Экспериментал тадқиқот босқичлари - Psixologiya - Referatlar

Экспериментал тадқиқот босқичлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Экспериментал тадқиқот шартлари. 2. Тадқиқот натижаларини тақдим қилиш шакллари. 1

www.arxiv.uz Экспериментал тадқиқот шартлари. 1 этап - Илмий назарий ва экспериментал тадқиқотнинг дастлабки этапида асосан назарий масалалар курилади. Хусусан, муаммонинг қўйилиши, мавзунинг долзарблиги, тадқиқот муаммоси, унинг мақсади, гипотеза, тадқиқот объекти, предмети, вазифалари илмий тадқиқотимизнинг назарий қисмини ташкил қилади. Экспериментал тадқиқотимизнинг бу этапи кириш қисмида ёритилади: Кириш. Муаммонинг қўйилиши, асоснома, мавзу долзарблиги. Кириш қисмида одатда муаммонинг долзарблиги, муаммонинг психологиядаги роли; қандай изланишлар олиб борилган; нималар, қайси томонлар аниқланмаган ва келгусида давом эттирилишни ёки бошлангич изланишларни олиб боришни талаб қилади. Психология амалиётида олдинги изланувчиларнинг ечишга қаратилган изланишларининг қарама-қаршилиги очилади. Сўнг тадқиқот муаммоси шаклланади – белгисиз, кам изланган, ноаниқ ёки психологик жараённинг етарлича ўрганилмаган долзарб масаласи. Муаммо. – бу қандайдир масалани ечишда мавжуд билимларнинг етарсизлиги ва етарсиз билимларни олиш усуллари ноаниқ пайтда ечилиши зарур масаладир. Тадқиқот муаммоси ўз-ўзидан пайдо бўлмайди, у жамиятнинг илмий-техник, социал-иқтисодий зарурияти асосида амалиёт талаби ва психология фанлари тараққиёти натижасида тугилади. Тадқиқот мақсади иш натижасида (мазкур жараённинг қандай объектив қонуниятлари аниқланган, қандай янгиликлар киритилган) эришилиши керак бўлган нарсани кўзда тутади. Шу билан бирга тадқиқот мақсади билан тадқиқот вазифасини аниқ фаҳмлаб олиш зарур. Тадқиқот мақсади ва вазифалари ҳақида аниқ тушунчага эга бўлиш учун қуйидаги мисолга қарайлик: Яхши яшаш (мақсад) учун – яхши ишлаш (вазифа) керак. Бундай иборада жамиятнинг ҳар бир аъзосининг мақсад ва вазифаси лунда ва аниқ кўрсатилган. Баъзида тадқиқот мақсади мавзу номининг ўзиданоқ аниқланади. Лекин олдига қўйилган аниқ мақсадсиз, самарали ишлаш мумкин эмас. 2 этап ҳам назарий асосларини таркиби бўлиб, бунда ўтказилаётган экспериментал психологик тадқиқотимизнинг келажагини белгилаб берувчи ва ўз тасдигини топиши лозим бўлган фараз, яъни гипотезани ҳам ўз ичига олади. Гипотеза. Бу тадқиқотчининг ўз олдига қўйган масалага мумкин бўлган (кўзда тутилган) жавобини аниқлайди. Гипотеза тўзиш тадқиқотнинг маъсулиятли ва қийин этапларидан биридир, шунинг учун тадқиқот ишларида аниқ йўл кўрсатадиган маяк деб 2

