АБУ РАЙХОН БЕРУНИЙ АСАРЛАРИДА ПСИХОЛОГИК ҒОЯЛАР - Psixologiya - Referatlar

АБУ РАЙХОН БЕРУНИЙ АСАРЛАРИДА ПСИХОЛОГИК ҒОЯЛАР

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

102 KB

Ko'chirib olish

АБУ РАЙХОН БЕРУНИЙ АСАРЛАРИДА ПСИХОЛОГИК ҒОЯЛАР Режа 1 . Беруний руҳ ва руҳият масалалари ҳақида 2 .Беруний инсон тафаккури ҳақида. 3. Беруний тафаккур қилиш жараёнлари ҳақида

АДАБИЁТЛАР 1. Рахимов С , Тўрақулов Э. Абу Райхон Беруний руҳият ва таълим тарбия ҳақида 2. Хошимов К ва б. Педагогика тарихи 3. Ўзбекистон Миллий энциклопедияси 1-китоб

Беруний руҳ ва руҳият масалаларига зўр қизиқиш би лан қарайди. Бунинг сабаби бор, албатта. Энг аввало, олим ў зидан олдин ўтган юно н ва Рим, Шарқ олимлари, жумладан Муҳаммад Хоразмий, Форобий ва бошқа мутафакк и рларнинг асарларини қунт билан ўрганган ва руҳиятга до и р қарашларнинг аҳамият ини тушун и б е тган. Қол а верса, инсонни ўқит и шда ва тарбиялашда одам руҳиятини билиш зарурлигини англаган. Булардан ташқари инсонлар билан ўзаро муносабатларда руҳ ий жараёнларни билиш лозим эк а нлигини яхши тушунган. Беруний руҳ ий жараёнларни барча ҳайво н ларга ва одам ларга хос д е б билди. Ҳайвон руҳият и онгсиз характерда, ин сонда эса онгли, инсон мантииқий фикрлашга, мантииқий хулоса лар ч и қаришга қодир, одамда актив асаб х и зматлари мавжуд деб кўрсатад и. Беруний руҳият қарашларини руҳ олими сифатида эмас, балки йирик файласуф сифатида талқин этган. Унинг «Хин дистон», «Минералогия» («Китоб-ул жавохир-фи-маърифат — ул жавохир»), («Хислар билан сезиладиган ва ақл билан билинадиган бир китобнинг таржимаси») «Умрни анқлашда хиндлар тутган йўлнинг ҳикояси ҳақида», «Атрафхим» («Му- нажжимлик санъатидан бошланғич тушунчалар») деган китоб ва рисолаларида ўзининг руҳ ҳақидаги қарашлари, руҳиятнинг баъзи муҳим масалаларини билиш ва тафаккур жараёнлари ҳ ақида жуда кўп, ғоят қимматли фикр-мулохазалар мавжуд. Албатта, олим руҳият масалаларини алоҳида тўплаб ёзган эмас, бу масалалар унинг асарларида сочма ҳолда учрайди. Олим инсондаги руҳий жараёнларни, аввало, табиатда олий мавжудот — инсоннинг билиш жараёнини, инсон билимларини бойитиш, маърифатли бўлишидаги роли жиҳатидан ўрганишга ва талқин этишга ҳаракат қилди. Шу сабабли унинг юқорида қайд этилган қатор асарларида, сезгилар ва ақлий билиш, ўзи ни тута билиш, хотира, тасаввур, диққат, ҳис ва идрок, туйғу, қ обилият, малака каби шахсий хислатларни оламни билиш жараёнлари билан боғлик, ҳолда кўрсатади. Абу Райхон Беруний ўз қарашлари билан Хоразмий, Фаробий, Фарғонийлар ишлаб чиққан руҳият методларини янада бойитди, ижодий ривожлантирди. Беруний ҳаёт кўринишлари ни ростгўйлик билан аниқ кўрсатиб, илмий хулосалар чиқариб, ё зди: «Воқеликда бирор нарсани кузатиш мумкин бўлмаган тақдирда, уни у ёки бу ҳолатда тасаввур қилиш мумкин бўл маса керак. Аммо барча қисмларни бир бутунига тасаввур қи лиш, гарчи у бутунлигича одатдаги ҳаётда учрамаслиги ҳам мумкиндир». Демак, айрим қисмлар ҳаётда мавжуд бўлса, уларни фик ран йиғиб, бир бутун ҳолда кўз олдига келтириш мумкин. Лекин ҳаётда умуман йўқ нарсани тасаввур қилиш мумкин эмас. Мутафаккир олим ўз олдига ҳам, илм олувчилар олдига ҳ ам шу талабни қўйди. Беруний оламни объектив реаллик, инсон иродасидан ташқ арида, мустақил равишда мавжуд бўлган борлиқ сифатида қ арайди. Беруний

