Bolaning psixik taraqqiyotidagi qarama qarshiliklar va rivojlanish qonuniyatlari - Psixologiya - Referatlar

Bolaning psixik taraqqiyotidagi qarama qarshiliklar va rivojlanish qonuniyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

31.107421875 KB

Ko'chirib olish

Bolaning psixik taraqqiyotidagi qarama qarshiliklar va rivojlanish qonuniyatlari Reja: 1. Psixik taraqqiyot va ta’lim 2. Psixik va biologik taraqqiyot 3. Faollik bola taraqqiyotining manbai ekanligi

Bolaning psixik taraqqiyotidagi qarama-qarshiliklar va rivojlanish qonuniyatlari Bolaning psixik taraqqiyoti murakkab jarayondir. Buni xal etishda bolalar psixologiyasi, avvalo hayotda sinalgan, tajribalarda pishib yetilgan quyidagi asoslarga suyanadi: 1) Taraqqiyot, o‘sish, rivojlanish qarama-qarshiliklar kurashi va ziddiyatlardan iboratligi; 2) bolalar kamoloti haqidagi fanga xilof nazariyalarni, qarshiliklarni tanqidiy taxlil qilinganligi; 3) hozirgi kunga qadar bolalar psixologiyasida olib borilayotgan ilmiy izlanishlar, tajribalarning natijalari; 4) komil insonni tarbiyalashda erishilgan amaliyot natijalari. Bularga asoslanib bolaning psixik taraqqiyoti qanday rivojlanadi, unga ta’sir etuvchi omillar nimadan iborat, unda biz nimalarga e’tibor berishimiz lozim degan murakkab masalalarni xal qilishimiz mumkin. Ma’lumki bola psixikasining taraqqiyoti (o‘sish-miqdoriy jihatdan ortish; taraqqiyot ham miqdor, ham sifat jihatidan o‘zgarishdir . bola jismonan o‘sadi, psixik jixatdan taraqqiy qilishi) haqida 2 xil qarashlar mavjud. 1-qarashlarga muvofiq, taraqqiyot avvalgi narsaning oddiy takrorlanishidan, organizmida mavjud bo‘lgan muayyan sifatlarning shunchaki ko‘payishi yoki kamayishidan iborat. Bunday yo‘nalish tarafdorlari o‘z-o‘zidan shaxs taraqqiyotining tub sabablarini ochib bera olmaydilar. 2- qarashlarga muvofiq, taraqqiyot ziddiyatlar, qarama-qarshiliklar kurashidan iboratdir. Bu ilmiy yo‘nalish bo‘lib, bola taraqqiyotini organizmning xususiyatlari bilan tashqi muhit sharoiti organizmga tobora yangi talablar qo‘yadi; organizm yangi sharoitga moslashar ekan, yangi sifatlar hosil qila boshlaydi va taraqqiy qiladi.

Demak, psixik taraqqiyot ham qarama-qarshiliklar kurashidan iboratdir. Bu qarama-qarshiliklar: 1-dan bolaning shu choqqacha erishgan taraqqiyot darajasi, imkoniyatlari bilan yangi extiyojlariga orasidagi qarama-qarshiliklar, unda extiyoj oldin paydo bo‘ladi, lekin imkoniyat yetarli bo‘lmaydi. Misol: xali yurishga o‘rganmagan bola yurib ketishiga extiyoj sezadi, lekin bola o‘z muvozanatini saqlay olmagani, oyoqda tik tura olmagani uchun u yura olmaydi. 2-nchidan bolaning eski xulq –atvor shakllari bilan yangi hattiharakatlari, yangi tashabbuslari orasidagi qarama-qarshilk (taqlidtashabbus). YA’ni bunda tashabbus oldin paydo bo‘ladi va boladan mustaqillikni talab qiladi, lekin mustaqil harakat qilish uchun bola kattalarga taqlid qilishdan voz kechishi va mustaqil harakatlanishi kerak. 3-dan, bolaning hayot mazmuni bilan uning shakli o‘rtasidagi qarama- qarshilik. Hayot mazmuni ilgari, hayot shakli esa keyin shakllanadi. Misol: maktab hayotini mazmuni hammaga tanish. 1- sinfga qadam qo‘ygan bola maktab qoidalarini xali yaxshi tushunmaydi. Lekin maktabda tizimli ta’lim jarayoni bolani o‘z talablariga ko‘niktira boshlaydi, bunda bolada ko‘pgina psixologik qiyinchiliklar ro‘y beradi. Bola esa avvalo qiynalib, keyinchalik unga o‘rganib, yangi hayot shakliga o‘rganadi. Bolalar hayotida uchraydigan turli qiyinchliklar, qarama-qarshilik va ziddiyatlar bolani psixologik tomondan rivojlanib, shakllanib borishiga sabab bo‘ladi. Bolani psixik taraqqiyoti qanday shakllanishidan qat’iy nazar, u mo‘ayyan qonuniyatlarga bo‘ysunadi. Lekin muhit ta’siriga nisbatan bu qonuniyatlar (keng ma’noda olganda) ikkilamchidir. Chunki bu qonuniyatlarning o‘ziga xos xususiyatlari hayot sharoitiga, faoliyatiga va tarbiyaga bog‘liqdir. Psixik taraqqiyot qonuniyatlariga: 1. Notekistlik qonuni. 2. Psixika integratsiyasi qonuni. 3. Plastiklik va kompensatsiya qonuni kiradi.

