Bolalar psixologiyasining tarixi va psixik taraqqiyot muammolari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

25.0625 KB

Ko'chirib olish

Bolalar psixologiyasining tarixi va psixik taraqqiyot muammolari Reja: 1. Bolalar psixologiyasi fan sifatida 2. Bolalar psixologiyasini o‘rganishda oliy nerv faoliyati

$Bolalar psixologiyasining tarixi va psixik taraqqiyot muammolari Har qanday fan, jumladan bolalar psixologiyasi ham ilmiy tushunchalar majmuasidan tarkib topgan. Bolalar psixologiyasining asosiy va markaziy muammosi bolaning psixik jihatdan o‘sishi, unga xos xusussiyat va qonuniyatlarini yoritib berishdan iboratdir. Bu muammoni to‘g‘ri xal etish bolalar psixologiyasining fan sifatida yanada taraqqiy etishi uchun ham, o‘sayotgan avlodni komil inson qilib tarbiyalash amaliyoti uchun ham muhim ahamiyatga egadir. Xali psixologiya fani, jumladan bolalar psixologiyasi paydo bo‘lmasdan avval bolani ruxiy taraqqiyoti haqidagi masalalarga katta e’tibor berilgan edi. Bolaning rivojlanishi haqidagi fikrlar juda sodda bo‘lishiga qaramay, ular bola taraqqiyoti haqida muhim ahamiyat kasb etar edi. O‘tgan ajdodlarimiz bolalar psixologiyasidagi muammolarni izchil va atroflicha o‘rganmagan bo‘lsalar ham, lekin ularning o‘z asarlarida o‘zining qimmatli fikrlarini bayon qilganlar. Ma’lumki, O‘rta Osiyo xalqlari uzoq o‘tmishga, ko‘p asrlik tarixga, boy madaniy merosga ega edilar. O‘rta Osiyoni markazida joylashgan O‘zbekiston Sharqning eng qadimiy, madaniy uchoqlaridan biri bo‘lib, u jahon fani tarixiga munosib hissa qo‘shgan. Xorazmlik olim al Xorazmiy nomi «algoritm» degan termin orqali, Yevropada Alfrachanus nomi bilan mahshur bo‘lgan olim Ahmad al Farg‘oniy «Astronomiya asoslari» asari bilan bizgacha yetib keldi. Abu Rayhon Beruniy ijdodida «Tana va Rux» ga oid hodisalar talqin qilindi. U odamlar o‘z tabiati jihatidan birbiridan farq qilishini, bu farq uning mijozi, fe’l atvori va tabiiy xususiyatlarida namoyon bo‘lishini ta’kidladi. U inson hayotini biologik va irsiy omillar bilan bog‘laydi. Uning zamondoshi Abu Nasr Farobiy insonning ruhiy jarayonlari bilan fiziologik jarayonlari orasidagi bog‘liqlik, dunyoni bilish haqidagi ta’limoti bilan shuhrat qozondi. U axloqiy sifatlar tug‘ma bo‘lmay, balki mashqlar, ko‘nikma va malakalar, odatlar natijasi deb uqtiradi. Bu yerda irodaning$

