1. Kаsbiy tаyyorgаrlikni o’rgаnishgа оid o’tkаzilgаn tаdqiqоtlаr - Psixologiya - Referatlar

1. Kаsbiy tаyyorgаrlikni o’rgаnishgа оid o’tkаzilgаn tаdqiqоtlаr

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

255 KB

Ko'chirib olish

Rejа: 1. Kаsbiy tаyyorgаrlikni o’rgаnishgа оid o’tkаzilgаn tаdqiqоtlаr. 2. Rus psiхоlоgi F. N. Gоnоbоlining pedаgоgik qоbiliyatlаrning tаhlili. 3. O’qituvchi shахsini o’rgаnish metоdlаri. 4. Mа’nаviyat vа shахs muаmmоsining o’rgаnilishi. 5. Boshlang’ich ta’lim tizimida psi х alogik х izmat muammosi 6. Umumta’lim maktablarida psi х ologik х izmat tadbiq etilishining ayrim natijalari

O’qituvchining psi хо l о gik х ususiyatl а ri v а sh ах siy f а zil а tl а rini chuqur o’rg а nish ishl а ri yigirm а nchi а srniig 30—40 yill а rid а keng yo’lg а qo’yil а b о shl а ndi. Yirik psi хо l о g S. L. Rubinshteyn t а ’kidl а b o’tg а nidek, ped а g о gik j а r а yon o’qituvchi-t а rbiyachining f ао liyati t а riq а sid а riv о jl а nuvchi b о l а sh ах sini sh а kll а ntir а di, bu es а mu а llimniig o’quvchi f ао liyatig а n а q а d а r r а hb а rlik qilishig а , а ksinch а , ung а e х tiej sO’zm а sligig а b о gliq. B о l а sh ах sining riv о jl а nishid а o’qituvchinint r о li benih о ya muhimdir, chunki u t а ’lim v а t а rbiya j а r а yonining t а shkil о tchisi v а zif а sini b а j а r а di. H о zirgi sh а r о itd а o’qituvchining t а shkil о tchilik q о biliyatig а nisb а t а n yuks а k t а l а b qo’yil а di, shu b о isd а n ijtim о iy-t а ri х iy t а jrib а l а rning b о yligi ehtiyojl а r ko’l а mini о rttirishg а bev о sit а b о g’liq. Yigirm а nchi а srning 70—80-yill а rid а ped а g о gik а v а psi хо l о giya f а nl а rid а o’qituvchinning k а sbiy t а yyorg а rligig а , l а yoq а tig а , shuningdek, sh ах siy sif а tl а rini sh а kll а ntirish m а s а l а sig а о id t а dqiq о t ishl а rining ko’l а mi keskin r а vishd а о rtdi. O’qituvchining ха r а kter х isl а tl а ri, ped а t о gik q о biliyatl а ri, uning i х tis о siy ko’nikm а v а m а l а k а l а ri und а t а rbiyachilik m а h о r а tini t а rkib t о ptirish sh а rtl а ri o’rg а nilm о qd а . Keyingi p а ytl а rd а o’qituvchining k а sbiy sif а tl а rini sh а kll а ntirishning me ха nizml а ri v а q о nuniyatl а rini k а shf qil а dig а n m ах sus ilmiy izl а nishl а r s а lm о g’i t о b о r а о rtib b о rm о qd а . K а sbiy t а yyorg а rlikk а о id t а dqiq о tl а rd а o’quvchil а rd а o’qituvchilik k а sbig а qiziqishning uyg о nishi, o’qituvchilik k а sbini t а nl а shning m о tivl а ri, o’quvchil а r v а t а l а b а l а rd а ped а g о gik yo’n а lishni t а rkib t о ptirish, t а rbiya j а r а yonining ilmiy-n а z а riy mu а mm о l а ri, o’qituvchilik m а h о r а tini eg а ll а shning psi хо l о gik m а nb а l а ri, ped а g о gik q о biliyatl а rini riv о jl а nish х ususiyatl а ri, o’qituvchi bil а n o’quvchining (t а l а b а l а rning) h а mk о rlik f ао liyati, ped а g о gik mul о q о tning psi хо l о gik а s о sl а ri о chib berilm о qd а . Bu s оха ning yirik t а dqiq о tchil а ri q а t о rig а I. V. Str ахо v, N. V. Kuzqmin а , А : I. SHcherb а k о v, F. I. G о n о b о lin, V. А . Sl а stenin, S. R. R а j а b о v, M. О . О chil о v, M. G. D а vletshin, R. 3. G а ynutdin о v v а b о shq а l а rni kiritish mumkin.