1. Psixik rivojlanishning notekistligi shundan iboratki, har qanday sharoitda, xatto ta’lim tarbiyaning eng qulay sharoitlarida ham shaxsning turli psixik belgilari, psixik funksiyalari va psixik xususiyatlari rivojlanishining bitta darajasida to‘xtab turmaydi. Bolalarga bir xil tarbiya berilsa ham bolalar uni turlicha qabul qiladilar. Chunki ularning o‘ziga xos individual xususiyatlar mavjud, nerv tizimining xususiyatlari, tiplari turlicha, yashasha sharoiti tarbiyaviy ta’sirlar turlicha bo‘lgani uchun ham psixik taraqqiyot yo tezlashib, yo sekinlashib ba’zan to‘xtab tutilib qolishi mumkin. Shu sababli psixik taraqqiyotni notekis rivojlanishi mumkin deb e’tirof etiladi. 2. Integratsiya qonuni – inson psixikasini o‘z taraqqiyoti davomida tobora ko‘proq yaxlitlik, birlik, mustaqillik va doimiylik xususiyatlarini kasb eta borishidir. Bunda yoshlikda hosil bo‘lgan psixik xususiyatlar taraqqiyot davomida bora -bora kishining asosiy xususiyatiga, yoki xarakter xislatiga aylanadi va bu xislat shu kishining hayotida yaqqol ko‘zga tashlanadigan bo‘lib qoladi. Bu qonunga binoan psixik rivojlanish psixik xolatlarning asta-sekin o‘sib, shaxs xislarlariga aylanishdan iborat bo‘lgan qonundir. 3. Plastiklik va kompensatsiya imkoniyati qonuni. Bu qonun asab tizimining plastiklik xususiyati bilan bog‘liqdir. Yosh bola ijtimoiy munosabatlarga kirishar ekan u albatta ularni o‘ziga o‘zlashtiradi, tahlid qiladi. Natijada u ham aqliy tomondan shakllanadi. Ta’lim– tarbiya sharoitida bolani, maktab o‘quvchisining psixikasini maqsadga muvofiq o‘zlashtirishning boy imkoniyati asab tizimining ana shu plastikligiga asoslanadi. Plastiklik kompensatsiya (to‘ldiruvchanlik, tovon, badal) uchun ham yo‘l ochib beradi: bir xil psixik funksiyaning rivojlanishi zaif yoki nuqsonli bo‘lsa, uning faoliyatini zo‘r uyushganligi va aniqligi bilan kompensatsiya qilish mumkin, ko‘rishdagi nuqsonlar, qisman, eshitish analizatorining o‘tkir darajada rivojlanishi bilan kompensatsiya qilinadi(to‘ldiriladi). Tarbiyachi va o‘qituvchilar bolaga ta’lim–tarbiya berish jarayonida psixik taraqqiyotning qonunlariga amal qilishlari va bolaning taraqqiyot xususiyatlarini bilgan holda ularga ta’lim va tarbiya berishlari maqsadga muvofiqdir.

Psixik taraqqiyot va ta’lim Taraqqiyot bolaning ijtimoiy tajribalarini o‘rganish, o‘zlashtirish jarayonidir. Ijtimoiy taraqqiyot bolalarga ta’lim –tarbiya va o‘zaro munosabatlar orqali ta’sir etadi. Bolalarning psixik jihatdan o‘sishida ta’lim va tarbiya shakllantiruvchi rol o‘ynaydi, degan g‘oya XIX asrning o‘rtalarida avj ola boshladi. Bolaning taraqqiy etishi bilan ta’lim - tarbiyaning o‘zaro munosabati haqidagi masalani xal etishga urinayotgan yo‘nalishlar vujudga keldi. Bular 3 xil yo‘nalishda faoliyat ko‘rsatadilar. Birinchi xil yo‘nalishi tarafdorlari ijtimoiy ta’lim-tarbiya bilan psixik taraqqiyot o‘rtasida hech qanday munosabat yo‘q dedilar. Ikkinchi xil yo‘nalishi namoyondalari psixik taraqqiyot bilan ta’lim tarbiya o‘rtasida hech qanday farq yo‘q deb ko‘rsatdilar. Uchinchi xil yo‘nalishi namoyondalari psixik taraqqiyot bilan ta’lim tarbiya boshqa – boshqa jarayon bo‘lsa ham bir – biriga mos keladigan ya’ni bir biriga ta’sir o‘tkazadigan jarayondir.deyish bilan dastlabki ikki nazariyani kelishtirishga urindilar. Bu nazariya namoyondalari bolaning psixik taraqqiyotida tarbiya va aktiv faoliyatning rolini payqamaydilar. Rus psixologi L.S. Vigotskiy yuqoridagi yo‘nalishlarning fikrlarini ko‘p jihatdan ilmiy tahlil qilib chiqdi va ta’lim jarayoni taraqqiyotga mos kelmaydi degan g‘oyani ilgari surdi. Uningcha ta’lim jarayoni tarqqiyotidan ilgarilab ketadi, bolalar psixikasining taraqqiyoti uning ketidan ergashib boradi va unga eng yaqin istiqbol ochib beradi deb uqtiradi. L.S. Vigotskiyning fikricha taraqqiyotning 2 bosqichi bor: 1. Aktual taraqqiyot bosqichi (ya’ni bolaning katta yoshdagi kishilar yordamisiz mustaqil harakat qila olishi). 2. Eng yaqin taraqqiyot zonasi bosqichi ( bolaning katta yoshdagi kishilar yordami bilan qilinadigan xatti harakatlari) bor. Bolaning psixik rivojlanishi ya’ni taraqqiyot yo‘li uning eng yaqin istiqbolidir. Taraqqiyotning bu ikki bosqichi bolaning hozirgi vaqtda qanday