ahamiyati o‘lkanligini, uning yordamida kishi o‘zida hissiy va ma’naviy ehtiyojlarni ongli ravishda tanlash ko‘nikmasiga ega bo‘ladi deydi. Farobiyning ta’limoti Ibn Sino qarshilarining shakllanishiga kuchli ta’sir qiladi. Ibn Sino «Tib qonunlari» asarida organizmning tuzilishi, undagi asab va asab yo‘llari, fiziologik jarayonlar bilan bog‘liq psixik jarayonlar haqida fikr yuritadi. U bola tarbiyasiga alohida e’tibor berdi va jismoniy tarbiya sog‘lom va tetik insonni shakllantirishning muhim omili ekanini, bolaning tug‘ilgandan boshlab, bolalikdan bolalikka o‘tish davrida sog‘lom turmush tarzini shakllantirishni tavsiya etdi. Ibn Sino atrof-muhit va organizm orasidagi o‘zaro bog‘liqlikni hisobga olib, har bir a’zo uchun maxsus mashqlar majmuasini tuzdi. Shuningdek, Yusuf Xos Xojib o‘zining «Qutadg‘u bilik» asarida eng komil, jamiyatning talablariga javob beradigan insonni tarbiyalash, A.Jomiy asarlarida («Tuxfatul axror») ilm-ma’rifat, ta’lim-tarbiya, kasb-hunar o‘rgatish, yoshlarda yaxshi hislatlarni, odoblilikni shakllantirish haqidagi fikrlar bayon etilgan. Axmad Yassaviyning mehr-sahovatli bo‘lish haqidagi qarashlari, Imom al-Buxoriy ijodidagi shaxslararo munosabatlar, Baxovuddin Naqshbandiy ijodida aql va dunyoqarashning shakllanishi, A.Navoiy faoliyatida ilmiy ta’lim –tarbiyaning asoslanishi kabilar boy meros sifatida ahamiyatlidir. Ular ijodida aynan bolalarda ruhiy jarayonlarning paydo bo‘lishi yoki shakllanib borishi haqida batafsil fikr yuritilmagan bo‘lsa ham ularning shaxs xalovati haqidagi fikrlari bolalarda ruhiy jarayon va xususiyatlarni shakllanishi uchun imkon yaratadi. Turli yoshdagi bolalar psixologiyasi o‘z taraqqiyoti tarixida uzoq mashaqqatli davrni boshidan kechirdi. Turli yoshdagi bolalar psixikasi xususiyatlarini muayyan tartibga solish va uni ilmiy tarzda tushuntirib berish bola psixikasi taraqqiyotining turli yosh davrlariga taalluqli xususiyatlarni, dalillarni to‘plashni talab qilar edi. Bunday dalillar faqat fanni g‘ayri ilmiy tarzda tushuntirishga olib kelar edi. Chunki olimlarning, pedagoglarning o‘tmishdagi falsafiy yo‘nalishlari g‘ayri ilmiy ruhda bo‘lgan edi.

Bolalar psixologiyasi fan sifatida Bolalar psixologiyasi fan sifatida XIX asrning o‘rtalarida umumiy psixologiyadan ajralib chiqdi. Materialistik falsafa maydonga kelgan davrdan boshlab bolalar psixologiyasini fan sifatida yaratishi imkoniyati tug‘ildi. Bolaning psixik taraqqiyotining qonuniyatlari, xususiyatlari o‘rganila boshlandi. Bular asosida asarlar yaratildi. Chunonchi, bola psixikasining taraqqiyotining ilmiy kuzatishga dastlab mashhur tabiatshunos olim Charlz Darvin yo‘l ochdi. U bola psixikasining taraqqiyotiga doir “Kundalik xotira” tipidagi asarini kashf qildi. XIX asrning II yarmida tajriba psixologiyasining rivojlanishi bilan bola psixikasining ayrim tomonlarini (diqqat, xotira, tafakkur, nutq, iroda) o‘rganila boshladi. Bola psixikasining rivojlanishi muammosini o‘rganishda K.D.Ushiniskiy ko‘rsatib bergan yo‘li alohida ahamiyat kasb etadi. YA’ni u bola psixikasi taraqqiyotini har tomonlama o‘rganadigan bir butun fan sifatida rivojlana boshladi. Rus pedagoglari Belinskiy va Dobrolyubovlar bola psixik taraqqiyotining bir butunligi, murakkabligi, ijtimoiy tarixiy sharoit bilan bog‘liqligi, psixik taraqqiyotda ta’lim - tarbiyaning roli haqidagi fikrlari xatto hozir ham o‘z qiymatini yo‘qotmadi. Shuningdek, chet el psixologlari ham ayrim psixik jarayonlar bo‘yicha ilmiy tekshirishlar olib bordilar. Jumladan, bolalarning idroki bo‘yicha Verner, Kans, xotira bo‘yicha E, Meyman, V. Shtern, tafakkur bo‘yicha Bine, Byuller, nutqdan Shtern, Mak-Karti va boshqalar ko‘plab ilmiy tadqiqot ishlari amalga oshirdilar. XIX asrning 60-yillarida rus fiziologi I.M. Sechenov (1829-1905) inson psixikasining ontogenezini reflektor tabiati haqidagi ta’limotini yaratdi. U o‘zining 1863-yili yozgan “Bosh miya reflekslari” nomli asarida odam psixik hayotiga, bolalar psixik hayotiga realistik nuqtai nazaridan yondoshishni asoslab berdi va psixik taraqqiyotining asosini reflekslar tashkil kiladi degan ta’limotni yaratish bilan fanga zid bo‘lgan qarashlarga zarba berdi. I.M.Sechenovning ishini I.P.Pavlov davom ettirdi, u odam va hayvonlar oliy nerv faoliyatining xususiyatlari, qonuniyatlarini ochib berdi. Bolalarning shartli