www.arxiv.uz аталади. Гипотеза илмий ишда тадқиқотчининг фикрини йўналтиришда ва иш учун зарурий материал туплашда кераклидир. Одатда гипотеза тузилиши қўйидагича схемада тўзилади: «агар буни, ва шундай қилсам, у ҳолда шунақа психологик натижани кутса бўлади. Гипотезани тўгри тўзиш учун изланилаётган муаммо соҳасида кенг дунёқарашга эга бўлиши, илмий-методик иш билан яхши таниш бўлиши зарур. Тадқиқотимизнинг 3 этапи назарий маълумотларга эга бўлган ҳолда экспериментал тадқиқотга ўтиш этапидир. Бунда назарий асосларда илгари сўрилган фараз (гипотеза) экспериментал тарзда текширилади, бунда танланган методикалар валидлигига қараб қўлланилади, яъни махсус ва муаммомизни ечишга имкон берадиган методикалардан фойдаланиб фараз текширилади. 4 этапда эса олинган маълумотлар интерпритация (таҳлил) қилинади ва хулоса чиқарилади. Шунингдек илгари сурилган фаразнинг чин ёки нотўгрилиги текширилади. Юқоридаги мавзуларимизда ўзингиз гувоҳи бўлганингиздек, илмий назарий ва экспериментал тадқиқотлар ўтказишнинг биринчи шартларидан бири бўлган экспериментни режалаштириш ҳамда унга қўйилган талаблар ҳақида суҳбатлашган эдик. Бугунги мавзуимиз эса режалаштирилган экспериментни уюштириш жараёнида амалга ошириладиган протоколлаштириш ишлари билан танишамиз. Роберт Готсданкернинг «Основў психологического эксперимента» номли китобида таклиф этилган, биз қуйида келтираётган протоколлаштириш ҳамда ҳисобот тайёрлашга кўйиладиган талаблар ҳақида фикр юритамиз. Протоколлаштириш – эксперимент ўтказишнинг 2 шарти. 0 Экспериментал гипотеза. 1 Мустақил кўрсаткични аниқлаш; 2 Эксперимент шароити, ўрганилаётган объект, машгулот ўтказиш вақти ва бошқалар; 3 Ҳар бир методларни кўллаш даври кетма-кетлиги; 4 Экспериментал гипотезани аниқлашдаги маълумотларнинг анализи, натижанинг таҳлили; 5 Шунингдек синалувчиларнинг холати, фаолияти ҳақида ҳар бир фактлар эътиборга олинади; 6 Натижалар таҳлили ва тадқиқот гипотезаси бўйича хулоса. Экспериментал хисобот – эксперимент ўтказишнинг 3-шарти. 3

www.arxiv.uz Ҳар қандай экспериментда экспериментал ҳисобот аҳамиятли касб этади. Бу жараён экспериментаторга барча маълумотларни йиғиб, экспериментни тўлалигича тавсифлашга ёрдам беради. Оддий эксперимент учун кенг талқинни жорий этган хулосаларни бериш жуда муҳимдир. Ҳисобот ёзилмагунча эксперимент тўлалигича тугатилган деб ҳисобланилмайди. Кундалик хаётимизда кўпинча ажойиб экспериментал натижаларга эришамиз. Масалан, бирор бир муаммо бўйича сизда савол пайдо бўлди. Уша саволга жавоб топиш учун сиз, албатта фактларни йигишта тушасиз. Агар мазкур фактлар фақатгина хотирангизда бўлса ва вербал тарзда ифодаланмаган бўлса, унда у сиз ишлаб чиққан ёки излаб топган фактларингиз ҳақида ҳеч ким фойдалана ололмайди ҳамда ўзингиз ҳам шу фактларни озми-кўпми хотирангиздан, эсдан чиқариб юборишингиз мумкин. Айнан мана шу экспериментал маълумотлар ҳисобот тарзида ифодаланилганда бу топилмалар документал тасдиқ сифатида ас қотади. Талқин этиш учун мос услубни танлай олиш зарур. 1. Асосийси – экспериментал ҳисоботни аниқ ёзиш лозим. 2. Ҳисобот стандарт қисмларга бўлинади. Ҳисоботнинг бундай тарзда ёритилиши авторга материаллар тайёрлашга ёрдам беради. Ҳисоботнинг стандарт структурасига ёрдам билан ўқувчи мақоладан керакли маълумотларни осон ва кўп вақт кеткизмай ажратиб олиш имконияти пайдо бўлиши мумкин. Қуйидаги тавсифдан экспериментни тавсифлаш учун ишлаб чиқилган мазкур структура эффектив бўлиб ҳисобланади. Агар ушбу структурага мос равишда ёндошилса, тадқиқотчи бу экспериментни мустақил такрорлай олиши мумкин. қуйидаги экспериментал ҳисоботнинг таркибий қисмларини ва функцияларини келтириб ўтамиз: 0 «Муаммо» қисмида ўрганилаётган муаммо ҳақида маълумот берилади; 1 қисқа мазмунида автор нима ва қандай иш бажарилганлиги ва натижада нима олинганлиги ҳақида қисқача маълумот берилади; 2 Кириш қисмида нима учун эксперимент ўйлаб топилганлиги ва қандай мақсадлар кўзланилаётганлиги ҳақида гапирилади; 3 «Методика» қисмида эксперимент қандай қилиб ўтказилганлиги ҳақида батафсил тавсиф берилади. Ушбу қисмнинг материалларига асосланиб, экспериментни қайта ўтказиб кўриш мумкин. Шунингдек, методиканинг тавсифи содда тилда берилиши лозим. «Методика» бўлими ўз ичига қўйидагиларни олади: а) текширилувчилар: эксперимент учун муҳим аспектлар берилади. Текширилувчиларнинг сони, уларнинг ёши, жинси, эшитиш даражаси ва ҳоказолар; 4

