Болалар психологиясининг тарихи ва психик тараққиёт муаммолари - Psixologiya - Referatlar

Болалар психологиясининг тарихи ва психик тараққиёт муаммолари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

26.42578125 KB

Ko'chirib olish

Болалар психологиясининг тарихи ва психик тараққиёт муаммолари Режа: 1. Болалар психологияси фан сифатида 2. Болалар психологиясини ўрганишда олий нерв фаолияти

Болалар психологиясининг тарихи ва психик тараққиёт муаммолари Ҳар қандай фан, жумладан болалар психологияси ҳам илмий тушунчалар мажмуасидан таркиб топган. Болалар психологиясининг асосий ва марказий муаммоси боланинг психик жиҳатдан ўсиши, унга хос хусуссият ва қонуниятларини ёритиб беришдан иборатдир. Бу муаммони тўғри хал этиш болалар психологиясининг фан сифатида янада тараққий этиши учун ҳам, ўсаётган авлодни комил инсон қилиб тарбиялаш амалиёти учун ҳам муҳим аҳамиятга эгадир. Хали психология фани, жумладан болалар психологияси пайдо бўлмасдан аввал болани рухий тараққиёти ҳақидаги масалаларга катта эътибор берилган эди. Боланинг ривожланиши ҳақидаги фикрлар жуда содда бўлишига қарамай, улар бола тараққиёти ҳақида муҳим аҳамият касб этар эди. Ўтган аждодларимиз болалар психологиясидаги муаммоларни изчил ва атрофлича ўрганмаган бўлсалар ҳам, лекин уларнинг ўз асарларида ўзининг қимматли фикрларини баён қилганлар. Маълумки, Ўрта Осиё халқлари узоқ ўтмишга, кўп асрлик тарихга, бой маданий меросга эга эдилар. Ўрта Осиёни марказида жойлашган Ўзбекистон Шарқнинг энг қадимий, маданий учоқларидан бири бўлиб, у жаҳон фани тарихига муносиб ҳисса қўшган. Хоразмлик олим ал Хоразмий номи «алгоритм» деган термин орқали, Европада Альфрачанус номи билан маҳшур бўлган олим Аҳмад ал Фарғоний «Астрономия асослари» асари билан бизгача етиб келди. Абу Райҳон Беруний иждодида «Тана ва Рух» га оид ҳодисалар талқин қилинди. У одамлар ўз табиати жиҳатидан бирбиридан фарқ қилишини, бу фарқ унинг мижози, феъл атвори ва табиий хусусиятларида намоён бўлишини таъкидлади. У инсон ҳаётини биологик ва ирсий омиллар билан боғлайди. Унинг замондоши Абу Наср Фаробий инсоннинг руҳий жараёнлари билан физиологик жараёнлари орасидаги боғлиқлик, дунёни билиш ҳақидаги таълимоти билан шуҳрат қозонди. У ахлоқий сифатлар туғма бўлмай, балки машқлар, кўникма ва малакалар, одатлар натижаси деб