ekanligi, ya’ni qanday bilim, ko‘nikma va bilimlarga, xarakter sifatlariga ega ekanligi va kelajakda bolaning qanday bilim, ko‘nikma va malakalarga, xarakter sifatlariga ega bo‘la olishiga imkoniyat beradi. L.S. Vigotskiyning nazariy-ilmiy fikrlari pedagog A.S. Makarenko fikriga mos keladi. U ham har bir bolaning komolot imkoniyatlariga va taraqqiyotning istiqbol yo‘llarini aniqlash lozimligiga e’tibor beradi. A.S. Makarenko “shaxs loyixasini tuzishga”: o‘z tarbiyalanuvchilarida hosil bo‘lgan ijobiy sifatlarni mustahkamlash, takomillashtirish va salbiy sifatlarni esa oldini olish, to‘xtatish yoki ularga barham berish uchun ijobiy sifatlarga tayanishga intilar edi. Psixik va biologik taraqqiyot Inson shaxsi o‘z mohiyati bilan ijtimoiy zotdir. Shaxsdagi barcha psixik xususiyatlarning ijodiy faolligining rivojlanish manbaalari uning tevarak atrofdagi ijtimoiy muhitda, jamiyatdadir. Inson shaxsi determinlashgan (sababiy bog‘liqlikda) bo‘lib ijtimoiy turmush bilan bog‘liqdir. Shaxsning taraqqiyoti odamlar bilan munosabatda yuzaga keladigan ijtimoiy tajribani egallash jarayonidan iboratdir. Bu kelajakda insonning psixik xususiyatlari, ya’ni uning axloqiy sifatlari, xarakteri, irodaviy xislatlari, qiziqishlari, mayl va qobiliyatlarini tashkil topishiga ta’sir qiladi. Shuningdek, psixik va biologik taraqqiyot muayyan shartsharoitlarda tarkib topadi. Biz odamni ijtimoiy zot deymiz. Lekin uning biologik mohiyatini inkor qilib bo‘lmaydi. Chunki odamning psixik rivojlanishi uchun tabiiy, biologik imkoniyatlar nihoyatda zarurdir. Insonning psixikasi qonuniyatlari normal tarkib topishi uchun biologik tuzilish, inson miyasi va asab tizimi bo‘lishi shart. Insonning biologik tuzilishi psixik taraqqiyot uchun muhim shartdir. Bu tabiiy xususiyatlar psixik rivojlanishni harakatga keltiruvchi kuchlar, faktorlar emas, balki faqat dastlabki shart-sharoitlardir xolos. Miya biologik tarzda tashkil topgan a’zo sifatida ongning yuzaga kelishi uchun dastlabki shartdir, ong esa inson ijtimoiy tuzilishining mahsulidir. Asab tizimi tevarak atrofdagi olamni aks ettirish uchun tug‘ma organiq imkoniyatga ega. Lekin tegishli qobiliyat faqat ijtimoiy hayot sharoitidagi faoliyatda tarkib topadi. Qobiliyat kurtaklarining, ya’ni asab

tizimi va miya ba’zi bir tug‘ma anotomik va fiziologik xususiyatlarning mavjudligi qobiliyatning rivojlanishi uchun tabiiy shart-sharoitdir. Bu shartsharoitlar qobiliyat rivojlanishini ta’minlaydi. U ta’lim tarbiya ta’sirida tarkib topadi. Biologik xususiyatlar psixik taraqqiyotni harakatga keltiruvchi kuch emas, lekin uning taraqqiyotiga ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatadi. 1. Tabiiy xususiyatlar psixik xususiyatlar taraqqiyotining turli yo‘llarini va usullarini belgilab beradi. Inson asab tizimining xususiyatlari o‘z-o‘zicha shaxsning xech qanday psixik xususiyatlarini belgilamaydi. Xech bir yaxshi rivojlangan bola dadil yoki qo‘rqoq, irodali yoki irodasiz, mehnatsevar yoki dangasa bo‘lib tug‘ilmaydi. Agar tarbiya to‘g‘ri tashkil qilinsa asab tizimining istalgan tipi asosida xarakterning barcha ijtimoiy qimmatli xislatlarini hosil qilish mumkin. 2. Tabiiy xususiyatlar odamning biror sohada erishgan yutuqlari darajasiga ta’sir qilishi mumkin. Masalan, qobiliyat kurtaklarida tug‘ma individual farqlar bo‘ladi. Shu sabali ba’zi odamlar boshqa odamlardan ma’lum bir faoliyatni egallash imkoniyati jihatdan ustun turishlari va uning bilan bir paytda faoliyat turini egallash imkoniyati jihatdan ulardan ojizlik qilishlari mumkin. Demak, odamning ijtimoiy tashkil topgan va rag‘batlantirilgan faoliyati uning psixik rivojlanishini asosiy, vositasi va shartidir. Faollik bola taraqqiyotining manbai ekanligi Bolaning psixik taraqqiyotida biologik va ijtimoiy faktorlardan tashqari bolani faolligi ham muhim ahamiyatga egadir. Bolalar psixologiyasi bolaga tarbiyaning pasiv “obyekti” deb qaramaydi, balki bola psixikasining taraqqiyotida bolaning aktiv faoliyatini to‘g‘ri tashkil qilib, yo‘lga solib tursa, undagi mavjud sifatlar faoliyatining har xil turlarida namoyon bo‘lib o‘sayotganini hisobga olib tursagina tarbiya muvoffaqiyatli bo‘ladi. Bola psixikasi o‘yin, o‘qish, o‘rganish, mehnat va ijtimoiy faoliyat jarayonida tarqqiy etadi. Har bir faoliyat bolaning hayotini o‘zgarishi bilan turli yoshda turlicha xarakter kasb etadi. Agar bog‘chagacha va bog‘cha yoshi davridagi bolalarning yetakchi faoliyati o‘yin bo‘lsa, maktab yoshidagi bolalar faoliyati