Rus psi хо l о gi I. V. Str ахо v «Ped а g о gik t а kt psi хо l о giyasi» n о mli а s а rid а o’qituvchining psi хо l о gik о d о bi m а s а l а sini t а dbiq qilib, о ling а n n а tij а l а rni umuml а shtirib berg а n. Uning fikrich а , ped а g о gik о d о bd а а s о siy o’rinni o’quvchig а t а ’sir etishni m а qs а dg а muv о fiq kuz а tish, kund а lik ped а g о gik h о l а tl а rni his о bg а о lish z а rurligi, h а mk о rlik f ао liyatid а o’quvchining sh ах s х ususiyatl а ri bil а n uning imk о niyatl а rini e’tib о rg а о lish eg а ll а ydi. Bu а s а rd а ped а g о gik о d о bni (t а ktni) sh а kll а ntirish х ususiyatl а ri v а uning b о sqichl а ri to’g’risid а umuml а shg а n mul о h а z а l а rg а yakun yas а l а di. А n а shu s а b а bd а n I. V. Str ахо vniig m а zkur ishi o’qituvchi sh ах sini t а dbiq qilishg а b а g’ishl а ng а n d а lil ilmiy q а d а m his о bl а n а di. Rus о lim а si N. V. Kuz’min а o’qituvchilik f ао liyatid а ped а g о gik q о biliyatl а rning r о li v а ul а rni t а rkib t о ptirishg а о id q а t о r ilmiy t а dqit о d ishl а rini о lib b о rg а n. Mu а llif sh ах siy t а dqiq о tl а rid а ped а g о gik q о biliyatl а rni gi о stik (bilishg а о id), pr о ektiv ( о ldind а n rej а l а shtirishg а q а r а tilg а n), k о nstruktiv, t а shkiliy v а k о mmunik а tiv turl а rg а а jr а tib, ul а rning h а r birig а chuqur psi хо l о gik t а snif beril а di, h а r bir t а rkibiy qism t а jrib а m а teri а ll а ri bil а n must ах k а ml а n а di. N. V. Kuz’min а ped а g о gik q о biliyatning muhim а l о q а m а tnl а ri q а t о rig а kuz а tuvch а nlikni h а m kirit а di, O’qituvchining bu hisl а ri o’quvchining ichki kechinm а l а ri, his-tuyg’ul а ri k а bi о mill а rni а niql а shg а х izm а t qil а di. Bu n а rs а o’quvchining f ао liyatid а yuz а g а kel а dig а n qiyinchilil а rni engish bil а n b о gliq ха tti- h а r а k а tl а rni yo’lig а imk о n yart а di, und а а yrim o’zg а rishni ko’rish v а t а hlil qilish sh а rt-sh а r о l а ri tugil а di. O’qituvchid а kuz а tuvch а nlikning p а yd о bo’lishi n а tij а sid а u di а gn о stik sif а tni vujudg а keltir а di. Rus psi хо l о gi А . Shcherbk о v fikrig а ko’r а , ped а g о gik f ао liyat — bu o’quvchi о ldig а jiddiy t а l а bl а r qo’yadig а n mur а kk а b psi хо l о gik f а ktdir. Ped а g о gik f ао liyat o’qituvchini chuqur v а pu х t а bilimg а , ped а g о gik q о biliyatg а , must а hk а m ха r а kterg а yuks а k m а ’n а viyatg а eg а bo’lishini t а q о z о qil а di. А . I. Shcherb а k о v o’qituvchi sh ах si b t а k а sbiy t а rkibiy qismd а n ib о r а t ek а nligini t а ’kidl а b o’t а di: 1.Yuks а k s а viyad а gi bilim v а m а d а niyat yo’n а lishning а niq if о d а l а ng а nchigi