уқтиради. Бу ерда ироданинг аҳамияти ўлканлигини, унинг ёрдамида киши ўзида ҳиссий ва маънавий эҳтиёжларни онгли равишда танлаш кўникмасига эга бўлади дейди. Фаробийнинг таълимоти Ибн Сино қаршиларининг шаклланишига кучли таъсир қилади. Ибн Сино «Тиб қонунлари» асарида организмнинг тузилиши, ундаги асаб ва асаб йўллари, физиологик жараёнлар билан боғлиқ психик жараёнлар ҳақида фикр юритади. У бола тарбиясига алоҳида эътибор берди ва жисмоний тарбия соғлом ва тетик инсонни шакллантиришнинг муҳим омили эканини, боланинг туғилгандан бошлаб, болаликдан болаликка ўтиш даврида соғлом турмуш тарзини шакллантиришни тавсия этди. Ибн Сино атроф-муҳит ва организм орасидаги ўзаро боғлиқликни ҳисобга олиб, ҳар бир аъзо учун махсус машқлар мажмуасини тузди. Шунингдек, Юсуф Хос Хожиб ўзининг «Қутадғу билик» асарида энг комил, жамиятнинг талабларига жавоб берадиган инсонни тарбиялаш, А.Жомий асарларида («Тухфатул ахрор») илм-маърифат, таълим-тарбия, касб-ҳунар ўргатиш, ёшларда яхши ҳислатларни, одоблиликни шакллантириш ҳақидаги фикрлар баён этилган. Ахмад Яссавийнинг меҳр-саҳоватли бўлиш ҳақидаги қарашлари, Имом ал-Бухорий ижодидаги шахслараро муносабатлар, Баховуддин Нақшбандий ижодида ақл ва дунёқарашнинг шаклланиши, А.Навоий фаолиятида илмий таълим –тарбиянинг асосланиши кабилар бой мерос сифатида аҳамиятлидир. Улар ижодида айнан болаларда руҳий жараёнларнинг пайдо бўлиши ёки шаклланиб бориши ҳақида батафсил фикр юритилмаган бўлса ҳам уларнинг шахс халовати ҳақидаги фикрлари болаларда руҳий жараён ва хусусиятларни шаклланиши учун имкон яратади. Турли ёшдаги болалар психологияси ўз тараққиёти тарихида узоқ машаққатли даврни бошидан кечирди. Турли ёшдаги болалар психикаси хусусиятларини муайян тартибга солиш ва уни илмий тарзда тушунтириб бериш бола психикаси тараққиётининг турли ёш даврларига тааллуқли

хусусиятларни, далилларни тўплашни талаб қилар эди. Бундай далиллар фақат фанни ғайри илмий тарзда тушунтиришга олиб келар эди. Чунки олимларнинг, педагогларнинг ўтмишдаги фалсафий йўналишлари ғайри илмий руҳда бўлган эди. Болалар психологияси фан сифатида Болалар психологияси фан сифатида XIX асрнинг ўрталарида умумий психологиядан ажралиб чиқди. Материалистик фалсафа майдонга келган даврдан бошлаб болалар психологиясини фан сифатида яратиши имконияти туғилди. Боланинг психик тараққиётининг қонуниятлари, хусусиятлари ўрганила бошланди. Булар асосида асарлар яратилди. Чунончи, бола психикасининг тараққиётининг илмий кузатишга дастлаб машҳур табиатшунос олим Чарльз Дарвин йўл очди. У бола психикасининг тараққиётига доир “Кундалик хотира” типидаги асарини кашф қилди. XIX асрнинг II ярмида тажриба психологиясининг ривожланиши билан бола психикасининг айрим томонларини (диққат, хотира, тафаккур, нутқ, ирода) ўрганила бошлади. Бола психикасининг ривожланиши муаммосини ўрганишда К.Д.Ушиниский кўрсатиб берган йўли алоҳида аҳамият касб этади. Яъни у бола психикаси тараққиётини ҳар томонлама ўрганадиган бир бутун фан сифатида ривожлана бошлади. Рус педагоглари Белинский ва Добролюбовлар бола психик тараққиётининг бир бутунлиги, мураккаблиги, ижтимоий тарихий шароит билан боғлиқлиги, психик тараққиётда таълим - тарбиянинг роли ҳақидаги фикрлари хатто ҳозир ҳам ўз қийматини йўқотмади. Шунингдек, чет эл психологлари ҳам айрим психик жараёнлар бўйича илмий текширишлар олиб бордилар. Жумладан, болаларнинг идроки бўйича Вернер, Канц, хотира бўйича Э, Мейман, В. Штерн, тафаккур бўйича Бине, Бюллер, нутқдан Штерн, Мак-Карти ва бошқалар кўплаб илмий тадқиқот ишлари амалга оширдилар.