o‘qish, o‘rganishdan iboratdir. O‘yin yoki o‘qish, o‘rganish, mehnat yoki ijtimoiy faoliyat turlari orasida keskin chegara bo‘lishi mumkin emas. Maktab yoshi davrida o‘yin ham saqlanadi, u hatto katta yoshli kishilar hayotida ham u muhim ahamiyat kasb etadi. Mehnat faoliyatiga esa biz bolalarni juda yoshligidan jalb qilamiz. Lekin har bir faoliyat turi ham o‘z mazmuni bilan bolaning ham jismoniy, ham psixologik tomondan rivojlanishi imkonini beradi. Bola psixikasining taraqqiy etishda o‘yinning roli beqiyosdir. Biz bolaning psixik taraqqiyotini o‘yinsiz tasavvur qilishimiz qiyin. Chunki, o‘yin orqali bola faqat jismoniy tomondan emas, balki psixologik tomondan ham rivojlanadi. O‘yin orqali bola olamni, undagi narsa hodisalarni, ularga xos xususiyatlarni o‘rganibgina qolmay, balki nutq so‘zlashga, mustaqil fikrlashga xayol qilishga, ijod qilishga, muomala madaniyatiga o‘rganadi. Rus pedagogi A.S. Makarenko “Bola o‘yinda qanday bo‘lsa, o‘sib ulg‘aygach ishda ham ko‘pincha, ko‘p jixatdan shunday bo‘ladi” –deb to‘g‘ri aytgan edi. A.M. Gorkiy “O‘yin bolalar yashayotgan va o‘zgartirishi ish lozim bo‘lgan dunyoni bilish yo‘lidir”-deb bejiz aytmagan. Haqiqatdan ham o‘yin har bir yosh bosqichda bolaning tevarak atrofdagi hayotni va kishilar o‘rtasidagi turli munosabatlarni har tomonlama bilib olishga qaratilgan faoliyatidir. Bolaning o‘yin faoliyati mazmun jihatdan har kungi vaziyatga qarab o‘zgarib turadi. O‘yin doimo o‘zgarib turganligi tufayli bola o‘ynab charchamaydi, zerikmaydi. Bolaning atrof muhitga kishilarga, narsalarga va o‘ziga bo‘lgan turli munosabatlari mazmun hamda shakl jihatdan har doim o‘zgarib turadigan o‘yin jarayonida namoyon bo‘ladi. Bolalarning turli ehtiyojlari, istak va qiziqishlari, qobiliyatlari hamda bir qancha shaxsiy fazilatlari o‘yin jarayonida bevosita rivojlanadi. O‘yin jarayonidagi bolalar faol faoliyatining psixik taraqqiyot uchun ahamiyati shundaki, bolalarning turli sifat va fazilatlari o‘yin jarayonida faqat namoyon bo‘libgina qolmasdan, bunda sifat va fazilatlar mustahkamlanadi, o‘zlashtiriladi. Shuning uchun psixologiya nuqtai nazardan oqilona ya’ni to‘g‘ri tashkil qilingan o‘yin bola shaxsini har tomonlama o‘stiradi va shuning bilan birga bolaning butun psixik jarayonlarida –sezish, idrok, diqqat, xotira, tafakkur, xayol

va irodani ildam rivojlanishiga yordam beradi. O‘yin o‘z mohiyati jihatidan katta kishilarning hatti –harakatlari va xulq-atvorlariga faol taqlid qilishdan iborat bo‘lishi tufayli bolalarda ma’naviy sifatlarning mustahkamlanishi uchun va odob – axloq qoidalarini bilib olishlari uchun keng imkoniyatlar beradi. Bola o‘yin jarayonida tabiblik yoki muallimlik rolini bajarayotgan bo‘lsa, shu kasbga tegishli barcha sifatlarni namoyon qilishga intiladi. Ular o‘yinga juda berilib ketsalar, bajarayotgan rollariga xos sifatlar shunchalik samimiy, ijodiy tarzda namoyon bo‘ladi. Bolalar uchun o‘yin mazmunining hech bir chegarasi yo‘q. Bolalar kattalar hayotini hamma tomonlarini o‘z o‘yinlarida aks ettira oladilar. O‘yinning ahamiyati bola shaxsining o‘sib kamolotga yetishiga ta’sir ko‘rsatishdin iboratdir. O‘yin har bir yosh bosqichda bolaning tevarak atrofdagi dunyoni va kishilar o‘rtasidagi munosabatlarni bilib olishni ifodalaydi. Bolaning moddiy dunyoga, kishilarga o‘z-o‘ziga munosabati o‘zgarayotgan o‘yinda namoyon bo‘ladi. Bolalarning ehtiyojlari, istak, qiziqish (xavas) lari bevosita o‘yinda ifodalanadi. O‘yin bolalarning xayolparastligi tufaydi narsalar va kishilar dunyosini ular uchun ma’qul tomonga “o‘zgartirish” imkoniyatini beradigan faoliyatdir. Bog‘cha yoshi davrida bola o‘yin faoliyati bilan birga ta’limiy mashg‘ulotlarda ham ishtirok etadilar. Maktabgacha tarbiya yoshi davridagi ta’limiy mashg‘ulotning asosiy mazmuni bolani atrof hayotdagi narsa va hodisalarning asosiy xususiyatlari bilan tanishtirish, og‘zaki nutqni lug‘at boyligi, tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, grammatik tomondan to‘g‘ri so‘zlashlikka o‘rgatish, bog‘lanishli nutqni shakllantirishdan iborat, elementar mavhum tushunchalarga ega bo‘lish, jismoniy tarbiya, tasviriy san’at qirqib yopishtirish, rasm, loy yoki plastilindan turli buyumlar yasash, qurilishi materiallar bilan ishlash, muzika va boshqa mazmundagi mashg‘ulotlar bolani aqliy jihatdan maktab ta’limini egallashga tayyorlash imkonini beradi. Keyinchalik bolaning hayotiga alohida faoliyat turi kirib keladi. Bu faoliyatni shunday turiki uning bevosita maqsadi yangi-yangi informatsiyalar, harakatlar va ish-harakatlari shakllarini o‘zgartirishdan iboratdir. Subyektning o‘z