reflektor faoliyatlarini o‘rganish yuzasidan qimmatli ilmiy tadqiqot ishlari boshlab yuborildi. Bolalar psixologiyasining rivojlanishiga birinchi xissa qo‘shgan olimlardan biri P.P.Blonskidir (1884-1941) U o‘zining “Psixologiya ocherki” “Xotira va tafakkur “ “Maktab o‘quvchilarining tafakkurini rivojlanishi” kabi asarlarida psixologik hodisalarni tushuntirib bermagan bo‘lsa ham, ammo ularni shakllanishiga pedagogik yo‘l topib berdi. U bilim, ko‘nikma va malakalarning shakllanishi, kichik, o‘rta va katta maktab o‘quvchilarining assotsiatsiyalar doirasi, bolalar tafakkurida tushunchalarning paydo bo‘lishi, xotira va tafakkurlarni o‘quv faoliyatida rivojlanishi masalalarini ishlab chiqdi. Bolalar psixologiyasini o‘rganishda oliy nerv faoliyati Bolalar psixologiyasini o‘rganishda oliy nerv faoliyatini bilish ahamiyatli edi. Shunga binoan 1920 yili Sank-Peterburgda psixiatr va nevrolog V.M. Baxterov (1857-1927) boshchiligida “Miya” instituti tashkil qilindi. Unda bolalarni tug‘ilgan kunidan boshlab 3 yilgacha bo‘lgan vaqt mobaynida miya tuzilishidagi o‘zgarishlar o‘rganildi. Olingan ma’lumotlar psixologlar tomonidan bolaning psixik taraqqiyotini o‘rganishga tadbiq qilindi. 1980yillardan boshlab psixologiyaning nazariy rivojlanishini tarixiy – madaniy jihatini, uning (ildizini) asosini, ya’ni bolani dunyoga kelishi, uning biologik tipning oxiri ekanligini, sifat o‘zgarishlari jihatidan esa ijtimoiylikka aylanishini yoritib berdilar. L.S.Vigotskiy bolaning psixik rivojlanishida tashqimuhitning rolini va bolani muhit bilan effektiv munosabatini, ta’lim bilan rivojlanishining o‘zaro munosabatlari, murakkab psixik funksiyalar ta’lim jarayonida shakllanishini, aktual taraqqiyot bosqichida mustaqil faoliyatni yaqin taraqqiyot bosqichi asosida bo‘linishini, psixik taraqqiyot qarama-qarshilik, ziddiyatlaridan iborat ekanligini ko‘rsatib berdilar. U kishilar o‘zining psixologik faoliyatida mehnatdan foydalanishi, turli belgilar orqali narsalarning nomlarini anglab olishi, belgilar bilan nomlar, atamalar orasidagi munosabatlarni paydo bo‘lishi yuksak psixik funksiyalarni rivojlanishiga olib keladi, deb ko‘rsatadi. Uningcha “Har qanday yuksak psixik funksiyalar o‘zini rivojlanishida tashqi