XIX асрнинг 60-йилларида рус физиологи И.М. Сеченов (1829-1905) инсон психикасининг онтогенезини рефлектор табиати ҳақидаги таълимотини яратди. У ўзининг 1863-йили ёзган “Бош мия рефлекслари” номли асарида одам психик ҳаётига, болалар психик ҳаётига реалистик нуқтаи назаридан ёндошишни асослаб берди ва психик тараққиётининг асосини рефлекслар ташкил килади деган таълимотни яратиш билан фанга зид бўлган қарашларга зарба берди. И.М.Сеченовнинг ишини И.П.Павлов давом эттирди, у одам ва ҳайвонлар олий нерв фаолиятининг хусусиятлари, қонуниятларини очиб берди. Болаларнинг шартли рефлектор фаолиятларини ўрганиш юзасидан қимматли илмий тадқиқот ишлари бошлаб юборилди. Болалар психологиясининг ривожланишига биринчи хисса қўшган олимлардан бири П.П.Блонскидир (1884-1941) У ўзининг “Психология очерки” “Хотира ва тафаккур “ “Мактаб ўқувчиларининг тафаккурини ривожланиши” каби асарларида психологик ҳодисаларни тушунтириб бермаган бўлса ҳам, аммо уларни шаклланишига педагогик йўл топиб берди. У билим, кўникма ва малакаларнинг шаклланиши, кичик, ўрта ва катта мактаб ўқувчиларининг ассоциациялар доираси, болалар тафаккурида тушунчаларнинг пайдо бўлиши, хотира ва тафаккурларни ўқув фаолиятида ривожланиши масалаларини ишлаб чиқди. Болалар психологиясини ўрганишда олий нерв фаолияти Болалар психологиясини ўрганишда олий нерв фаолиятини билиш аҳамиятли эди. Шунга биноан 1920 йили Санк-Петербургда психиатр ва невролог В.М. Бахтеров (1857-1927) бошчилигида “Мия” институти ташкил қилинди. Унда болаларни туғилган кунидан бошлаб 3 йилгача бўлган вақт мобайнида мия тузилишидаги ўзгаришлар ўрганилди. Олинган маълумотлар психологлар томонидан боланинг психик тараққиётини ўрганишга тадбиқ қилинди. 1980йиллардан бошлаб психологиянинг назарий ривожланишини тарихий – маданий жиҳатини, унинг (илдизини) асосини, яъни болани дунёга

келиши, унинг биологик типнинг охири эканлигини, сифат ўзгаришлари жиҳатидан эса ижтимоийликка айланишини ёритиб бердилар. Л.С.Виготский боланинг психик ривожланишида ташқимуҳитнинг ролини ва болани муҳит билан эффектив муносабатини, таълим билан ривожланишининг ўзаро муносабатлари, мураккаб психик функциялар таълим жараёнида шаклланишини, актуал тараққиёт босқичида мустақил фаолиятни яқин тараққиёт босқичи асосида бўлинишини, психик тараққиёт қарама-қаршилик, зиддиятларидан иборат эканлигини кўрсатиб бердилар. У кишилар ўзининг психологик фаолиятида меҳнатдан фойдаланиши, турли белгилар орқали нарсаларнинг номларини англаб олиши, белгилар билан номлар, атамалар орасидаги муносабатларни пайдо бўлиши юксак психик функцияларни ривожланишига олиб келади, деб кўрсатади. Унингча “Ҳар қандай юксак психик функциялар ўзини ривожланишида ташқи таъсирлар орқали ривожланади, чунки у ижтимоий функцияни бошланғич кўринишидир”. Виготский буни бола нутқининг ривожланишида асосий механизмдир дейди. Демак, олий психик функциялар инсонинг ижтимоий муносабатларида пайдо бўлишини ёритиб беради. Психик ривожланишда онг ва фаолиятнинг бирлиги муаммоси С.Л. Рубинштейн томонидан, психик тараққиётни ҳаракатга келтирувчи куч ва сабаблар, болаларнинг етакчи фаолиятлари ва уларни тараққиётга таъсири А.Н.Леонтьевнинг илмий текширишларида ўз аксини топди. Бола ривожланишининг биогенезация ва социогенизацияси муаммосида А.С.Макаренко ҳам ўз фикрлари билан қатнашди. У жамоада ўзаро муносабатлар, бола шахсини лойиҳалаш, фаолият мотивларини бола фаолиятидаги аҳамияти каби қатор масалаларини ўрганди ва ундан амалиётда фойдаланди. XX асрнинг ўрталарига келиб болалар психологияси фани дунё миқёсида кенг тармоқларда ривожланди. Ҳозирги кунда болалар психологиясини турли муаммолари чет эллик психологлар ва жумладан Ўзбекистон психолог олимлари томонидан ҳам илмий тадқиқот ишлари олиб