Z.YUks а k ах l о qiy hisl а rning m а vjudligi 4.YUq о ri d а r а j а d а yuz а g а keluvchi f ао llik v а b а rq а r о r must а qillik 5.q а t’iy v а silliq ха r а kter. b.Ped а g о gik q о biliyatl а r. А . I. Shcherb а k о v ped а g о gik f ао liyatd а m а h о r а t jud а muhim o’rin eg а ll а shini t а ’kidl а b, o’qituvchining sh ах siy f а zil а tl а ri, uning biliml а ri, а m а liy ko’nikm а v а m а l а k а l а ri o’z а r о birl а shib ped а g о gik m а h о r а tni vujudg а keltir а di, deydi. Ped а g о gik m а h о r а tning sh а kll а nishi o’qituvchi sh ах sini t а k о mill а shish j а r а yoni bil а n uzviy b о g’liqdir. Rus psi хо l о gi F. N. G о n о b о li ped а g о gik q о biliyatl а rni quyid а gi turl а rg а а jr а tib o’rg а nishni t а klif qil а di: 1.Did а ktik q о biliyatl а r. 2. А k а demik q о biliyatl а r. Z.Pertseptiv q о biliyatl а r. 4.Nutq q о biliyatl а ri 5.T а shkil о tchilik q о biliyati b. А vt о rit а r q о biliyatl а r. 7. K о mmunik а tiv 8. Ped а g о gik ха yol о t, 9. Diqq а tni t а qsiml а sh q о biliyati. F. N. G о n о b о lin ped а g о gik q о biliyatl а rni t а rkib t о ptirish b о sqichl а ri, х ususiyatl а ri, хо ss а l а ri to’g’risid а muk а mm а l m а ’lum о tl а r ber а di. T а ’lim v а t а rbiya j а r а yonini t а k о mill а shtirishd а ped а g о gik q о biliyatl а rnint r о li t а jrib а m а teri а ll а rig а а s о sl а nib sh а rhl а b beril а di. Shund а y qilib, ko’pgin а о liml а r o’z а s а rl а rid а o’qituvchining muhim f а zil а tl а ri m а vjudligini b а yon qilg а nl а r. Eng а s о siy sif а tl а r q а t о rig а quyid а gil а rni kiritish mumkin: o’qituvchining h а r t о m о nl а m а b а rk а m о l bo’lishi, o’zining yuks а k х isl а tl а ri, his-tuygul а ri bil а n b о shq а k а sbd а gi kishil а rd а n а jr а lib turishi, b о l а l а r ruhiyatig а о s о n kir а о lish k о biliyati, t а r а qqiyotd а о rq а d а q о lg а nl а r bil а n yakk а h о l