киши онги, тафаккури ва руҳиятини моддий жисмдан келтириб чиқарган ҳолда тасаввур этади. Ҳиссий билиш шакллари—сезгилар, идрок ва тасаввур нар са ва ходисаларни билишдаги дастлабки босқичдир. Инсон сезги ва ҳодисаларнинг маълум бир хусусиятини ёки белгисин и билиши мумк и н. Қолган хусусиятлар и ни эса машқ қил и б, ама л и й машғулотлар давомида, қолаверса мактабларда ўрганила ди, деган хулосада эди Берун и й. Беруний адимг и ҳ и нд материалистлари с и нгари ташқи оламнинг асосини моддий борлиқ таш к ил этганл и гини тан ола ди. У ўз и нинг Абу Али ибн Сино билан бўлган мунозаралар ид а барча нарсаларнинг асосида 5 та элемент, яъни сув, олов, ҳаво, ер, бўшл и қ ётиш и ни ҳамда дунёни билиш жараёнида билимла- римизнинг манбаини сезги аъзоларимиз ва улар орқали қабул қ и лган ҳиссий б ил имимиз ташкил этади, деб таъкидланган. У сўзини давом эттириб: «Агар сезги аъзоларимиз бўлмаганда олам ҳақ и да билимга э га б ў лмаган бўлардик ва ундан т а шқа ри олам ҳақида тасаввурга эга бўлмасдик. Умуман инсон нарса ва жисмларнинг рангини билмаган бўларди» дейди. Бунда Беруний сезги органлар фаолиятига баҳо бериб, материалистик позицияда турганлигини кўрамиз. У ҳайвонга беш сезги ато этилган деб ёзади «Минералогия» номли китобининг кириш қисмида. К ўриш орқали ҳайвон ахтар ганини топади, хавфдан сақланади ва ҳоказо. Эшитиш орқали ҳ айвон кўриш мумкин бўлмаган нарсаларни сезади. Ҳидлаш ёрдамида ҳайвон ҳидларни фарқ қилади, керакли озуқан и танлашга хизмат қилади. Сезиш совуқ ва иссиқни, қаттиқ ва юмшоқни, ҳўл ва қуруқни, текис ва дағали ажрата билишг а ёрдамлашади. Шу сезгилар орқали ҳайвон ҳаёти бир маромда давом этади. Кўриниб турибдики, Беруний ўсимлик ва ҳайво нот ҳаётидаги фар қ ларни лўнда қилиб тушунтиради. Сезгилар нинг оламни билишда асосий восита бўлган тури, Беруний таъ к идлаган бешта тури ҳамон кучда. Бундан та ш қари «Хин дистон» асарида «Агар холис яхшиликни истасанг, баданинг даги тўққ и з эшикни қў риқлаб , улардан кирувчи в а чиқувчини таниб киргиз ва таниб чиқар, қалбингни ўз фикрларини ёйишга қў йма; мия чуқурчасини эслаб, нафсингни хоҳишлардан тўх тат, суюқ мия қатиғи мия чуқурчасини тўлғизиб қотгандан кейин, энди чуқурчасига эҳтиёж қолмаганлиги н и эсла. Сезиш ишларини сезувчи органларнинг табиатларидан бошқа нарса деб билма, шунда сезгига эргашмайсан» деб ёзади. Ҳозирги замон руҳ фани сезгиларнинг тўққиз турини била ди. Улуғ Беруний бадандаги тўққиз эшик ҳақида гапирар экан, инсондаги ички ва ташқ и сезгиларни умумий ҳолда кўра олган руҳни назарда тутган. Сезгини уйғотадиган муҳим туртки табиатдаги бор нарсалардир. Бу нарсаларни ўйлаш, фикрлаш, ҳ ис қилиш орқали, ақл билан онгли билиш, билим олиш йўли билан мумкинлигини тушунтиради. Олим инсон сезгиларига тўғридан-тўғри эргашиб бориш эмас, балки фикрлаб, мушоҳад а қ илиб мияни, ақлни ишга солишни маслаҳат беради. Беруний сезгиларнинг табиати, уларнинг пайдо бўлишини бевосита