борилмоқда. Одам психикасининг онтогенезида биологик ва ижтимоий шароитнинг роли (А.И.Леонтьев), таълим тарбия ва ривожланишнинг ўзаро муносабати (Д.Н. Богаявленский, Л.В. Занков, Н.А. Менчинская), ташқи (материя) ва ички (ақлий) таъсирларнинг ўзаро муносабати, бола фаолиятининг мазмуни ва унинг шаклланиши (А.В.Запорожец, А.Н.Менчинская); бола идрокига фаолият шароитининг таъсири (Б.Г. Ананьев, А.В. Запорожец, А.Н. Леонтьев, А.Р Лурия, Д.Б. Эльконин, В.В. Давидов); эсда сақлаш жараёнлари (Л.В.Занков, А.А.Смирнов, Л.И Зинченко) текширила бошланди ва кўплаб илмий – услубий мақолалар чоп этилди. Болалар фаолияти турларига хос хусусиятлар (ўйин – Д.Б. Эльконин, Славина, ўқиш – Б.Г. Анаьев, А.Н. Леонтьев, Л.И. Бажович, меҳнат – А.А. Смирнов, Гурянов ва унинг болани психологик томондан ривожланишига таъсири, қобилиятларнинг ривожланиши (Н.С. Лейтес) ўзига онгли муносабатда бўлиш (Б.Г. Ананьев), характер, қобилиятларни шаклланиши масалалари ўрганилади. Ғарбий Европа ва АҚШда шахснинг индивидуал хусусиятлари ва психик жараёнларнинг шаклланишига йўналган илмий изланишлар давом этмоқда. Жумладан, болалар психологиясининг ривожланишида Швейцария психологи Ж.Пиаженинг роли каттадир. У бола ақлий томондан ривожланиши, кўникма ва малакаларни таълим жараёнидаги роли масаласини амеркалик психолог Дж.Брунер, Анно Фракл болаларда тафаккурининг ривожланиши, Францияда А.Валлон, Р.Заззо, Англияда Б.Саймон, О.Коннор ва бошқалар болаларнинг психик тараққиётини илмий жиҳатдан асослаб беришга ҳаракат қилдилар. Ҳозирги кунда бизда ҳам кўпчилик олимлар боланинг психик тараққиёти муаммоларини, унга таъсир этувчи факторларни, таълим жараёнини фаоллаштириш, қобилиятларини шакллантириш муаммоларини назарий жиҳатдан ишлаб чиқдилар. Жумладан, П.И.Иванов психология фанининг умумий маслалари, таълимнинг психологик асослари, турли ёш даврларда психик жараён ва хусусиятларнининг ривожланиши