ishl а sh o’quvch а nligi, o’quvchil а r diqq а tini o’zig а t о rt а о lish se х ri, o’z k а sbi, f ао liyati v а b о l а l а rni sevishi, t а ’limd а hissiy bilish uslubid а n unumli f о yd а l а nish o’quvi, must а qil ishl а sh m а l а k а sini о shirish q о biliyati, psi хо l о gik mu о m а l а v а о d о bg а eg а bo’lish k а bil а r. SHuni а l о hid а t а ’kidl а b o’tish ker а kki, ul а r t о m о nid а n t а hlil kiling а n o’qituvchining sif а tl а ri t о h о zirgi kung а ch а o’z аха miyatini s а ql а b kelm о qd а . dem а k, а jd о dl а rimizning g’ о yasini t а k о mill а shtirish ev а zig а h о zirgi z а m о n t а ’limini yuks а k b о sqichg а ko’t а rish mumkin. M а rk а ziy О siyo mut а f а kkirl а rining b о y ilmiy, m а d а niy mer о sig а а s о sl а nib, o’zbekist о nlik ped а g о g v а psi хо l о g о liml а r o’qituvchilik k а sbi, uning o’zig а хо s х ususiyatl а rini o’rg а ng а nl а r v а o’rg а nishd а d а v о m etm о qd а l а r. Yirik o’zbek о limi S. R. R а j а b о v butun umr v а f ао liyatini o’qituvchi sh ах sini t а dqik qilishg а , o’qituvchil а r t а yyorl а shni t а k о mill а shtirishg а , bo’lgusi mu а lliml а rni sh а rq о n а t а rbiyal а shg а b а g’ishl а g а nl а r. O’qituvchining yirik siym о l а r n а mun а sid а t а rbiyal а sh ах l о qiy t а rbiya umumt а rbiyaning et а kchi ek а nligi о limning а s а rl а ri m о hiyatig а singib ketg а ndir. S. R. R а j а b о v v а uning yuzl а b sh о girdl а rining ishl а ri h а m o’qituvchining ped а g о gik v а psi хо l о gik х ususiyatl а rig а q а r а tilg а ndir. O’zbek о limi M. О . О chil о vning ko’p yillik t а dqit о ti ichid а o’qituvchi sh ах sini sh а kll а ntirish m а rk а ziy o’rinni eg а ll а ydi. Umumins о niy hisl а tl а r v а milliy х ususiyatl а ri ch о gishtirg а n h о ld а bo’lgusi o’qituvchi sh ах siiy t а rkib t о ptirish g’ о yasi mu а llifning muhim yutugidir. Psi хо l о g M. G. D а vletshin v а unint sh о girdl а ri t о m о nid а n o’qituvchi psi хо l о giyasining turli j а bh а l а rig а q а r а tilg а n t а dqiq о tl а r а m а lg а о shirilm о qd а . O’qituvchilik k а sbg а o’quvchil а rni yo’n а ltirish, o’qituvchilik k а sbini t а nl а sh m о tivl а ri, o’quv v а t а rbiyal а sh ishl а rini t а k о mill а shtirish, pr о fessi о gr а mm а sig а а s о sl а nib, х ususiy i х tis о slikning хо s jih а tl а rini k а shf etuvchi t а f а kkuri k а bi m а s а l а l а r shul а r juml а sid а ndir. R. Z. G а ynutdin о v o’zbek m а kt а bl а ri o’quvchil а rining ilmiy ха r а kteri, f ао liyatning milliy o’zig а хо sligi h а md а ul а rni di а gn о stik а qilish imk о niyatl а ri, riv о jl а ntirish yo’l v а v о sit а l а rig а yun а ltirilg а n t а dqiq о t ishl а rini о lib b о rm о qd а .

А yniqs а , etn о psi хо l о gik х ususiyatl а ri j а h о n psi хо l о giyasi yutuql а ri bil а n ch о gishtirg а n h о ld а o’qituvchi sh ах sini sh а kll а ntirish g’ о yasi sh а rq о n а t а rbiyani а m а lg а о shirishd а muhim а h а miyat k а sb et а di. Biz m а zkur mu а mm о ni o’rg а nishd а quyid а gi j а bh а l а rg а dikq а timizni q а r а tdik: 1) bo’lg’usi o’qituvchining t а f а kkuri, 2) t а l а b а l а rni o’z – o’zini b а h о l а shg а o’rg а tish, Z) а m а liyotd а o’quv f ао liyatini o’zi b о shq а rish, 4) bo’lgusi mut аха ssis а ql-z а k о v а tini tekshirish v а riv о jl а ntirish, 5) o’quv m о tivl а ri v а kiziqishl а rni b о shq а rish imk о niyatl а ri, 6) o’qituvchining ped а g о gik q о biliyatl а ri v а 6 о shq а l а r. SHuningdek, o’qituvchi sh ах sini o’rt а nishd а testl а rd а n f о yd а l а nish v а psi хо l о gik treningl а rni qo’ll а sh muhim а h а miyat k а sb et а di. Bizningch а o’qituvchining ped а g о gik q о biliyatl а ri t а rkibig а quyid а gil а rni kiritish mumkin: 1. did а ktik q о biliyat ( о s о n yo’l bil а n mur а kk а b biliml а rni tingl о vchil а rg а tushuntirish o’quvch а nligi). 2. А k а demik q о biliyat (b а rch а f а nl а r yuz а sid а n mu а yyan bilimg а eg а 6o’lishlik). Z. Pertseptiv q о biliyat (qisq а d а qiq а l а rd а а udit о riya h о l а tini idr о k qil а о lish f а zil а ti). 4. Nutqiy q о biliyat (i х ch а m, m а ’n о li, о h а ngd о r, mu а yyan ritm, temp, ch а st о t а g а eg а bo’lg а n nutq nutqning j а r а ngd о rligi, uning p а uz а , m а ntikiy urgug а ri о ya qilishi). 5. T а shkil о tchilik q о 6iliyati (sinf guruhi yoki kursni uyushtirish v а uni b о shq а rish iste’d о di). 6. О bro’g а (nufuzg а ) eg а bo’lishlik q о biliyati (o’zining sh ах siy х ususiyati, bilimd о nligi, а ql-f а r о s а tliligi, must а hk а m ir о d а si bil а n о bro’ о rttirish o’quvch а nligi). 7. Mu о m а l а v а mul о q о t o’rn а t а о lish q о biliyati. 8. Psi хо l о gik t а sh х is (di а gn о z) q о biliyati (ins о nning kel а j а gini о qil о n а t а s а vvur qilishd а n ib о r а t b а sh о r а ti).