ta’sirlar orqali rivojlanadi, chunki u ijtimoiy funksiyani boshlang‘ich ko‘rinishidir”. Vigotskiy buni bola nutqining rivojlanishida asosiy mexanizmdir deydi. Demak, oliy psixik funksiyalar insoning ijtimoiy munosabatlarida paydo bo‘lishini yoritib beradi. Psixik rivojlanishda ong va faoliyatning birligi muammosi S.L. Rubinshteyn tomonidan, psixik taraqqiyotni harakatga keltiruvchi kuch va sabablar, bolalarning yetakchi faoliyatlari va ularni taraqqiyotga ta’siri A.N.Leontyevning ilmiy tekshirishlarida o‘z aksini topdi. Bola rivojlanishining biogenezatsiya va sotsiogenizatsiyasi muammosida A.S.Makarenko ham o‘z fikrlari bilan qatnashdi. U jamoada o‘zaro munosabatlar, bola shaxsini loyihalash, faoliyat motivlarini bola faoliyatidagi ahamiyati kabi qator masalalarini o‘rgandi va undan amaliyotda foydalandi. XX asrning o‘rtalariga kelib bolalar psixologiyasi fani dunyo miqyosida keng tarmoqlarda rivojlandi. Hozirgi kunda bolalar psixologiyasini turli muammolari chet ellik psixologlar va jumladan O‘zbekiston psixolog olimlari tomonidan ham ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Odam psixikasining ontogenezida biologik va ijtimoiy sharoitning roli (A.I.Leontyev), ta’lim tarbiya va rivojlanishning o‘zaro munosabati (D.N. Bogayavlenskiy, L.V. Zankov, N.A. Menchinskaya), tashqi (materiya) va ichki (aqliy) ta’sirlarning o‘zaro munosabati, bola faoliyatining mazmuni va uning shakllanishi (A.V.Zaporojets, A.N.Menchinskaya); bola idrokiga faoliyat sharoitining ta’siri (B.G. Ananyev, A.V. Zaporojets, A.N. Leontyev, A.R Luriya, D.B. Elkonin, V.V. Davidov); esda saqlash jarayonlari (L.V.Zankov, A.A.Smirnov, L.I Zinchenko) tekshirila boshlandi va ko‘plab ilmiy – uslubiy maqolalar chop etildi. Bolalar faoliyati turlariga xos xususiyatlar (o‘yin – D.B. Elkonin, Slavina, o‘qish – B.G. Anayev, A.N. Leontyev, L.I. Bajovich, mehnat – A.A. Smirnov, Guryanov va uning bolani psixologik tomondan rivojlanishiga ta’siri, qobiliyatlarning rivojlanishi (N.S. Leytes) o‘ziga ongli munosabatda bo‘lish (B.G. Ananyev), xarakter, qobiliyatlarni shakllanishi masalalari o‘rganiladi.

G‘arbiy Yevropa va AQShda shaxsning individual xususiyatlari va psixik jarayonlarning shakllanishiga yo‘nalgan ilmiy izlanishlar davom etmoqda. Jumladan, bolalar psixologiyasining rivojlanishida Shveytsariya psixologi J.Piajening roli kattadir. U bola aqliy tomondan rivojlanishi, ko‘nikma va malakalarni ta’lim jarayonidagi roli masalasini amerkalik psixolog Dj.Bruner, Anno Frakl bolalarda tafakkurining rivojlanishi, Fransiyada A.Vallon, R.Zazzo, Angliyada B.Saymon, O.Konnor va boshqalar bolalarning psixik taraqqiyotini ilmiy jihatdan asoslab berishga harakat qildilar. Hozirgi kunda bizda ham ko‘pchilik olimlar bolaning psixik taraqqiyoti muammolarini, unga ta’sir etuvchi faktorlarni, ta’lim jarayonini faollashtirish, qobiliyatlarini shakllantirish muammolarini nazariy jihatdan ishlab chiqdilar. Jumladan, P.I.Ivanov psixologiya fanining umumiy maslalari, ta’limning psixologik asoslari, turli yosh davrlarda psixik jarayon va xususiyatlarnining rivojlanishi muammolarini, M.G.Davletshin o‘quvchilarda texnik qiziqishlar, qobiliyatlarini shakllanishi, yoshlar mehnat ta’limi va kasbga yo‘naltirish, kadrlar tayyorlash samaradorligi oshirish yosh va pedagogik psixologiya, qobiliyat psixologiyasi kabi masalalarni keng yoritib borish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. E.G‘oziyev ta’lim jarayonida o‘quvchilar tafakkurining rivojlanishi, ularning aqliy taraqqiyoti, o‘quv faoliyatini boshqarish, komil inson tarbiyasining psixologik muammolarini, B.R. Qodirov yoshlarning individual xususiyatlari, ularning faoliyatga yo‘nalishlari, layoqat va birlamchi qobiliyatlarning shakllanishi, iqtidorli o‘quvchilaring xususiyatlarini, kasb tanlash va boshqa katta muammoni ilmiy jihatdan asoslab berdilar. O‘zbekistonlik psixologlar ham psixologiyaning rivojlanishida ko‘pgina ilmiy tadqiqot ishlarini olib bordilar. P.I.Ivanov psixologiyaning umumiy masalalari, psixik hodisalarning bolalarda rivojlanishi, ta’lim psixologiyasi sohasida (“Umumiy psixologiya”, “Ta’limning psixologik asoslari”), M.G. Davletshin “Qobiliyatlarni rivojlanishi”, “Texnik qiziqishlar”, “Qziqish va ta’lim”, kabi ko‘plab ilmiy–uslubiy qo‘llanmalar, M.Vohidov “Bolalar psixologiyasi”, E.G‘oziyev “Tafakkur psixologiyasi”, “Xotira psixologiyasi”, “Shaxs