муаммоларини, М.Г.Давлетшин ўқувчиларда техник қизиқишлар, қобилиятларини шаклланиши, ёшлар меҳнат таълими ва касбга йўналтириш, кадрлар тайёрлаш самарадорлиги ошириш ёш ва педагогик психология, қобилият психологияси каби масалаларни кенг ёритиб бориш имкониятига эга бўладилар. Э.Ғозиев таълим жараёнида ўқувчилар тафаккурининг ривожланиши, уларнинг ақлий тараққиёти, ўқув фаолиятини бошқариш, комил инсон тарбиясининг психологик муаммоларини, Б.Р. Қодиров ёшларнинг индивидуал хусусиятлари, уларнинг фаолиятга йўналишлари, лаёқат ва бирламчи қобилиятларнинг шаклланиши, иқтидорли ўқувчиларинг хусусиятларини, касб танлаш ва бошқа катта муаммони илмий жиҳатдан асослаб бердилар. Ўзбекистонлик психологлар ҳам психологиянинг ривожланишида кўпгина илмий тадқиқот ишларини олиб бордилар. П.И.Иванов психологиянинг умумий масалалари, психик ҳодисаларнинг болаларда ривожланиши, таълим психологияси соҳасида (“Умумий психология”, “Таълимнинг психологик асослари”), М.Г. Давлетшин “Қобилиятларни ривожланиши”, “Техник қизиқишлар”, “Қзиқиш ва таълим”, каби кўплаб илмий–услубий қўлланмалар, М.Воҳидов “Болалар психологияси”, Э.Ғозиев “Тафаккур психологияси”, “Хотира психологияси”, “Шахс психологияси”, Б.Қодиров “Қобилият ва иқтидор”, Ғ.Шоумаров “Оила психологияси” ва бошқа шу каби кўплаб дарслик ва қўлланмалар яратдилар. Лекин шунга қарамай ҳам болалар психология фанида кўплаб муаммоларни ечиш лозим. Бу бизнинг галдаги вазифамиздир. Болаларнинг психик жиҳатдан ўсиши ҳақидаги таълимотлар Боланинг психик ривожланиши қандай бўлади, у қандай шаклланади ва унга таъсир этувчи омиллар нимадан иборат деган муаммо жуда қадим замонлардан бери психолог ва педагогларнинг диққатини жалб этиб келмоқда. Болалар психологияси фанининг асосий масаласи бола психик тараққиётини ўрганишдан иборат экан, бу масалани ҳал қилишда, уни

тушунтириб беришда турли хил қарашларни ўрганиш, таҳлил қилиш муҳимдир. Болалар психикасини тараққий этишини тушунтириб беришга уринган энг кекса назария “Бола катта ёшли кишининг кичик нусхаси” деган сўз билан таърифланади. Бу назария тарафдорлари бола сифат эътибори билан катта ёшли кишидан ҳеч бир фарқ қилмайди. Бола бўйи, шунингдек тасаввурлари, хотираси, диққати, тафаккури ва бошқа жараёнларидан анчайин кичкина бўлган катта ёшли кишилардир деб кўрсатишга уринадир. Лекин бола психикасининг сифат жиҳатидан ўзига хослигини тушунтириб бера олмайдилар ва тараққиётнинг асосий сабабларини ёритиб бера олмайдилар. XVIIасрдан бошлаб философик ва психологик йўналишларда боланинг тараққиёти ҳақида кураш боради: психологик йўналиш тарафдорлари психик тараққиёт бутунлай муҳитга ва турмуш тажрибасига боғлиқ дейдилар. Хўш одам психикаси ва хатти ҳаракатларида бор бўлган ўзига хос хусусиятларни нима боғлайди – табиий, туғма хусусиятларми ёки ҳаёт давомида орттирган хусусиятларми? деган муаммода турлича қарашлар майдонга келди . “Идеялар туғма бўлади” деган назариянинг ёрқин намоёдаси Декарт(1596-1650) эди. Унинг фикрича, туғма идеялар интеллектда бошланғич холатда бўлади бу идеялар мойиллик сифатида “туғма бўлиб, фақат кейинчалик тўла англангунча секин аста тараққий этади, шу билан бирга, ташқи тажриба идеялар фаолияти учун фақат туртки бўлиб хизмат қилади, уларнинг янада такомиллашуви учун, материал ҳисобланади деб кўрсатилди. Кейинчалик бундай қарашлар философия доирасидан чиқиб, буржуазия идеологлари томонидан кенг фойдаланила бошланди. Буржуа психологияси психикасининг табиати биологик омилларга боғлиқ деган нуқтаи назарда турдилар, яъни психик хусусиятлар туғма пайдо бўлади, уларнинг инсон дунёга келишидан олдинроқ унда бўлган биологик имкониятга боғлиқ деб кўрсатдилар. Улар инсон психикасининг барча умумий ва индивидуал хусусиятлари табиат томонидан белгиланган,