maqsadi o‘rganishdan iborat bo‘lgan mana shunday maxsus faoliyat ta’lim jarayonidir. Ta’lim maktabda yetakchi faoliyat bo‘lib u quyidagi tarkibiy qismlarni o‘z ichiga oladi: a) ma’lum bir faoliyat turini muvafaqqiyat bilan tashkil qilish uchun olamning zarur xususiyatlari haqidagi ma’lumotlarni o‘zlashtirish (bu jarayonning mahsuloti bilimdir); b) mana shu faoliyat turlarini yuzaga keltiradigan usul turli harakatlarni o‘zlashtirishi (bu jarayonning mahsuloti ko‘nikmadir); v) ko‘zlangan maqsad va berilgan masala shartiga mos ravishda to‘g‘ri yo‘l va harakatni tanlash hamda nazorat qilish uchun ko‘rsatilgan ma’lumotlardan foydalanish usullarini egallash (bu jarayonning mahsuloti malakadir). Insonning bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirishda ongli maqsad bilan boshqariladigan barcha xarakterlar ta’lim bilan bog‘liq bo‘ladi. Bolalarning qiziqish va qobiliyatlari o‘qish-o‘rganish jarayonida namoyon bo‘ladi va mustahkamlanadi. Bilish, iroda va hissiyot jarayonlari ta’lim jarayonida yuzaga chiqadi va taraqqiy etadi . Bolalar aqliy jihatdan ancha rivojlanibgina qolmay, o‘quvchilarning xarakter xislatlari ham o‘zgaradi, axloqiy jixatdan shakllanadi. Ta’lim-ta’rbiya jarayonida psixikaning qanchalik tez va samarali taraqqiy etishi o‘qituvchilarning diqqat –e’tiboriga va o‘ylab ish tutishiga ko‘p jihatdan bog‘liqdir. Bola shaxsining tarkib topishiga o‘yin va o‘qish – o‘rganish har qancha ta’sir etmasin, bola shaxsi mehnatda takomillashadi. Mehnat ma’lum ijtimoiy foydali moddiy yoki ma’naviy ishlab chiqarishga qaratilgan faoliyatdir. Mehnat faoliyati insonning asosiy faoliyatidir. Agar katta kishilar mehnat qilishdan to‘xtab qoladigan bo‘lsa, insoniyat zoti o‘z hayotini tugatgan bo‘lar edi. Mehnat odam psixikasining tarkib topishi faktori sifatida bolalar hayotida ham muhim ahamiyatga ega.

Yosh bola ham tom ma’nosida mehnat qilmaydi. Uning mehnat jarayoni avvalo o‘yin keyinchalik o‘qish-o‘rganish jarayoni bilan bog‘liq xolda rivojlanadi. Agar yosh bolaga “ana uni menga olib kelib ber” – desangiz uni sizga qiynalib olib keladi. Bola bunda harakat qiladi va uni o‘ynab bajarishi mumkin, lekin u o‘z harakatida mehnat elementlarini bajaradi. Mehnat ijobiy, ongli munosabatni tarbiyalashi lozim. Chunki bola mehnat qilib, avvalo qiyinchiliklarga bardosh berishga, o‘z-o‘zini boshqarishga, sabr toqatli bo‘lishga o‘rganadi. Keyinchalik kishilarning mehnatini qadrlashga, uni mohiyatini anglashga, undan zavqlanishga, jiddiy mehnatga muxabbat bilan qarashiga, mehnatsiz baxtli bo‘lish mumkin emasligini anglashga o‘rganadi. Hammadan ham muhimi u mehnat qilib, undan zavqlanadi va mehnatni qadriga yetadigan bo‘lib qoladi. K.D. Ushinskiy (1860 yilda) “Mehnatning psixologik va tarbiyaviy ahamiyati” degan maqolasida bunday deb yozgan edi, mehnatning moddiy samaralari odamzod mulkidir; lekin mehnatning ichki, ma’naviy, hayotbaxsh kuchi odamzod qadr-qimmatining manbai bo‘lib xizmat qiladi, shu bilan birga odob- axloq va baxt-saodat manbai bo‘lib ham xizmat qiladi. Ishlayotgan kishi uchun qilinadigan shaxsiy mehnatgina ana shunday hayotbaxsh ta’sir ko‘rsatadi. Mehnatning moddiy samaralarini tortib olish, meros qoldirish, sotib olish mumkin, lekin mehnatning ichki, ma’naviy, hayotbaxsh kuchini tortib olish ham, meros qoldirish ham, Kaliforniyaning jami tillasini berib sotib olish ham mumkin emas; bu kuch mehnat qilgan kishida qoladi.” Darhaqiqat, bunday zavq faqat mehnat qilgan kishida qolar ekan, u shu kishining kuchiga kuch, g‘ayratiga g‘ayrat qo‘shadi. Biz yosharni yoshligidan boshlab mehnatga muhabbatini uyg‘otishimiz va ularni mumkin qadar mehnatga ertaroq jalb qilishamiz, axloqiy va irodaviy sifatlarni shakllanirib berishimiz, komil insonni tarbiyalashimiz hozirgi zamon talabidir. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar mehnat tarbiyasi bilan birga ijtimoiy ishlarda qatnashishi ham muhimdir, chunki u ham bola uchun mehnatdir. Bog‘chada turli-tuman ishlarga qatnashishi, jumladan, guruhlarda navbatchilik