psixologiyasi”, B.Qodirov “Qobiliyat va iqtidor”, G‘.Shoumarov “Oila psixologiyasi” va boshqa shu kabi ko‘plab darslik va qo‘llanmalar yaratdilar. Lekin shunga qaramay ham bolalar psixologiya fanida ko‘plab muammolarni yechish lozim. Bu bizning galdagi vazifamizdir. Bolalarning psixik jihatdan o‘sishi haqidagi ta’limotlar Bolaning psixik rivojlanishi qanday bo‘ladi, u qanday shakllanadi va unga ta’sir etuvchi omillar nimadan iborat degan muammo juda qadim zamonlardan beri psixolog va pedagoglarning diqqatini jalb etib kelmoqda. Bolalar psixologiyasi fanining asosiy masalasi bola psixik taraqqiyotini o‘rganishdan iborat ekan, bu masalani hal qilishda, uni tushuntirib berishda turli xil qarashlarni o‘rganish, tahlil qilish muhimdir. Bolalar psixikasini taraqqiy etishini tushuntirib berishga uringan eng keksa nazariya “Bola katta yoshli kishining kichik nusxasi” degan so‘z bilan ta’riflanadi. Bu nazariya tarafdorlari bola sifat e’tibori bilan katta yoshli kishidan hech bir farq qilmaydi. Bola bo‘yi, shuningdek tasavvurlari, xotirasi, diqqati, tafakkuri va boshqa jarayonlaridan anchayin kichkina bo‘lgan katta yoshli kishilardir deb ko‘rsatishga urinadir. Lekin bola psixikasining sifat jihatidan o‘ziga xosligini tushuntirib bera olmaydilar va taraqqiyotning asosiy sabablarini yoritib bera olmaydilar. XVIIasrdan boshlab filosofik va psixologik yo‘nalishlarda bolaning taraqqiyoti haqida kurash boradi: psixologik yo‘nalish tarafdorlari psixik taraqqiyot butunlay muhitga va turmush tajribasiga bog‘liq deydilar. Xo‘sh odam psixikasi va xatti harakatlarida bor bo‘lgan o‘ziga xos xususiyatlarni nima bog‘laydi – tabiiy, tug‘ma xususiyatlarmi yoki hayot davomida orttirgan xususiyatlarmi? degan muammoda turlicha qarashlar maydonga keldi . “Ideyalar tug‘ma bo‘ladi” degan nazariyaning yorqin namoyodasi Dekart(1596-1650) edi. Uning fikricha, tug‘ma ideyalar intellektda boshlang‘ich xolatda bo‘ladi bu ideyalar moyillik sifatida “tug‘ma bo‘lib, faqat keyinchalik to‘la anglanguncha sekin asta taraqqiy etadi, shu bilan birga, tashqi tajriba ideyalar faoliyati uchun faqat turtki bo‘lib xizmat qiladi, ularning yanada takomillashuvi