www.arxiv.uz б) Материал. Экспериментни ёритишда керакли бўладиган материаллар, масалан, ўрганиш учун турли шеър ёки мусиқалар, ҳал қилиниши мақсадидаги топшириқлар, кўргазмали қуроллар ушбу қисмда ёритилади; в) Ускуна-асбоблар. Бу ерда эса экспериментал ҳолатни ташкил қилиш учун ва текширилувчиларнинг жавобларини ёзиб бориш мақсадидаги қўлланиладиган ускуналар, экспериментга мос ускуналарларнинг вазифаси кўрсатилади. Г) Ишнинг бориши: бу ерда эса эксперимент ўтказишнинг кетма-кетлик этаплари кўрсатилади. 4 «Натижа» бўлимида анализ қилинадиган маълумотлар, одатда график ва бир неча таблицаларда берилади. Ўқувчига аниқроқ қилиб график ва таблицада нималарга эътиборларини қаратишлари лозимлиги тушунарли қилиб кўрсатилади. Биринчи ўринда асосий фактлар берилади. Бўлимда натижаларнинг баъзи бир интерпритацияларини бериш мумкин. Бундан мақсад ўқувчи онгига натижанинг умумий мазмунини тушунарли қилиб етказишдан иборат. Шу билан бирга асосий ургуни олинган аниқ фактларга қаратиш лозим. 5 «Муҳокама» бўлимида натижа ва хулосаларнинг интерпритацияси берилади. Шу ерда шунингдек, экспериментдан олинган натижалар етарлича асосга эга бўлмаса, келгусида шакллантириш йўллари тахмин қилинади. Кўпинча автор ўз экспериментини таърифлаб туриб ундан олдинги эксперименти билан боғлиқ томонларини изоҳлайди. Шунингдек, илгарироқ муаммога оид адабиётларда илгари сурилган ғоялар билан боғлиқлиги кўрсатилади. 6 «Сноска»ларда қўлланилган адабиётлар, босиб чиқарилган материаллар, олиб борилаётган тадқиқотлар ва қисқа тиражли ишлар ёритилади. Улар қўлланилиш тартибида берилади. Мақола текстида улар белги билан кўрсатилиб, қўйи қисмида автор инициали кўрсатилиб мос тартибда № ёзилади. «Фойдаланилган адабиётлар» бўлимида адабиётлар алфавит тартибда нашр этилган йили, нашриёти берилади. Тадқиқот натижаларини тақдим қилиш шакллари. Исталган тадқиқот ишларининг якунланиши билан илмий жамоа томонидан қабул қилинган шаклда натижаларни тақдим қилиш ҳисобланади. Натижаларнинг тақдим қилишнинг асосий шаклини малакавий ва илмий тадқиқот шаклини фарқлай билиш зарур. 5

