilari» bilan xususiyatlari, «qirralari» bilan korreksion bog`liqligi ifodalanadi. Aloqani harakteristikasi odatda grafa qirralarini tasvirlash turli variantlari bilan kodlashtiriladi. Ijobiy aloqalari to`gri chiziqlar bilan (yoki qizil rang bilan), salbiy bog`liqliklari –punktdir (yoki havo rang bilan) tasvirlanadi. Aloqaning kuchi va ahamiyati chiziqning qalinligi bilan kodlashtiriladi. Eng muhim belgilari (boshqalari bilan eng ko`p bog`liqlikka ega bo`lgani) markazda joylashtiriladi. Kengroq ahamiyatga ega bo`lgan belgilari atrofga joylashtirilali. Korreksion aloqalari sistemasidan tekislikda belgilari o`rtasidagi «masofalarni» aks ettirishga o`tiladi. Masofalar ma`lum formula bo`yicha hisoblanadi: D=(1- r) - 2 bu yerda d masofa r korreksiya belgilari. Masofalar o`xshashligini - farqini aks ettiradi. Bu xolatda topologik tasvirlashdan metrik tasvirlashga o`tamiz, chunki grafaning cho`qqilari o`rtasidagi masofa belgisini hisobga olgan holda korreksiya kattaliklariga proporsional bo`ladi: r =-1 bo`lganida masofa maksimal bo`ladi, d = 1, r =-1,bo`lganida masofa minimal: d= 0. Yo`naltirilgan va yo`naltirilmagan grafalar ko`pincha shaxsiy va ijtimoiy psixalogik tadqiqotlar natijalarini tasvirlashda qo`llaniladi. Xususan, sotsiometrik tadqiqotlar: с otsiogramma bu yo`naltirilgan grafa. Har qanday graf- sxema matritsaga izomorf bo`ladi ( taxminlar, korreksiyalar va shu kabilar). Tushunib olish qo`lay bo`lishi uchun natijalarni tasvirlashda 10- 11 cho`qqidan ko`p bo`lgan grafalardan foydalanish tavsiya etiladi Grafalar bilan bir qatorda psixologiyada fazoviy- grafik tasvirlash ham o`rnatiladi, unda elementlar o`rtasidagi munosabatlar va parametrlari tuzilishi hisobga olinadi (yoki metrik yoki topologik). Bunga D.Gilfordning «kub» nomi bilan ma`lum bo`lgan intellekt tuzilishini tasvirlash misol bo`ladi. Fazoviy tasvirlashni qo`llash boshqa bir varianti - V.Vunt bo`yicha emotsional xolati, kengligi yoki bo`lmasa G. Ayzenk bo`yicha shaxs turini tasvirlash. 8