uchun, material hisoblanadi deb ko‘rsatildi. Keyinchalik bunday qarashlar filosofiya doirasidan chiqib, burjuaziya ideologlari tomonidan keng foydalanila boshlandi. Burjua psixologiyasi psixikasining tabiati biologik omillarga bog‘liq degan nuqtai nazarda turdilar, ya’ni psixik xususiyatlar tug‘ma paydo bo‘ladi, ularning inson dunyoga kelishidan oldinroq unda bo‘lgan biologik imkoniyatga bog‘liq deb ko‘rsatdilar. Ular inson psixikasining barcha umumiy va individual xususiyatlari tabiat tomonidan belgilangan, biologik tuzilishiga joylashtirilgandir, psixik taraqqiyot esa, irsiy yo‘l bilan azaldan belgilanib organizmga joylashtirilgan shu xususiyatlarning pishib yetilish jarayonidan iborat emish. Jumladan, har bir odam qobiliyatlarining rivojlanish darajasi (imkoniyatlarning nixoyasi, eng yuksak nuqtasi) taqdir tomonidan, “qobiliyatlarning tabiiy fondi” tomonidan ilgaridan belgilab qo‘yilgan emish. So‘nggi vaqtlarda mikroobiologiyaning nasliy xususiyatning gen bilan bog‘liq bo‘lgan mexanizmini yoritishdagi yutuqlari munosabati bilan “gen aslohalarining tug‘ma darajasi”, shaxsning xususiyatlari va qobiliyatlari genlarda rejalashtirilganligi haqida fikr yuritila boshladi. Angliyalik genetik Sh.Auerbax bu fikrni nihoyatda aniq va obrazli qilib ifodalab berishga urindi. “Har bir odam, - deb yozgan edi u, - xuddi karta boz qo‘liga karta olib o‘yin boshlagani kabi, o‘z hayotini, qo‘liga genlarni olib boshlaydi. Ba’zan karta shunchalik yomon so‘ziladiki, xatto sal-pall yutuqni ham, orzu qilish qiyin bo‘ladi. Ayrim xollarda karta shunday ajoyib so‘ziladiki, muvaffaqiyat qozonish uchun hech qanday harakat qilmasa ham bo‘laveradi.” Uning fikricha “Aqliy taraqqiyot darajasi, maxsus qobiliyatlar, shaxsiy sifatlar –genetik faktorlar bilan muhit faktorlari o‘zaro munosabatining natijasidan iboratdir”. (Genetika M.Atomidat, 1966, 157-158 bet) Bu fikrdan:yuksak iste’dodli kishilarning ko‘payishiga xayrixoxlik bildirish lozim; insoniyatning eng yaxshi namoyondalarini ko‘paytirish kerak “iste’dodsiz” kishilar esa ko‘payishdan o‘zlari saqlashlari kerak” – degan xulosa chiqadi. Ideyalar tug‘ma bo‘ladi degan nazariya bir tomomnlama nazariyadir, chunki bu nazariya bolaning psixik jihatdan

o‘sish sabablarini faqat irsiyatda deb biladi. Bu nazariya texnik taraqqiyotini odddiy takrorlanishdan iborat qilib qo‘yadi. Ular har bir yangi avlod nega oldinga siljishini, bilimlar, qobiliyat va imkoniyatlari kengaytib va chuqurlashib borish sabablarini, irsiyat esa ajdodlardagi sifatlarning faqat mustahkamlanib va takrorlanib qolishiga sabab bo‘lishini tushuntirib bera olmaydi. XIX asrda biologiya fani tez rivojlandi. Texnika taraqqiy qilib, nozik va aniq asboblar vujudga kela boshlaydi. Mikroskopning takomillashtirilishi mikroorganizmlar dunyosini o‘rganish imkonini berdi. Biologiyaning embriologiya hayotini o‘rganadigan yangi sohasi – embrion maydonga keldi. Olimlar yuksak darajadagi hayvonlarning embrionlari bir-biriga o‘xshashiga, ular urug‘lanish (otalanish) paytiga qancha yaqin bo‘lsa, ushancha ko‘p tafovut qilishiga e’tibor berishdi. E. Gekkel va F. Myuller biologiyada ontogenez filogenezni qisqacha takrorlaydi degan “biogenetik qonun” ni ta’riflab berishdi. Bunga muvofiq individning taraqqiyot tarixi avlodning taraqqiyot tarixini qisqacha va tez takrorlaydi. Biologiyada bu qonun tariflab berilishi bilanoq uni amerikali psixolog Stenli Xoll, Bolduin bolalar psixologiyasiga ko‘chirishdi. Bu qonunga muvofiq yangi tug‘ilgan bolaning hamma harakati ongsiz reflekslar asosida bo‘lib, bu davrda unda kishilarga xos bo‘lgan xususiyatlar bo‘lmas emish. Bola 6 oydan 1 yoshgacha maymunlar davrini (yer kovlash) kechirib, ularga o‘xshab narsalarga ergashar emishlar va 4 oyoqlab yuradilar deb uqtiradilar. 1-2 yoshgacha 2 oyoqlab tikka yuradilar va unda bola ibtidoiy insonlar hayotini kechiradilar, 3-7 yoshgacha afsonalar davrini, maktab yoshiga yetganda qadimgi asr davrini, o‘smirlar esa xristianlik davrini, o‘spirinlar “irqlar o‘tmishining kashfiyotchilari” bo‘lishda davom etadi, ya’ni 15 yoshgacha o‘rta asrlar davrini, 15 yoshdan keyin hozirgi zamon madaniyatiga o‘tishi boshlanadi deb qaraydilar. Amerikalik psixolog olim Stenli Xoll tomonidan kashf qilingan bu nazariya bola ona qornida hayvonlarning ota-bobolari bosib o‘tgan davrlarni qisqacha takrorlashi to‘g‘risidagi “biologik qonunga mexaniq ravishda asoslanishdan kelib chiqdi. Bu nazariya din va kapitalistik mafkurani bolalar uchun tabiiy bir narsadir