www.arxiv.uz Малакавий иш- курс ишлари, диплом иши, диссертация ва ҳокозалар- талаба, аспирант ёки тадқиқотчи ўз меҳнатини экспертлар хукмига ҳавола қилиб диплом, гувоҳнома каби хужжатлар салоҳият даражасига эришганлигини кўрсатиш учун хизмат қилади. Бундай илмий ишларга уларни расмийлаштириш, илмий натижаларни О А К йўриқномоларига асосан баён этиш, илмий кенгаш томонидан қабул қилинган ҳамда шу каби хужжатларга таянилган услубда, қўйилган талабларга мувофиқ амалга оширилади. Бизни кўпроқ иккинчи- илмий ишлар натижаларининг тақдим этиш шакли қизиқтиради. Шартли равишда илмий натажаларни тақдим этишнинг яна 3 кичик турларга ажратиш мумкин. 1. Оғзаки баён этиш. 2. Нашр ишларини амалга ошириш. 3. Компьютер вариантларини тайёрлаш. Бироқ булар ҳаммаси матнни рамзий ёки график ахборот каби вариантларга тааллуқлидир. Шу сабабли илмий натижаларни тавсия этишда уларни расмийлаштириш услублари ҳақида айниқса маълумотларни тавсифлашдан ишни бошлаш мақсадга мувофиқдир. Бу масалани асослаб В.А. Ганзен ўзининг « «Психологияда тизимли баён этиш»(1984) мавзусидаги тадқиқот ишида кенг кўриб чиқилган. Тадқиқот натижаларини олиш ҳақида ахборотларни тавсия этишнинг исталган шакли унинг ифодасини англатади. қуйидаги вариантлар фарқланади: вербал (матн, нутқли) шакл, рамзий (белги, формулалар), график (схема, жадвал), Фан- образли (макетли, нарса-буюмли, фильмли ва бошқалар). Инсоният ҳамжамиятида ахборот ўтказишнинг энг асосий услуби бу сўздир. Шу сабабли исталган ахборотлар бу аввало матн, ташкилий, маълум қоидаларга мувофиқ ташкил этилган матнлардир. Матнларни 2 тури маълум : табиий тил орқали (одатий тил), илмий тил. Тадқиқот натижаларининг исталган тақдимоти, ўз моҳиятига кўра «аралаш» турдаги матн бўлиб, табиий нутқ тузилмасига «парчалар» киритилган, қатъий тушунчалардан иборат тилда ифодаланган бўлади. Бу тилларни қатъий чеклаб бўлмайди, чунки доимо бу типлар бир-бирларига ҳаётий ва илмий атама- терминларнинг кундалик мулоқатда аралашиб туриши содир бўлади, фан эса табиий тилдан янги қирраларни очиб, унинг моҳиятини кўрсатиб беради. Масалан, биз кундалик нутқимизда эркин ҳолда олимлар томонидан кашф этилган «кислород»(М. Ломоносов) ни, «экстроверсия, (К.Юнг), «шартли рефлекс» (И. Павлов), «кварк» (Д.Геллман) каби сўзларни беъмалол ишлатамиз. Бошқа томонлардан элемент қисмлар назариясига «ранг», «ғалатилик», «мафтункорлик каби сўзлар кирган. Улар кварк 6