ташқ и табиатнинг инсон сезги аъзоларига (кўз, қ уло қ , бурун, тил, тери) таъсир этиши билан боғлайди. ҳар бир сез гининг қўзғатувчиси бор, деб сезги органларини табиий-илмий нуқтаи назардан тушунтиради. Сезгига таъсир этувчи ўз қўз-ғ овчилари бўлади. Агар у эвида ( б ўлса, ё қ имли ва зарарсиз, бор дию ҳаддан ташқари бўлса, оғриқ пайдо қилади ва ҳалокатга олиб келади. Беруний эшитишга нисбатан к ў риб идрок қ илиш ва эслаб қ о лишнинг афзаллигини у қ тирар экан, қ уйидагича ёзади: «Ха бар к ў з билан к ў ргандек б ў лмайди деган кишининг с ў зи ту ғ р идир.... Чунки кўриш ва қараш пайти нарса вақтнинг бир бўлаг и билан чекланади. Хабар эса нарсанинг (қаровчига) кўрин ган вақтидан илгари ўтган ва кейин келадиган ҳолларидан дарак беради, ана шунинг учун хабар бор нарсалардан ҳам, йўқ нарсалардан ҳам дарак бераверади. Ёзиш, хабар турлари дан биридир». Олим сўзини давом эттириб, кўзга нур таъсир қилади, у кўпроқ нарсаларнинг рангини ҳаво орқали олиб ўтади. Ҳолбуки, бундан ташқари у нарсаларнинг қиёфасини ҳам олиб ўта дики, унинг ёрдамида кўзда тутилаётган буюмларнинг миқдори аниқланади. Эшитиш органига товушлар таъсир этади, улар эшитиш ор г анига ҳаво орқали келадилар. Ҳ и д сезгисига ҳар хил ҳидлар таъсир қилади, буғ сувдан ажралиб, буғ зарралари ҳавога а ралашиб кетадилар, ана шу ҳаво орқали ҳид бурун катакла рига киради. Таъм сезгини қўзғайдиган нарсадир. Бу органлар намсиз бўлганда (ўлганда) таъм сезилмайди. Ҳиссий билишнинг сезгига нисбатан. янада мураккаброқ тури идрок ва тасаввурдир. Инсон идрок ва тасаввур орқали нарсалар ҳақ и да тўлароқ маълумотга эга б ўлади. Беруний инсоннинг барча мавжудотдан устунлигини унинг тафаккури орқали эканини изохлайди. Шунинг учун ҳам ердаги б арча ҳайвонлар унга бўйсунадилар, акс ҳ о лда инсон энг кичик ҳ айвондан ҳ ам ожиз бўлар эди. Беруний инсон ташқи оламни билишда асосан ақлга таяни шли ва шунинг учун ҳам у барча жонзотдан устун туришини таък идлайди. Олимнинг фикрича, ақл ҳодисаларнинг бирини анг лашга ёрдам беради. Инсон ақлга мувофиқ билиш орқали оламнинг моҳияти ҳақидаги билимларни ўзлаштиради. Лекин -билимнинг чеки йўқ ва ҳамма билимларни тез эгаллаш мумкин эмас. Шунинг учун инсон ўзи билиб олган нарсалар билан киф ояланиб қолмай, доимо янги билимларни ўрганишга интили ши керак. Унинг фикрича инсон билиш, тушуниш, фикрлаш, муҳокама қилиш, ўйлаб топиш сингари истеъдодга эга. Сезгиларнинг вазифаси, уларнинг киши фаолиятидаги ўрни ҳ ақида тўхталиб, шу сезгиларнинг ҳар қайси бош мияда алоҳи да бошқарув марказига эга эканлигини таъкидлайди. Олим ннсоннинг фикрлаш қобилиятига, ҳаёл хотираси ва ирода, идрок сифатларига баҳо беради ва бу ҳолатларнинг бир-бири билан чамбарчас мустахкам боғланган ҳолда деб тушунади.