qilish, gullarni sug‘orish, plastilin va loydan buyumlar yasashda, qirqib yopishtirish, qurilish materiallari bilan ishlash mashg‘ulotlarida tarbiyachiga yordam berish, mehnat anjomlarini, o‘yinchoqlarni joy-joyiga qo‘yish kabilar ham bolani mas’uliyatni his qilishga, o‘z burchini anglashga, uni sadoqat bilan bajarishga o‘rgatib boradi. Bolalar psixologiyasi taraqqiyot faktorlarini ta’lim-tarbiya jarayonida hisobga olish bilan birga, qaysi faktor qaysi faoliyatda faollik darajasida ekanligidan qat’iy nazar tarbiyada ularning ahamiyatiga, qudratiga asoslanadi. Shuningdek bolalar psixologiyasi tarbiya bolaning ichki tomondan faolligini hisobga olishga asoslansagina, tarbiyaviy ta’sir natijalari qanday bo‘lishini psixik xususiyatlariga va faol faoliyatiga qarab aytib bergandagina tarbiya taraqqiyotining qudrati va hal qiluvchi faktori bo‘ladi deb hisoblaydi. Bolalikni davrlarga ajratish muammolari Bolalikni yosh davrlarga ajratish, uni tabaqalash bolalar psixologiyasida juda qadimiy muammolardan biridir. Bolaning aqlidroki, fe’l-atvori, voqelikka munosabati, jismoniy va psixik o‘sishi, rivojlanish xususiyatlari uning taraqqiysi bilan o‘zgarib turadi. Bu o‘zgarish uning faoliyati va hayot kechirishidagina emas, balki yoshiga ham bog‘liqdir. Masalan: Hozir tug‘ilgan bola bilan undan bir xafta ilgari tug‘ilgan bola orasida ham farq bor. Yangi tug‘ilgan bola gavdasining sondan bo‘yingacha bo‘lgan qismi uzun, oyoqlari kalta, boshi nisbatan katta, bo‘yni qisqa, bosh suyagi esa hali qotmagan bo‘ladi. U shartsiz reflekslar bilan dunyoga keladi va vaqt o‘tgan sari u ham jismoniy, ham psixologik tomondan shakllanib boradi. Bunday o‘zgarishlar turli oy va turli yoshlarda yaqqol ko‘zga tashlanadi. O‘sib ulg‘ayish bolaning jismoniy taraqqiyoti bilan bo‘lsa, sifat o‘zgarishlari bolaning psixik tarqqiyoti bilan bog‘liqdir. Bolada yuz beradigan sifat o‘zgarishlari birdaniga sodir bo‘lmaydi, asta –sekin yuzaga keladi. Bolalarni turli yosh davrlarga ajratishda ularning hayotida yuz beradigan sifat o‘zgarishlari, ya’ni uni psixik taraqqiyoti jihatidan yangi bosqichga ko‘tarishlari asos qilib olinadi. Bolalarni turli yosh davrlarga ajratishda turlicha fikrlar juda qadim zamonlardan beri fanga ma’lumdir.

Ko‘pchilik olimlar bolalarni turli yosh davrlarga ajratishda faqatgina jismoniy o‘sishni asos qilib, uni: 1) chaqaloqlik davri, 2) balog‘atga erishish davri, 3) balog‘atga erishgandan keyingi davr deb tabaqalangan bo‘lsalar, ba’zi birlari esa: 1) emish davri 2) emaklash davri, 3) ikki oyolab yurish davri deb davrlarga ajratishgan yana ba’zi olimlar masalan P.P. Blonskiy 1) tishsiz bolalik davri 2) sut tish davri 3) doimiy tish davri 4) doimiy tishni tushish davri (qarilik) deb ajratganlar. Bunday bolalikni davrlarga ajratishda faqat ularni fiziologik va biologik belgilarigagina suyanib, pisixik xususiyatlar hisobga olinmagan. Sharq mutafakkiri Abu Ali ibn Sino ham bolalikni quyidagi davrlarga ajratgan: 1) podsholik davri 5 yoshgacha 2) qullik davri (6-12 yoshgacha) 3) O‘rtoqlik do‘stlik davri deb bolaning keyingi taraqqiyoti davrini nazarda tutgan. Podsholik davrida bolaning yoshligi uni aytganini kattalar tomonidan bajarilishini, bola o‘zini “shirin” qiliqlari, gaplari bilan kattalarni o‘ziga rom qilishni e’tiborga oladi. 6-12 yoshgacha bo‘lgan davrni qullik davri deb bejiz aytmagan, albatta Chunki bu davrda bolani xulq atvorga o‘rgatish, kishilar bilan o‘zaro munosabatlarda qoida –qonunlarga bo‘ysunish, mehnatga o‘rgatish, unga nisbatna ijobiy munosabatni shakllantirish, bilim olish o‘qish, o‘rganish, mehnat qilishda qiyinchiliklarga bardosh berish, milliy an’analarimizga sadoqatli bo‘lish,