www.arxiv.uz ҳолатини кўрсатиш учун ишлатилади. Психологияда илмий термин сифатида «хотира», «тафаккур», «диққат», «туйғу» ва бошқалар қўлланилади. Шу билан ҳаётий, маиший тилдан фарқли ҳолда илмий термин аниқ бир маъноли предметли мазмунга эга. Энг асосийси илмий термин, терминлар тизимида маълум бир фан, назария ёки моделда ўзининг жойи билан эгаллаган ўрни билан ифодаланади. Психологияда илмий ва маиший терминологияларининг ўзаро чегараси жуда юпқа бўлиб шу сабабли ҳам ўқувчи маиший мазмундаги сўзларни ўзининг интерпритацияси орқали илмий психологик матнга кирита олади. Бу эса психолог муаллиф учун қўшимча қийинчиликларни юзага келтиради. Илмий матнга қўйиладиган бош талаб- холат, қоидаларнинг мунтазамлилиги ва мантиқийлигидир. Муаллиф ўз имкониятига кўра матнни ахборот билан юклатилиш, бироқ метофора, мисоллар ва «лирик чекинишлар» билан мулоҳаза юритиши зарур. Илмий матн адабий матндан фарқли равишда фикрлар буғинларнининг моҳиятини тушунишга диққатни қаратмоғи лозим. Илмий матн жуда жиддий тузилмага эга турли мушоҳадаларга бой бўлади. Бу жиҳатдан у «девонхона» ишлари тилига ўхшашдир- бюрократлар тили, иш қоғозларига яқинга ўхшайди. Бу қолиплар роли жуда муҳим- ўқувчининг диққати бадиий тилга ўхшаб чалғитилмайди, ахборот- мулоҳаза, фикр, тафаккурга оид мушоҳадалар, исбот, рақамлар, формула, «илмийсимон» қолиблар маълум доира-стандарт, қурилмалар, янги илмий мазмундан иборат бўлади. Албатта, шундай олимлар учрайдики – ажойиб услубшунос, масалан, (Б.М. Теплов ва А.Р Лурия) бироқ улардаги қобилият бадиий асарларни безайди ёки фалсафада қўл келади (Ортегу-и-Гассета, А. Бергсон ва бошқалар) . Матн ҳикоялардан иборат бўлади. Ҳар бир ҳикоя маълум мантиқий шаклга эга бўлади. Сабабий боғлиқлик, масалан, «агар А, унда Б» каби, Пиаженинг кўрсатишича психологияда импликативлик тушунтириш ва салбий тушунтириш хозирда ҳам кенг тарқалган. Ҳикоя қилишнинг шундай мантиқий шакллари мавжуд: 1. Индуктив- баъзи эмперик материални умумлаштирувчи. 2.Дедуктив – умумийдан хусусийни мантиқий келтириб чиқариш ёки алгоритмини тасвирлаш. 3. Аналогия- «трансдукция». 4. Изоҳлаш ёки шарҳлаш –«таржима» бир матннинг мазмунини, бошқасини тузиш ёрдамида очиб бериш. Натижаларни таърифлашнинг кейинги шакли- геометрик таърифлашдир. Геометрик (фазовий, ҳаётий, образли) таърифлаш илмий маълумотларни кодлаштириш 7