биологик тузилишига жойлаштирилгандир, психик тараққиёт эса, ирсий йўл билан азалдан белгиланиб организмга жойлаштирилган шу хусусиятларнинг пишиб етилиш жараёнидан иборат эмиш. Жумладан, ҳар бир одам қобилиятларининг ривожланиш даражаси (имкониятларнинг нихояси, энг юксак нуқтаси) тақдир томонидан, “қобилиятларнинг табиий фонди” томонидан илгаридан белгилаб қўйилган эмиш. Сўнгги вақтларда микрообиологиянинг наслий хусусиятнинг ген билан боғлиқ бўлган механизмини ёритишдаги ютуқлари муносабати билан “ген аслоҳаларининг туғма даражаси”, шахснинг хусусиятлари ва қобилиятлари генларда режалаштирилганлиги ҳақида фикр юритила бошлади. Англиялик генетик Ш.Ауэрбах бу фикрни ниҳоятда аниқ ва образли қилиб ифодалаб беришга уринди. “Ҳар бир одам, - деб ёзган эди у, - худди карта боз қўлига карта олиб ўйин бошлагани каби, ўз ҳаётини, қўлига генларни олиб бошлайди. Баъзан карта шунчалик ёмон сўзиладики, хатто сал-палл ютуқни ҳам, орзу қилиш қийин бўлади. Айрим холларда карта шундай ажойиб сўзиладики, муваффақият қозониш учун ҳеч қандай ҳаракат қилмаса ҳам бўлаверади.” Унинг фикрича “Ақлий тараққиёт даражаси, махсус қобилиятлар, шахсий сифатлар –генетик факторлар билан муҳит факторлари ўзаро муносабатининг натижасидан иборатдир”. (Генетика М.Атомидат, 1966, 157- 158 бет) Бу фикрдан:юксак истеъдодли кишиларнинг кўпайишига хайрихохлик билдириш лозим; инсониятнинг энг яхши намоёндаларини кўпайтириш керак “истеъдодсиз” кишилар эса кўпайишдан ўзлари сақлашлари керак” – деган хулоса чиқади. Идеялар туғма бўлади деган назария бир томомнлама назариядир, чунки бу назария боланинг психик жиҳатдан ўсиш сабабларини фақат ирсиятда деб билади. Бу назария техник тараққиётини одддий такрорланишдан иборат қилиб қўяди. Улар ҳар бир янги авлод нега олдинга силжишини, билимлар, қобилият ва имкониятлари кенгайтиб ва чуқурлашиб бориш сабабларини, ирсият эса аждодлардаги

сифатларнинг фақат мустаҳкамланиб ва такрорланиб қолишига сабаб бўлишини тушунтириб бера олмайди. XIX асрда биология фани тез ривожланди. Техника тараққий қилиб, нозик ва аниқ асбоблар вужудга кела бошлайди. Микроскопнинг такомиллаштирилиши микроорганизмлар дунёсини ўрганиш имконини берди. Биологиянинг эмбриология ҳаётини ўрганадиган янги соҳаси – эмбрион майдонга келди. Олимлар юксак даражадаги ҳайвонларнинг эмбрионлари бир-бирига ўхшашига, улар уруғланиш (оталаниш) пайтига қанча яқин бўлса, ушанча кўп тафовут қилишига эътибор беришди. Э. Геккель ва Ф. Мюллер биологияда онтогенез филогенезни қисқача такрорлайди деган “биогенетик қонун” ни таърифлаб беришди. Бунга мувофиқ индивиднинг тараққиёт тарихи авлоднинг тараққиёт тарихини қисқача ва тез такрорлайди. Биологияда бу қонун тарифлаб берилиши биланоқ уни америкали психолог Стэнли Холл, Болдуин болалар психологиясига кўчиришди. Бу қонунга мувофиқ янги туғилган боланинг ҳамма ҳаракати онгсиз рефлекслар асосида бўлиб, бу даврда унда кишиларга хос бўлган хусусиятлар бўлмас эмиш. Бола 6 ойдан 1 ёшгача маймунлар даврини (ер ковлаш) кечириб, уларга ўхшаб нарсаларга эргашар эмишлар ва 4 оёқлаб юрадилар деб уқтирадилар. 1-2 ёшгача 2 оёқлаб тикка юрадилар ва унда бола ибтидоий инсонлар ҳаётини кечирадилар, 3-7 ёшгача афсоналар даврини, мактаб ёшига етганда қадимги аср даврини, ўсмирлар эса христианлик даврини, ўспиринлар “ирқлар ўтмишининг кашфиётчилари” бўлишда давом этади, яъни 15 ёшгача ўрта асрлар даврини, 15 ёшдан кейин ҳозирги замон маданиятига ўтиши бошланади деб қарайдилар. Америкалик психолог олим Стэнли Холл томонидан кашф қилинган бу назария бола она қорнида ҳайвонларнинг ота-боболари босиб ўтган даврларни қисқача такрорлаши тўғрисидаги “биологик қонунга механиқ равишда асосланишдан келиб чиқди. Бу назария дин ва капиталистик мафкурани болалар учун табиий бир нарсадир деб исбот қилишга уриндилар. Биогенетик қонун кейинчалик педалогия (болалар ҳақидаги фан) нинг асосий