www.arxiv.uz Agarda belgilar maydonida metrika aniqlangan bo`lsa, unda ma`lumotlarni yanada aniqroq berishdan foydalaniladi. Chiziqda ko`rsatilgan nuqtaning joylashishi belgilar maydonidani uning haqiqiy koordinatalariga mos keladi. Shunday usul bilan ko`p o`tishli shkalalar, faktorli analiz, patent tuzilishli analiz va klasterli analizning ba`zi variantlari beriladi. Har bir faktor maydonga o`q chiziq bilan aks ettiriladi, biz o`rgangan o`tkazilish parametri esa - bu maydonda nuqta bilan ko`rsatiladi. Boshqa xollarda xususan defferensial psixalogik tadqiqotlar natijalarini tasvirlashda nuqtalar bilan sinalayotganlar, o`q chiziqlari bilan esa asosiy omillari (yoki patent xususiyatlari) tasvirlanadi. Ma`lumotlarni dastlab berish uchun boshqa grafik shakllardan foydalaniladi: diagramma, gistogrammalar va taqsimlash poligonlari, hamda turli grafalardan. Ma`lumotlarni taqdim etishning boshlang`ich usuli taqsimlashni tasvirlash hisoblanadi. Tanlab olingan tekshirishlarda o`zgaruvchining o`rganish ko`rsatkichlarini tasvirlash uchun gistogramma va poligonlardan foydalaniladi. Tajriba va nazorat guruhlarida ko`rsatkichlarni taqsimlash ko`rgazmali bo`lishi uchun ularni bir rasmda tasvirlanadi Gistogramma- bu tekshiriluvchi belgilarini chostotali taqsimlanishi «ustunli» diogrammasidir. Gistogrammalarni ko`rishda obsissalar o`qida o`rganiladigan kattalik ko`rsatkichi joylashtiriladi. Ordinatalar o`qida esa chastotalar yoki tekshirilayotgan tanlovda ushbu diapazon kattaliklarida uchraydigan nisbiy chastotalar joylashtiriladi. Agarda gistogrmmada nisbiy chastotalar aks ettirilsa, unda hamma ustunlar maydoni 1 ga teng. Poligonda belgilari berilgan kattaligiga ega bo`lgan sinovda ishtirok etuvchilar sonini taqsimlashni nuqtalar va koordinatalar bilan belgilaydilar: X belgisining, Y aniq gradatsiya yoki nisbiy chistotalar( belgilari ana shu gradatsiyalarda odamlar sonining butun tanlab olingan ko`rinishi). Nuqtalar to`g`ri chiziqlar bilan birlashtiriladi, taqsimlash poligoni yoki gistogrammani qurishdan oldin tadqiqotchi belgilar intervallar yoki nisbatlar shkalasida berilgan bo`lsa o`rganilayotgan nattalik diapazonini teng qismlarga bo`lishi kerak. 5 tadan kam bo`lmagan lekin 10 tadan ko`p bo`lmagan gradatsiyadan foydalanish tavsiya etiladi. Nominal yoki tartibli shkaladan foydalanishda bunday muammo yuzaga kelmaydi. Agarda tadqiqotchi turli kattaliklar o`rtasidagi nisbatlarni yakinroq ko`rsatishni hohlasa, masalan, turli sifatli xususiyatdagi sinovda ishtirok etuvchilar nisbatini (erkaklar va ayollar soni) unda diagrammadan foydalanish foydaliroq bo`ladi. Sektorli aylana diagrammada har bir sektor kattaligi har bir turning uchrashi kattaligiga proporsionaldir. Aylana diagramma kattaligida tanlov nisbiy hajmi 9