www.arxiv.uz ананавий усули ҳисобланади. Геометрик таърифлаш матнни тўлдирганлиги ва тушунтирганлиги сабабли у тил орқали тасвирлашга «боғлангандир». Геометрик таърифлаш кўргазмалидир. У бир вақтнинг ўзида тажрибаларда ўрганилаётган алоҳида ўзгарувчилар ўртасидаги муносабатлар системасини тасаввур этишга имкон беради. Геометрик таърифлашнинг ахборот хажми жуда катта. Психологияда илмий ахборотларни график тақдим этишнинг бир неча асосий шаклларидан фойдаланилади: характеристикаларига таянувчи топологик ва метрик. Топологик характеристикаланишдан фойдаланувчи ахборотларни етказиб бериш анъанавий усулларидан бири- бу графалардир. Эслатиб ўтаман, қирралари билан (йўналтирилган ёки йўналтирилмаган қисмлари билан) бирлаштирилган кўп сонли нуқталар «чўққилар» графалар ҳисобланади. Графаларнинг планар ва фазовий йўналтирилган ва йўналтирилмаган, боғланган ва боғланмаган турларга ажратилади. Психологик тадқиқотларда графалардан натижаларни тасвирлашда жуда кўп фойдаланилади. Кўплаб назарий моделларни тадқиқотчилар графалар кўринишида берилади. Масалан, Д. Векслернинг иерархик модели ёки Ч. Спирменнинг интеллект: улар дендритик симетрик бўлмаган графалар шаклида берилган. П.Х. Анохиннинг функционал системаси схемаси, В.Д. Шадриковнинг фаолият психологик функционал системаси схемаси, Е.Н. Соколовнинг концентуал рефлекторли ёйи модели- йўналтирилган графалари мисол була олади. Натижаларни тарифлашга ўтамиз, йўналтирилган графалардан кўпинча боғлиқ бўлмаган, қўшимча ва боғлиқ бўлган ўзгарувчилар ўртасидаги сабабий боғлиқликлар системасини тарифлашда фойдаланилади. Йўналтирилмаган графалар психиканинг ўрганиш хусусиятлари ўртасидаги коррекцион алоқалар системасини тасвирлаш учун қўлланилади. «Чўққилари» билан хусусиятлари, «қирралари» билан коррекцион боғлиқлиги ифодаланади. Алоқани ҳарактеристикаси одатда графа қирраларини тасвирлаш турли вариантлари билан кодлаштирилади. Ижобий алоқалари тўгри чизиқлар билан (ёки қизил ранг билан), салбий боғлиқликлари –пунктдир (ёки ҳаво ранг билан) тасвирланади. Алоқанинг кучи ва аҳамияти чизиқнинг қалинлиги билан кодлаштирилади. Энг муҳим белгилари (бошқалари билан энг кўп боғлиқликка эга бўлгани) марказда жойлаштирилади. Кенгроқ аҳамиятга эга бўлган белгилари атрофга жойлаштирилали. Коррекцион алоқалари системасидан текисликда белгилари ўртасидаги «масофаларни» акс эттиришга ўтилади. Масофалар маълум формула бўйича ҳисобланади: 8

www.arxiv.uz D қ(1- r ) Ғ 2 бу ерда d масофа r коррекция белгилари. Масофалар ўхшашлигини - фарқини акс эттиради. Бу холатда топологик тасвирлашдан метрик тасвирлашга ўтамиз, чунки графанинг чўққилари ўртасидаги масофа белгисини ҳисобга олган ҳолда коррекция катталикларига пропорционал бўлади: r қ-1 бўлганида масофа максимал бўлади, d қ 1, r қ-1,бўлганида масофа минимал: d қ 0. Йўналтирилган ва йўналтирилмаган графалар кўпинча шахсий ва ижтимоий психалогик тадқиқотлар натижаларини тасвирлашда қўлланилади. Хусусан, социометрик тадқиқотлар : социограмма бу йўналтирилган графа. Ҳар қандай граф- схема матрицага изоморф бўлади ( тахминлар, коррекциялар ва шу кабилар). Тушуниб олиш қўлай бўлиши учун натижаларни тасвирлашда 10- 11 чўққидан кўп бўлган графалардан фойдаланиш тавсия этилади Графалар билан бир қаторда психологияда фазовий- график тасвирлаш ҳам ўрнатилади, унда элементлар ўртасидаги муносабатлар ва параметрлари тузилиши ҳисобга олинади (ёки метрик ёки топологик). Бунга Д.Гилфорднинг «куб» номи билан маълум бўлган интеллект тузилишини тасвирлаш мисол бўлади. Фазовий тасвирлашни қўллаш бошқа бир варианти - В.Вунт бўйича эмоционал холати, кенглиги ёки бўлмаса Г. Айзенк бўйича шахс турини тасвирлаш. Агарда белгилар майдонида метрика аниқланган бўлса, унда маълумотларни янада аниқроқ беришдан фойдаланилади. Чизиқда кўрсатилган нуқтанинг жойлашиши белгилар майдонидани унинг ҳақиқий координаталарига мос келади. Шундай усул билан кўп ўтишли шкалалар, факторли анализ, патент тузилишли анализ ва кластерли анализнинг баъзи вариантлари берилади. Ҳар бир фактор майдонга ўқ чизиқ билан акс эттирилади, биз ўрганган ўтказилиш параметри эса - бу майдонда нуқта билан кўрсатилади. Бошқа холларда хусусан дефференциал психалогик тадқиқотлар натижаларини тасвирлашда нуқталар билан синалаётганлар, ўқ чизиқлари билан эса асосий омиллари (ёки патент хусусиятлари) тасвирланади. Маълумотларни дастлаб бериш учун бошқа график шакллардан фойдаланилади: диаграмма, гистограммалар ва тақсимлаш полигонлари, ҳамда турли графалардан. Маълумотларни тақдим этишнинг бошланғич усули тақсимлашни тасвирлаш ҳисобланади. Танлаб олинган текширишларда ўзгарувчининг ўрганиш 9