kattalarni, mehnatini qadrlash kabilarga muhabbat ruhida tarbiyalashda bolaga nisbatan e’tibor qaratgan. Do‘stlik davri esa bolaga do‘stlarga munosabatda bo‘lish ularni xurmat qilish, qilgan ishlarini qadrlash, munosbatalarda samimiy bo‘lish lozimligini nazarda tutadi. Chet el psixologlari ham bolalikni davrlarga ajratish masalasiga katta e’tibor berilgan. Jumladan Shveytsariyalik psixolog J. Piaje bolaning aql idrokiga xos bo‘lgan xususiyatlariga qarab : 1) sensomotor intellekti (0-2 yoshgacha); operatsiyalardan ilgari tafakkur davri (2-7 yoshgacha) 3) aniq operatsiyalar davri (7,8-11,12 yoshgacha); 4) rasmiy operatsiyalar davri deb ajratadi. Fransuz olmi, psixolog A.Valon bolaning jismoniy rivojlanishga qarab (xomilaning ona qornidagi davri, impulsiv harakat davri- 0-6 oygacha, xis-tuyg‘u davri -6 oydan-1 yoshgacha sensomotor davri -1-3 yoshgacha; shaxsga aylanish davri -3-5 – yoshgacha; farqlash davri -6-11 yoshgacha; jinsiy yetilish va o‘spirinlik davri (12- 18 yoshgacha) deb ajratgan. Shuningdek chet el psixologiyasida bolani psixik rivojlanishi tomonidan davrlarga ajratish to‘g‘risida ko‘pgina materiallar to‘plagan. Bu materiallar asosida bolalikni 2 keskin davrga ajratilgan. 1) go‘daklik davridan maktabgacha tarbiya davriga o‘tishdagi inqiroz davri (3 yoshlik inqiroz davri deb ataladi); 2) kichik maktab davridan o‘smirlik davriga o‘tishi (balog‘atga yetish inqirozi davridir) Bu ikki davr o‘rtasida juda katta farq va o‘xshashliklar mavjud. Jumladan xar ikkala davr ham o‘zining mustaqilligi va kattalar bilan o‘zaro munosabati jihatidan farqlanadi. Rus psixologlari P.P. Blonskiy va L.S. Vigotskiylar bolalikni davrlarga ajratishda bolaning yashash sharoitini o‘zgarishi, ta’limtarbiya mazmuni va usullarini o‘zgarishini ham taraqqiyotga ta’sir etishini alohida e’tiborga olish lozimligini ko‘rsatadilar. Ular har bir yosh davr psixik rivojlanishda alohida sifat o‘zgarishlariga, bola shaxsining tuzilishida turli xususiyatlarning shakllanishi bilan farqlanishiga asoslanadilar. Shuningdek L.S. Vigotskiy aqliy taraqiyotni ikki

bosqichini: aktual o‘sish bosqichi va eng yaqin o‘sish bosqichini ajratadi. U yosh davrlarga ajratishning ilmiy manbai rivojlanishni vujudga keltiruvchi ruxiy yangilanishlarga tayanib deb bolalikni quyidagi bosqichlarga ajratadi. 1. Chaqaloqlik davri -2 oygacha bo‘lgan davr inqirozi. 2. Go‘daklik davri -2 oylikdan 1 yoshgacha bo‘lgan inqiroz davri. 3. Ilk bolalik davri 1-3 yoshgacha bo‘lgan inqiroz davri. 4. Maktabgacha davr -33 yoshdan 7 yoshgacha inqiroz bo‘lgan davr. 5. Maktab yoshi davri -8-12 yoshgacha inqiroz bo‘lgan davr. 6. Pubertat (jinsiy yetilish) davri -14-18 yoshgacha bo‘lgan inqiroz davri. Keyinchalik, rus psixologi D.B.Elkonin bolalikni psixik taraqqiyot va bola faoliyati xarakteriga qarab 3 asosiy guruhga ajratadi. I guruh: 1) bevosita hissiy aloqada bo‘lish (0-1 yoshgacha); II predmetlarni qo‘l bilan harakatga keltirish davri (1-3 yoshgacha III guruh: 1) rolli o‘yinla faoliyati davri (7-10 yoshgacha); IV o‘qish faoliyati davri (7-10 yoshgacha ) ; V guruh: 1) o‘zaro samimiy , munosabatda bo‘lish davri (10-15 yoshgacha); 2) o‘quv professional faoliyat davri, kasb tanlash davri (17 yoshgacha) D.B. Elkoninning yosh davrlarni tabaqalash haqidagi ta’limoti bolalar psixologiyasida muhim o‘rin egallaydi. Bolalar psixologiyasi fanining yana bir namoyondasi A.A. Lyublinskaya ijodida ham yosh davrlarni tabaqalash malakasiga katta o‘rin berilgan. Olima bola kamolotini uning faoliyatiga qarab davrlarga ajratadi. 1. Chaqaloqlik davr (0-1 yoshgacha). 2. Kichik maktabgacha davri –(1 oydan -1 yoshgacha). 3. Maktabgacha tarbiyadan avvalgi davri 1 yoshdan 3 yoshgacha. 4. Maktabgacha tarbiya davri (3-7 yoshgacha). 5. Kichik maktab yoshi davri (7-11-12 yoshgacha). 6. O‘rta maktab yoshi davri (13-15 yoshgacha). 7. Katta maktab yoshi davri (15-18 yoshgacha ).