www.arxiv.uz yoki belgining ahamiyati aks ettirilishi mumkin. Axborotlarni grafikdan analitika o`tishini aks ettirish varianti berishi navbatda belgilar funksional bog`likligini ko`rsatuvchi grafiklar hisoblanadi. Umuman aytganda, taqsimlash poligonlari - bu belgining uning kattaligidan uchrashiga bog`liqdir. Jadval(grafik) turlarini mazmuniga ko`ra 2 shartli tipga ajratamiz : 1. vaqtga asosan parametr o`zgarishlariga bog`liqlikni ifodalovchi. 2. bog`liq bo`lmagan va bog`liq bo`lgan (yoki istalgan ikki boshqa navbatni) navbatni ifodalash. Idrok etilgan material va o`rganilgandan so`ng o`tgan vaqtga nisbatan idrok etish materiali hajmining o`rtasidagi aloqadorlikni birinchi bo`lib G.Ebbingao`z aniqlab bergan. «egri o`rganish», yoki «egri charchoq» ning ko`p sonli muqobilini vaqtga ko`ra faoliyat samaradorligidagi o`zgarishlar ko`rsatadi. Funksional bog`liqlik jadvali ham ikki navbatda psixologiyada : Fexner, Stivens qonunlari (psixofizikada) uchraydi. Yyerks – Donson (psixologiyada motivatsiyalar), qonuniyatlar, o`z o`rnidan (kognitiv psixologiya) elementni anglash va boshqalar. Jadval tuzishda bir qator oddiy tavsiyalar ham mavjud. Jumladan, L.V. Kulikov boshlovchi tadqiqotchilarga quyidagi maslahatlarni beradi: 1. Matn va jadval o`zoro bir – birini to`ldirishi kerak. 2. Jadval tushunarli, «o`z –o`zidan bo`lishi» va zarur belgilarni o`ziga kiritishi kerak. 3. Jadvalda to`rttadan ortiq egri ifoda bo`lishi mumkin emas. 4.Jadval chiziqlari eng muhim raqamlarni, ahamiyatli parametrlarni ifodalashi shart. 5.Pastda yoki chap tomonda jadval ifodasi yozilishi shart. 6. Nuqtalarni turli chiziqlarda aylana, kvadrat va uchburchak bilan ifodalash qabul qilingan. Agar shu jadvalda uzunlikni ifodalash zarur bulsa ularni, vertikal, qirqimlar kurinishida ifodalash lozim. Nuqta qirqim o`rtasida joylashtirilishi (asimmetriya ko`rsatkichiga muvofiq ) bo`lishi shart. Jadval kurinishida tashxis jadvallari guruh yoki individ ko`rsatkichlirini o`rtachasi tavsiflanishi mumkin. Ilmiy ishlar natijalarini taqdim etilishida eng muhimi kattalik raqamli ko`rsatkichining ifodalanishidir. 1.Markaziy tendensiyalar ko`rsatkichlari (o`rtacha qiymat, moda, mediana) 2.Absolyut va nisbiy 3.Ko`rsatkichlar (standart, og`ishganlik, dispersiya, protsentil). 10

www.arxiv.uz 4.Mezon ko`rsatkichlari, turli guruh natijalarining solishtirma kursatkichlarida foydalanuvchi mezon belgilari. 5.Kursatkich koeffitsiyentlari va boshqalar standart jadvalda 1 natijalarni ifodalashda satrlar bo`yicha- ustunlar bo`yicha sinaluvchilar - ulchangan parametrlar belgilari ifodalanadi. Jadvalda shuningdek, matematik statistikaga asosan ishlab chiqilgan natijalar ifoda etiladi. Mavjud kompyuter ma`lumotlarni statistik ishlab chiqish paketlaridan istalgan standart shakldagi jadvallarni ilmiy nashrlar uchun tasavvur etishda tanlab olish imkonini beradi. Tajriba tadqiqotlarini yakunlash eng yaxshi usuli analitik tasvirlash mumkin bo`lgan bog`liq bo`lmagan va bog`liq bo`lgan o`zgaruvchilarni funksoinal aloqalarini aniqlashdir. Emperik olingan bog`liqliklarga misol uchun G.Fexnerning yoki S.Stivensning psixofizik «qonuni» kiradi. U. Xik va R.Xaymet bu qonunlar bo`yicha reaksiya vaqti alternativ sonini tanlashga bog`liqligi aniqladi: t = k log (n + 1) va t = a + b log n bu yerda t - tanlovning funksiya vaqti , n stimullar soni, a, b va k konstantlar Analitik tasvirlash odatda birgina emas balki turli mualliflar o`tkazgan tadqiqotlar seriyasini yakuniy umumlashtirishdan iborat bo`ladi. Shuning uchun ular kamdan kam hollarga alohida tajriba ishlari yakuni hisoblanadi, funksional bog`liqlik aniq bir turi gipoteza sifatida ishtirok etadi, uni tanqidiy tajribada tekshirib ko`riladi. 11

O'xshashlar

Eksperimental tadqiqot natijalarini tahlil qilish

Eksperimental psixologiyaning predmeti

Hissiyotlar eksperimental psixologiyasi

Eksperimental psixologiya fani tarixi

Eksperimental psixologiyada diqqat xossalarining o`rganilishi