www.arxiv.uz кўрсаткичларини тасвирлаш учун гистограмма ва полигонлардан фойдаланилади. Тажриба ва назорат гуруҳларида кўрсаткичларни тақсимлаш кўргазмали бўлиши учун уларни бир расмда тасвирланади Гистограмма- бу текширилувчи белгиларини чостотали тақсимланиши «устунли» диограммасидир. Гистограммаларни кўришда обциссалар ўқида ўрганиладиган катталик кўрсаткичи жойлаштирилади. Ординаталар ўқида эса частоталар ёки текширилаётган танловда ушбу диапазон катталикларида учрайдиган нисбий частоталар жойлаштирилади. Агарда гистогрммада нисбий частоталар акс эттирилса, унда ҳамма устунлар майдони 1 га тенг. Полигонда белгилари берилган катталигига эга бўлган синовда иштирок этувчилар сонини тақсимлашни нуқталар ва координаталар билан белгилайдилар: Х белгисининг, Y аниқ градация ёки нисбий чистоталар( белгилари ана шу градацияларда одамлар сонининг бутун танлаб олинган кўриниши). Нуқталар тўғри чизиқлар билан бирлаштирилади, тақсимлаш полигони ёки гистограммани қуришдан олдин тадқиқотчи белгилар интерваллар ёки нисбатлар шкаласида берилган бўлса ўрганилаётган натталик диапазонини тенг қисмларга бўлиши керак. 5 тадан кам бўлмаган лекин 10 тадан кўп бўлмаган градациядан фойдаланиш тавсия этилади. Номинал ёки тартибли шкаладан фойдаланишда бундай муаммо юзага келмайди. Агарда тадқиқотчи турли катталиклар ўртасидаги нисбатларни якинроқ кўрсатишни ҳоҳласа, масалан, турли сифатли хусусиятдаги синовда иштирок этувчилар нисбатини (эркаклар ва аёллар сони) унда диаграммадан фойдаланиш фойдалироқ бўлади. Секторли айлана диаграммада ҳар бир сектор катталиги ҳар бир турнинг учраши катталигига пропорционалдир. Айлана диаграмма катталигида танлов нисбий ҳажми ёки белгининг аҳамияти акс эттирилиши мумкин. Ахборотларни графикдан аналитика ўтишини акс эттириш варианти бериши навбатда белгилар функционал боғликлигини кўрсатувчи графиклар ҳисобланади. Умуман айтганда, тақсимлаш полигонлари - бу белгининг унинг катталигидан учрашига боғлиқдир. Жадвал(график) турларини мазмунига кўра 2 шартли типга ажратамиз : 1. вақтга асосан параметр ўзгаришларига боғлиқликни ифодаловчи. 2. боғлиқ бўлмаган ва боғлиқ бўлган (ёки исталган икки бошқа навбатни) навбатни ифодалаш. Идрок этилган материал ва ўрганилгандан сўнг ўтган вақтга нисбатан идрок этиш материали ҳажмининг ўртасидаги алоқадорликни биринчи бўлиб Г.Эббингаўз 10