“қонуни” бўлиб қолди. Педалогия XIX асрнинг охирида АҚШ да майдонга келди ва бола тараққиётида тарбиянинг ролини камситди. Улар боланинг психик тараққиётини биологик ва бола психик муҳити фактларга боғлиқ деб кўрсатдилар. 1. Биологик фактор бу наслдан-наслга ўзгармасдан ўтадиган хусусият бўлиб, бундан қутилиш мумкин эмас эмиш. Уларнинг фикрича ирсиятни таъсирини ўзгартириш мумкин эмас, у бола тақдирини белгилайди деб уқтиришга ҳаракат қиладилар. 2. Боланинг яшаш муҳити ва болага бўлган таъсир факторида муҳит ва унинг таъсирини ўзгармайдиган нарса деб ҳисоблайдилар. Улар ишчи синфининг боласи яшаган муҳит билан хусусий мулкчининг боласи яшаган муҳити ўзига хос хусусиятни сақлаб қолади ва бу хусусиятлар ҳар иккала синф боласининг психик тараққиётини қатъий белгилайди. Шунинг учун меҳнаткаш болаларининг психик тараққиёти паст даражада қолади деб даъво қиладилар бу билан улар бола тараққиётида таълим тарбиянинг ва болани фаолиятдаги фаоллигини психик тараққиётга таъсирини рад қиладилар. Улар эксплуататор синфлар ва “олий ирқлар”нинг алоҳида истеъдодли ва махсус яшаш ҳуқуқи борлигини иккинчи томондан, меҳнаткаш синфлар ва “туб ирқлар”нинг жисмонан ва руҳан қашшоқлигини исбот этишни ўз олдига вазифа қилиб қўяди. Педагогларнинг бу таълимоти тезда Россия ва бошқа мамлакатларга тарқалди ва уларга ўз таъсирини ўтказишга ҳаракат қилинди. Бундай ғайри табиий хол Марказий Комитетнинг 1936 йил 4 июлда чиқарган “Наркомрос тизимидаги педагогик бузғунчиликлар ҳақида” деган қарори билан фош қилинади. Бу эса педагогика ва психология фанига шифобахш таъсир кўрсатди ва боланинг психик жихатдан ўсиш муаммоларини илмий асосда ишлаб чиқиш имконини беради. Кейинчалик болалар психологияси фанида реалистик таълимотлар вужудга кела бошлайди ва боланинг психик тараққиётидаги нотўғри назариялар фош қилинади. Болалар психологияси турли назарияларни анализ қилиб, ўзига тегишли хулосалар чиқарди ва