deb isbot qilishga urindilar. Biogenetik qonun keyinchalik pedalogiya (bolalar haqidagi fan) ning asosiy “qonuni” bo‘lib qoldi. Pedalogiya XIX asrning oxirida AQSH da maydonga keldi va bola taraqqiyotida tarbiyaning rolini kamsitdi. Ular bolaning psixik taraqqiyotini biologik va bola psixik muhiti faktlarga bog‘liq deb ko‘rsatdilar. 1. Biologik faktor bu nasldan-naslga o‘zgarmasdan o‘tadigan xususiyat bo‘lib, bundan qutilish mumkin emas emish. Ularning fikricha irsiyatni ta’sirini o‘zgartirish mumkin emas, u bola taqdirini belgilaydi deb uqtirishga harakat qiladilar. 2. Bolaning yashash muhiti va bolaga bo‘lgan ta’sir faktorida muhit va uning ta’sirini o‘zgarmaydigan narsa deb hisoblaydilar. Ular ishchi sinfining bolasi yashagan muhit bilan xususiy mulkchining bolasi yashagan muhiti o‘ziga xos xususiyatni saqlab qoladi va bu xususiyatlar har ikkala sinf bolasining psixik taraqqiyotini qat’iy belgilaydi. Shuning uchun mehnatkash bolalarining psixik taraqqiyoti past darajada qoladi deb da’vo qiladilar bu bilan ular bola taraqqiyotida ta’lim tarbiyaning va bolani faoliyatdagi faolligini psixik taraqqiyotga ta’sirini rad qiladilar. Ular ekspluatator sinflar va “oliy irqlar”ning alohida iste’dodli va maxsus yashash huquqi borligini ikkinchi tomondan, mehnatkash sinflar va “tub irqlar”ning jismonan va ruhan qashshoqligini isbot etishni o‘z oldiga vazifa qilib qo‘yadi. Pedagoglarning bu ta’limoti tezda Rossiya va boshqa mamlakatlarga tarqaldi va ularga o‘z ta’sirini o‘tkazishga harakat qilindi. Bunday g‘ayri tabiiy xol Markaziy Komitetning 1936 yil 4 iyulda chiqargan “Narkomros tizimidagi pedagogik buzg‘unchiliklar haqida” degan qarori bilan fosh qilinadi. Bu esa pedagogika va psixologiya faniga shifobaxsh ta’sir ko‘rsatdi va bolaning psixik jixatdan o‘sish muammolarini ilmiy asosda ishlab chiqish imkonini beradi. Keyinchalik bolalar psixologiyasi fanida realistik ta’limotlar vujudga kela boshlaydi va bolaning psixik taraqqiyotidagi noto‘g‘ri nazariyalar fosh qilinadi. Bolalar psixologiyasi turli nazariyalarni analiz qilib, o‘ziga tegishli xulosalar chiqardi va psixologiya fani ilmiy tekshirish ishlari bilan faktlarni boyita boshladi.