Киши тафаккурининг қудрати шундаки, унинг ёрдамида воқ ea ва ходисаларни бир-бирига чоғиштириш, таҳлил қилиш орқ али ростни ёлғондан, адолатни адолатсизликдан, яхшини ёмондан, ҳақиқатни эса ноҳақликдан ажратиш мумкин бўлиши ҳ ақида таълим беради. Беруний бу фаннинг ривожланишига ижобий таъсир кўрсатишини исботлайди. Беруний инсон хотирасини «тангрининг тухфаси» деб таъ кидлаган. Хотираси кучсиз кишиларда, уни тиришқоқлик ва кўп шуғулланиш билан мустаҳкамлаш мумкин деган ғояни илгари сурган. Беруний инсоннинг табиати ҳақида сўз юритар экан, унинг бир- бирига акс таъсир кўрсатадиган қисмлардан иборат танага э га эканини, бу қисмлар бўйсунувчи куч сифатида бирлашгани ни, руҳ эса кўп ҳолларда тана ҳароратига тобе бўлишини ва шу сабабли унда хилма-хил ҳолат вужудга келишини айтади. Маълумки, қадимги греклар инсон танасида тўрт хил суюқ лик модда: сафро, қора ўт, балғам мавжуд бўлиб, мижоз ана шу суюқликларга боғлиқ деб тушунган. Ушбу моддалардан бири одамда кўпроқ бўлиб, устунликда бўлса, муайян мижоз турини белгилайди. Беруний бу фикрни эътироф этган ҳолда ки шиларда муайян мижознинг вужудга келишини иқлим шароити билан боғлиқ , деб ҳисоблайди. Унинг фикрича, экваторда яшайдиган одамларни мижози мувозанатли бўлади деган фикрга эътироз билдириб, ҳаддан ташқари иссиқ таъсирида ранги, сочлари, товуши ва ақли билан фарқланиб турадиган мазкур одамларнинг мижози мувозанатли бўлиши мумкин эмас. Руҳ фанининг ҳозирги ютуқлари нуқтаи назаридан инсон, танасида тўрт хил суюқликнинг мавжудлиги ҳақидаги таъли мотнинг нотўғрилигини исботлаш қийин эмас, албатта. Лекин, шунга қарамай, мижознинг моҳиятини органлар ичидаги фи зиологик ўзгаришлар орқали тушунтиришга уринишнинг ўзиёқ Беруний яшаган давр учун ниҳоятда ижобий воқеадир. Беруний табиатшуносларга фақат табиат ҳодисаларини мунтазам кузатиб бориш, уни қуриш, эслаб қолишгина эмас, балки илмий текширишда тиришқоқлик, бу иш билан кўпроқ шуғулланиш, яъни тажриба ўтказиш кераклигини тавсия қила ди. Демак, у ҳиссий билиш билан ақлий билиш тушунчасини, бирликда кўришга яқин турган тарбиячи ва руҳ муҳандиси бўл ган. У билиш лозим бўлган ҳодиса ва воқеани майдалаб бўлиб ўрганиш, тахлил қилиш методини олға суради. Беруний нинг одамлар, ҳайвонот ва ўсимлик олами учун овқатнинг биринчи даражали аҳамиятга эга эканлиги тўғрисидаги фикр лари бизда ғоят катта қизиқиш туғдирди. Беруний кишиларнинг руҳий ҳолатлари, ақлий қарашлари да, ахлоқий сифатларида, инсон руҳиятини ўзгартиришда (умум манфаатига хизмат қилдиришга) таълим-тарбиянинг аҳамия ти катта эканлигини кўрсатган. Беруний асарларини ўрганар эканмиз, у оламни билиш, тафаккур қилиш жараёнлари ҳақида изчил маълумотлар келтиради. Шунингдек, у инсондаги нутқ, ҳаёл (ўйлаш), ҳис этиш каби хусусиятларни алоҳида