www.arxiv.uz аниқлаб берган. «эгри ўрганиш», ёки «эгри чарчоқ» нинг кўп сонли муқобилини вақтга кўра фаолият самарадорлигидаги ўзгаришлар кўрсатади. Функционал боғлиқлик жадвали ҳам икки навбатда психологияда : Фехнер, Стивенс қонунлари (психофизикада) учрайди. Йеркс – Донсон (психологияда мотивациялар), қонуниятлар, ўз ўрнидан (когнитив психология) элементни англаш ва бошқалар. Жадвал тузишда бир қатор оддий тавсиялар ҳам мавжуд. Жумладан, Л.В. Куликов бошловчи тадқиқотчиларга қуйидаги маслаҳатларни беради: 1. Матн ва жадвал ўзоро бир – бирини тўлдириши керак. 2. Жадвал тушунарли, «ўз –ўзидан бўлиши» ва зарур белгиларни ўзига киритиши керак. 3. Жадвалда тўрттадан ортиқ эгри ифода бўлиши мумкин эмас. 4.Жадвал чизиқлари энг муҳим рақамларни, аҳамиятли параметрларни ифодалаши шарт. 5.Пастда ёки чап томонда жадвал ифодаси ёзилиши шарт. 6. Нуқталарни турли чизиқларда айлана, квадрат ва учбурчак билан ифодалаш қабул қилинган. Агар шу жадвалда узунликни ифодалаш зарур булса уларни, вертикал, қирқимлар куринишида ифодалаш лозим. Нуқта қирқим ўртасида жойлаштирилиши (асимметрия кўрсаткичига мувофиқ ) бўлиши шарт. Жадвал куринишида ташхис жадваллари гуруҳ ёки индивид кўрсаткичлирини ўртачаси тавсифланиши мумкин. Илмий ишлар натижаларини тақдим этилишида энг муҳими катталик рақамли кўрсаткичининг ифодаланишидир. 1.Марказий тенденциялар кўрсаткичлари (ўртача қиймат, мода, медиана) 2.Абсолют ва нисбий 3.Кўрсаткичлар (стандарт, оғишганлик, дисперсия, процентил). 4.Мезон кўрсаткичлари, турли гуруҳ натижаларининг солиштирма курсаткичларида фойдаланувчи мезон белгилари. 5.Курсаткич коэффициентлари ва бошқалар стандарт жадвалда 1 натижаларни ифодалашда сатрлар бўйича- устунлар бўйича синалувчилар - улчанган параметрлар белгилари ифодаланади. Жадвалда шунингдек, математик статистикага асосан ишлаб чиқилган натижалар ифода этилади. 11

www.arxiv.uz Мавжуд компьютер маълумотларни статистик ишлаб чиқиш пакетларидан исталган стандарт шаклдаги жадвалларни илмий нашрлар учун тасаввур этишда танлаб олиш имконини беради. Тажриба тадқиқотларини якунлаш энг яхши усули аналитик тасвирлаш мумкин бўлган боғлиқ бўлмаган ва боғлиқ бўлган ўзгарувчиларни функцоинал алоқаларини аниқлашдир. Эмперик олинган боғлиқликларга мисол учун Г.Фехнернинг ёки С.Стивенснинг психофизик «қонуни» киради. У. Хик ва Р.Хаймет бу қонунлар бўйича реакция вақти альтернатив сонини танлашга боғлиқлиги аниқлади: t = k log (n + 1) ва t = a + b log n бу ерда t - танловнинг функция вақти , n стимуллар сони, a , b ва k константлар Аналитик тасвирлаш одатда биргина эмас балки турли муаллифлар ўтказган тадқиқотлар сериясини якуний умумлаштиришдан иборат бўлади. Шунинг учун улар камдан кам ҳолларга алоҳида тажриба ишлари якуни ҳисобланади, функционал боғлиқлик аниқ бир тури гипотеза сифатида иштирок этади, уни танқидий тажрибада текшириб кўрилади. 12

O'xshashlar

Экспериментал психология методлари

Экспериментал тадкикотлар асоси

Экспериментал психология предмети

Психологиянинг илмий тадқиқот методлари

Мулоқотнинг шакллари ва босқичлари