Bolalar psixologiyasi qobiliyatlarning taraqqiyotini tevarak – atrofdagi muhitning ta’siri bilan tushuntirishga asoslana boshladi. Bu ta’limot o‘z zamonasi uchun progressiv hisoblangan XVIII asr fransuz filosofi K.A. Gelvetsiy tomonidan ilgari surildi. Uning ta’limotiga ko‘ra, hamma odamlar aqliy va axloqiy taraqqiyot uchun tug‘ilishdanoq mutlaqo bir xil tabiiy imkoniyatga ega bo‘ladilar. Shuning uchun odamlarning psixik xususiyatlaridagi farq faqatgina muhit va tarbiyaning turlicha ta’sir qilishi bilan vujudga keladi, deb tushuntiriladi. Bu konsepsiya odamlarning psixik-ruhiy va ijtimoiy tengsizligi ularning tug‘ma xususiyatlari degan va o‘sha davrlarda xukmron bo‘lgan nazariyalarga qarshi qaratilgan edi. Bu yo‘nalishning namoyondalari psixikaning rivojlanishida ijtimoiy muhitning g‘oyat darajada muhim roli borligini e’tirof etadilar. Biroq ijtimoiy muhit qandaydir o‘zgarmaydigan, inson taqdirini ilgaridan belgilab beradigan bir narsa tarzida tushuniladi, insonga esa muhit ta’siri ostida bo‘lgan obyekt sifatida qaraladi. Har ikkala yo‘nalishning qarashlari bir-biriga qarama-qarshi bo‘lishiga qaramay, insonning psixik xususiyatlari yo nasliy biologik imkoniyatlar ta’siri ostida yoki o‘zgarmas muhit ta’siri ostida ilgaridan belgilangan o‘zgarmas narsa deb, e’tirof etiladi. Bunday fikrlash bola taraqqiyotining asl sabablarini, unga ta’sir etuvchi omillarning rolini ilmiy jihatdan yoritib bera olmaydi. Chunki : 1nchidan irsiyat taqdirni belgilaydigan kuch emas; 2-nchidan irsiyatni inson hayotidagi rolini hisobga olish lozim; 3-inchidan, irsiyatning u yoki bu ko‘rinishlari ijtimoiy- tarixiy hayot sharoitiga, bolalarni o‘qitish va tarbiyalash sharoitiga bolaning faolligiga bog‘liqdir. Irsiyat shaxs taqdirini belgilamaydi. Agar bola sog‘lom irsiy xususiyatlar bilan tug‘ilsa-yu, lekin noqulay muhit va noqulay ta’lim tarbiyaviy sharoitga tushib qolsa komillik darajasiga yetisha olmaydi. Aksincha, qulay muhit va ta’lim tarbiyaviy sharoit bo‘lsa-yu, lekin bola nosog‘lom irsiy belgilar (genlar) bilan tug‘ilsa, unda ham inson har tomonlama komillik darajasiga yetmaydi. Shuning uchun ham biz “irsiyat o‘zgarmas xususiyatdir” degan fikrini rad qilamiz va “u bola taqdirini belgilamaydi” –deb hulosa chiqaramiz.

Shuningdek, muhitning ta’sirini o‘zgartirish mumkin emas” degan fikrni rad qilamiz, lekin uni “ta’lim –tarbiya jarayonida o‘zgartirish mumkin” –degan fikrga asoslanamiz.

Adabiyotlar: 1. Sayidahmedov N. Pedagogik mahorat va pedagogik texnologiya. – T.: OPI, 2003. 2. Sultonova G.A. Pedagogik mahorat. – T.: Nizomiy nomidagi TDPU, 2005. 3. Markova A.K. Psixologiya professionalizma. – M.: Znaniye, 1996. 4. Muslimov N.A. Bo‘lajak kasb ta’limi pedagoglarini kasbiy shakllantirish / Monografiya. – T.: Fan, 2004. 5. Muslimov N.A., va boshqalar. Kasb ta’limi pedagog-larining kasbiy kompetentligini shakllantirish texnologiyasi/ Monografiya. – T.: “Fan va texnologiya” nashri ѐ ti, 2013. 6. Muslimov N.A., Usmonboyeva M.H., Sayfurov D.M., To‘rayev A.B. Pedagogik kompetentlik va kreativlik asoslari – Toshkent, 2015. 7. M.M. Axmedjanov, B.Q.Xo‘jayev, Z.D. Hasanova. Pedagogik mahorat- Buxoro Davlat universiteti, 2014

O'xshashlar

Psixik taraqqiyot va ta’lim

Psixik taraqqiyot qonuniyatlari

Bolalar psixologiyasi muammolari

Bolalar psixologiyasi fanining prеdmеti va vazifalari