характерлаб берган. Зеро, буюк аллома, «ҳис этиш—сезиш, сезги хусусиятининг фаолиятидир» деган эди. Берунийнинг таъкидлашича, сезгилар ва уларнинг моддий асосларини билиш жараёни ташкил этади. Беруний ру ҳ ий жараёнлар ҳ а қ ида гапирганда, биология, физиология фикрлаш жараёнларига асосланади. У биология барча тирик танага, физиология жараёни — барча ҳайвонлар га, фикрлаш ва ақлий жараён— онг фақат инсонларга хос деб, тўғри тушунган. Инсон сўзлаш, ҳис этиш қобилияти билангина билим ва ҳунарни эгаллайди, бажарилиши зарур бўлган ишларни амалга оширади. Танлашда инсон бирор нарсани истайди ёки ундан қочади. Шунинг учун ҳам унда муҳаббат ва нафрат, дўстлик ва душ манлик, қўрқув ва ботирлик, разиллик ва рахмдиллик каби хис-туйғулар ҳосил бўлади. Беруний баъзан асабийлик, гохи тарафкашлик ёки қизиққ онлик туфайли тўғри йўлдан оғиб кетиш ҳақида ва бу ўрин да ҳиссиётга берилиб кетишлик, одамни ақ л билан иш қилиш дан четлаштириши ҳақида огоҳ қилган. Улуғ устоз инсон руҳияти жамият аъзолари билан муноса батда бўлганда такомиллашиб боришини таъкидлайди. Шу нингдек, у инсоннинг табиати ҳақ и да сўз юритар экан, бу ҳолат ни одам табиатидаги турли зиддиятлардан келиб чиққан ҳолда таълим берган. Беруний инсон табиати қарма-қарши кучлардан ташкил топ ганини кўрсатиб, унинг талаблари ҳеч қачон камаймаслиги тўғ рисида мулоҳаза қилиб, қуйидаги сатрларни келтиради: Инсон билан унинг барча эҳтиёжлари бирга қ о лади. Инсон барҳаёт экан, қандайдир эҳтиёжлари сақланади. Кўнгил кучининг кўп ҳолларда инсон вужудининг мижозга бўйсуниши ва шу сабабдан инсон табиати жиҳатидан турли- туман ва хилма-хил бўлиши мумкинлиги ҳақида фикр юритади олим. Беруний ташқи оламдаги нарса ва ҳодисаларни инсон онги ва иродасидан ташқарида мавжудлигини эътироф этади. Унинг фикрича, табиат барча нарсалар ва ҳодисаларнинг ижодкори, яратувчисидир. Руҳият, онг ва таф аккур барча ҳодисаларнинг таъсири билан боғлиқдир. Инсон тафаккури воқеликни билишга қара тилгандир. «Аммо инсон,— дейди Беруний— нарса ва ҳодиса ларнинг фақат сифат ҳамда хусусиятлари ҳақида билим берув чи ҳиссий билиш даражасида тўхтаб қолмайди, балки нарса ларни чуқур ва атрофлича билиш, шу нарсалар ҳақида фикр юритишни талаб қилади». Тафаккур, ақл туфайли инсон нарса ва ҳодисаларни бир-бири билан солиштириб, қиёслаб кўради, ў з билимларининг чинлигини аниқлайди, яъни билимларнинг объектив воқеаликка мослигини текшириб кўради. Олим нутқни инсонлар ўртасидаги алоқа воситаси деб бил ган, унинг фикрича, ёзма нутқ алоҳида аҳамиятлидир. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, Беруний оламни билиш жараёнида меҳнатнинг ролига катта аҳамият берган ва бир инсоннинг

қадр-қиммати ўз ишини қандай бажараётгани билан ўлчанади. Инсоннинг тилак ва хоҳишлари меҳнат туфай лигина амалга оширилиши мумкин», деган хулосага келади. Шундай қилиб, буюк олим Берунийнинг pyҳга доир ишларини яхлит ҳолда ўрганилса, ҳозирги замон руҳ фанининг янада бойишига жуда катта ҳисса қўшилган бўларди. Унинг руҳ, таълим-тарбия қақидаги қарашлари, методлари табиий ва илмий фалсафага асосланган. Шу сабабли ўтмишдаги мутафаккирларнинг таълим-тарбияга оид фикрларини бил моқ учун унинг назарий асоси, олам ҳақидаги, инсон ва унинг руҳияти ҳақидаги таълимотини ўрганиш ҳозирги замон зиёли- сининг биринчи навбатдаги вазифасидир. 1.Беруний ру ҳ ва ру ҳ ият масалаларига қ андай қ арайди? 2.Беруний ҳ иссий билиш шаклларига нималарни киритган? 3.Беруний сезгиларнинг неча турини ажратиб к ў рсатган? 4.Беруний фикрича инсон таш қ и оламни билишида асосий ў ринни нима эгаллайди? 5.Беруний киши тафаккурининг қ удрати нимада деб билган?

O'xshashlar

Абу Али Ибн Сино асарларида психологик ғоялар

Абу Али Ибн Сино асарларида тиббий руҳий фикрлар

Ёш даврлари психологиясининг ривожланиш боскичлари

Этнопсихология фанининг вужудга келиши ва тадкикотлар тарихи

TАСАВВУФ ТАЪЛИМОТИНИНГ ПСИХОЛОГИК АСОСЛАРИ