Pedagogik psixologiya fanining namoyondasi V.A. Krutetskiy ham bola kamolotini quyidagicha ta’kidlaydi: 1. Chaqoloqlik (0-10 kungacha). 2. Go‘daklik (10-kundan -1 yoshgacha). 3. ILK bolalik (1-3 yoshgacha). 4. Bog‘chagacha davr (3-5 yoshgacha). 5. Bog‘cha yoshi (5-7 yoshgacha). 6. Kichik maktab yoshi (7-11 yoshgacha). 7. O‘smirlik (11-15 yoshgacha ). 8. Ilk o‘spirinlik yoki katta maktab yoshi (15-18 yoshgacha). Hozirgi zamon psixologiyasining ko‘zga ko‘ringan yirik psixologi A.V. Petrovskiy turli yosh davrlarning o‘ziga xos psixologik xususiyatlarini hisobga olib, yoshlikni quyidagi davrlarga ajratadi. 1. Ilk bolalik (0-3 yoshgacha). 2. Bohcha davri (3-7 yoshgacha). 3. kichik maktab yoshi davri (7-11 yoshgacha). 4. O‘rta maktab yoshi o‘smirlik davri (11-15 yoshgacha). 5. Yuqori sinf o‘quvchisi (ilk o‘spirinlik ) davri (15 yoshdan 17 yoshgacha). A.B. Petrovskiy davrlarga ajratishda har bir yosh davr orasida bosqichlar o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olib ifodalamagan. Yuqorida keltirilgan ko‘pchilik olimlarning bola kamolatini davrlarga ajratish muammolari o‘zlariga xosligi bilan ajralib turadi. Biz ularni ham fiziologik va ham psixologik taraqqiyoti, faoliyat turlarining o‘zgarib turishi va organizmdagi sodir bo‘ladigan xusussiyatlarni hisobga olib bolalikni quyidagi davrlarga ajratishni tavsiya etamiz. 1. Chaqaloqlik davri (0-1 oygacha ); 2. Go‘daklik davri (1 oydan -1 yoshgacha); 3. Ilk bolalik davri (1-3 yoshgacha ); 4. Bog‘cha yoshi davri (3-7 yoshgacha ); 5. Kichik maktab yoshi davri (7-11 yoshgacha ); 6. O‘rta maktab yoshi yoki o‘smirlik davri (12-15 yoshgacha );

7. Ilk o‘smirlik (kollej, litsey ) davri (15-18 yoshgacha ); Albatta bu davrlarni bir-biridan qat’iyan bir yosh bilan chegaralab qo‘yish mumkin emas. Bola o‘zining o‘sishda shu davrlarni ertaroq yoki kechroq kechiradi, ammo bu davrlar bir-biriga tabiiy bog‘lanib boradi va oldingisi keyingisiga zamin hozirlaydi. Har bir davrda bolaning ayrim ruhiy tomonlarigina emas, balki uning umumiy siymosi, afti angori ham boshqacha ko‘rina boshlaydi va ularning yosh belgilariga qarab ta’lim tarbiya muassasalariga qabul qilinadi. Bolaning yosh belgisi uning taraqqiyoti darajasini ko‘rsata olmaydi. Chunki 2 ta bir yoshdan bola belgisi jihatidan bir xil bo‘lsa ham, taraqqiyot darajasi har xil bo‘lishi mumkin. Shunga binoan biz bola shaxsining individual xususiyati va yoshlik xususiyati deb ularni bir-biridan farq qilamiz. Har bir ota-ona, tarbiyachi va o‘qituvchilar bola shaxsining xususiyatlarini bilishi va uning ko‘ngliga yo‘l topa olishi lozim.

Adabiyotlar: 1. Sayidahmedov N. Pedagogik mahorat va pedagogik texnologiya. – T.: OPI, 2003. 2. Sultonova G.A. Pedagogik mahorat. – T.: Nizomiy nomidagi TDPU, 2005. 3. Markova A.K. Psixologiya professionalizma. – M.: Znaniye, 1996. 4. Muslimov N.A. Bo‘lajak kasb ta’limi pedagoglarini kasbiy shakllantirish / Monografiya. – T.: Fan, 2004. 5. Muslimov N.A., va boshqalar. Kasb ta’limi pedagog-larining kasbiy kompetentligini shakllantirish texnologiyasi/ Monografiya. – T.: “Fan va texnologiya” nashri ѐ ti, 2013. 6. Muslimov N.A., Usmonboyeva M.H., Sayfurov D.M., To‘rayev A.B. Pedagogik kompetentlik va kreativlik asoslari – Toshkent, 2015. 7. M.M. Axmedjanov, B.Q.Xo‘jayev, Z.D. Hasanova. Pedagogik mahorat- 8. Buxoro Davlat universiteti, 2014

O'xshashlar

Psixik taraqqiyot qonuniyatlari

Psixik taraqqiyot va ta’lim

Psixik taraqqiyot va ta’lim

Bolaning o’z-o’zini anrlashi va motivatsion sohasining rivojlanish jarayoni

Yosh davrlari psixologiyasining rivojlanish bosqichlari