психология фани илмий текшириш ишлари билан фактларни бойита бошлади. Болалар психологияси қобилиятларнинг тараққиётини теварак – атрофдаги муҳитнинг таъсири билан тушунтиришга асослана бошлади. Бу таълимот ўз замонаси учун прогрессив ҳисобланган XVIII аср француз философи К.А. Гельвеций томонидан илгари сурилди. Унинг таълимотига кўра, ҳамма одамлар ақлий ва ахлоқий тараққиёт учун туғилишданоқ мутлақо бир хил табиий имкониятга эга бўладилар. Шунинг учун одамларнинг психик хусусиятларидаги фарқ фақатгина муҳит ва тарбиянинг турлича таъсир қилиши билан вужудга келади, деб тушунтирилади . Бу концепция одамларнинг психик-руҳий ва ижтимоий тенгсизлиги уларнинг туғма хусусиятлари деган ва ўша даврларда хукмрон бўлган назарияларга қарши қаратилган эди. Бу йўналишнинг намоёндалари психиканинг ривожланишида ижтимоий муҳитнинг ғоят даражада муҳим роли борлигини эътироф этадилар. Бироқ ижтимоий муҳит қандайдир ўзгармайдиган, инсон тақдирини илгаридан белгилаб берадиган бир нарса тарзида тушунилади, инсонга эса муҳит таъсири остида бўлган объект сифатида қаралади. Ҳар иккала йўналишнинг қарашлари бир-бирига қарама-қарши бўлишига қарамай, инсоннинг психик хусусиятлари ё наслий биологик имкониятлар таъсири остида ёки ўзгармас муҳит таъсири остида илгаридан белгиланган ўзгармас нарса деб, эътироф этилади. Бундай фикрлаш бола тараққиётининг асл сабабларини, унга таъсир этувчи омилларнинг ролини илмий жиҳатдан ёритиб бера олмайди. Чунки : 1нчидан ирсият тақдирни белгилайдиган куч эмас; 2-нчидан ирсиятни инсон ҳаётидаги ролини ҳисобга олиш лозим; 3-инчидан, ирсиятнинг у ёки бу кўринишлари ижтимоий- тарихий ҳаёт шароитига, болаларни ўқитиш ва тарбиялаш шароитига боланинг фаоллигига боғлиқдир. Ирсият шахс тақдирини белгиламайди. Агар бола соғлом ирсий хусусиятлар билан туғилса-ю, лекин ноқулай муҳит ва ноқулай таълим тарбиявий шароитга тушиб қолса комиллик даражасига етиша олмайди.

Аксинча, қулай муҳит ва таълим тарбиявий шароит бўлса-ю, лекин бола носоғлом ирсий белгилар (генлар) билан туғилса, унда ҳам инсон ҳар томонлама комиллик даражасига етмайди. Шунинг учун ҳам биз “ирсият ўзгармас хусусиятдир” деган фикрини рад қиламиз ва “у бола тақдирини белгиламайди” –деб ҳулоса чиқарамиз. Шунингдек, муҳитнинг таъсирини ўзгартириш мумкин эмас” деган фикрни рад қиламиз, лекин уни “таълим –тарбия жараёнида ўзгартириш мумкин” –деган фикрга асосланамиз.

Адабиётлар: 1. Сайидаҳмедов Н. Педагогик маҳорат ва педагогик технология. – Т.: ОПИ, 2003. 2. Султонова Г.А. Педагогик маҳорат. – Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2005. 3. Маркова А.К. Психология профессионализма. – М.: Знание, 1996. 4. Муслимов Н.А. Бўлажак касб таълими педагогларини касбий шакллантириш / Монография. – Т.: Фан, 2004. 5. Муслимов Н.А., ва бошқалар. Касб таълими педагог-ларининг касбий компетентлигини шакллантириш технологияси/ Монография. – Т.: “Фан ва технология” нашриѐти, 2013. 6. Муслимов Н.А., Усмонбоева М.Ҳ., Сайфуров Д.М., Тўраев А.Б. Педагогик компетентлик ва креативлик асослари – Тошкент, 2015. 7. М.М. Ахмеджанов, Б.Қ.Хўжаев, З.Д. Ҳасанова. Педагогик маҳорат- Бухоро Давлат университети, 2014

O'xshashlar

Болалар психологияси муаммолари

Мехнат психологиясининг тарихи ва унинг предмети

Мехнат психологиясининг тарихи ва унинг предмети

Психик ва жисмоний ривожланишда нуқсонга эга бўлган болалар диагностикаси курсининг мақсади ва вазифалари

Психик тараккиёт ва таълим