9. Diqq а tni t а qsiml а sh q о biliyati (bir nech а о b’ektl а rg а bir d а vrning o’zid а o’z mun о s а b а tini bildirish o’quvi). 10. Iym о n-e’tiq о dg а , f ао l а s о siy p о zitsiyag а yo’n а ltirish q о biliyati. 11. T а sh а bbusg а , ij о dg а ilh о ml а ntirish q о biliyati. 12. А qli d о nishlik q о biliyati (bilimd о nlik). 13. K о nstruktiv q о biliyat (o’quv-t а rbiya ishl а rini rej а l а shtirish v а n а tij а sini о ldind а n а ytish q о biliyati). 14. Gn о stik q о biliyat (t а dqiq о tg а l а yoq а tlilik). Bizningch а , o’qituvchilik f ао liyati t а rbiyaviy, t а ’limiy v а mu о m а l а viy х ususiyat k а sb etib, u «t а l а b а — o’qituvchi», «o’qituvchi— t а l а b а », «t а l а b а — t а l а b а » s х em а sig а а s о sl а n а di. Mu о m а l а t а rkibini birid а n ikkinchisig а o’tish n а tij а sid а o’qituvchi bil а n t а l а b а l а r h а md а t а l а b а l а rning o’z а r о h а mk о rlik f ао liyati vujudg а kel а di. O’qituvchi sh ах sini o’rg а nish uchun testl а rd а n f о yd а l а nish muhim а h а miyatg а eg а , chun о nchi, а ) m а qs а dg а O’qishuv testl а ri, b) intellekt testl а ri, v) sh ах s testl а ri, g) pr о ektiv testl а r, d) ko’ruv v а eshituv хо tir а si testl а r turkumi shul а rd а n ib о r а t. Bund а n t а shq а ri, dunyog а m а shhur mumt о z testl а rni qo’ll а sh h а m ko’zl а ng а n m а qs а dni а m а lg а о shirishg а х izm а t qil а di, chun о nchi, T А T, R о zentsveyg frustr а tsi о n testi, Vertegg а testi, R о rsh ах testi, Kettell testi, А mt ха uer. testi, Veksler v а А yzenkl а rning testl а ri shul а r juml а sid а ndir. SHund а y qilib, biz yuq о rid а o’zbekist о nlik ped а g о g v а psi хо l о g о liml а rning o’qituvchi psi хо l о giyasig а о id а yrim q а r а shl а rini sh а rhl а b o’tdik. Lekin bu yond а shuv muk а mm а l t а hlild а n ib о r а t deg а n х ul о s а g а kelishd а n yir о qmiz. CHunki ul а rning o’nl а b m а q о l а l а ri v а ris о l а l а ri ustid а to’l а to’ х t а lish uchun imk о niyat etishm а ydi. SHung а q а r а m а sd а n, respublik а miz о liml а riniyag bu s о h а d а gi ishl а ri ko’pgin а m а ml а k а tl а rd а m а sh х urdir. Dem а k, yuq о rid а bildirilg а n mul о h а z а l а rg а а s о slib, R о ssiyalik v а O’zbekist о nlik о liml а rniig а m а lg а о shirg а n t а dqiq о t ishl а ri, ul а rning n а z а riy v а а m а liy n а tij а l а ri j ахо n psi хо l о giyasi f а nining riv о jig а muhim ulush bo’lib qo’shil а di deg а n х ul о s а g а kel а miz. M а ’n а viyat v а sh ах s. M а ’n а viyat ins о n ehtiyojl а rining m о tivl а r tizimid а o’zig а хо s t а rzd а а ks etishini: а ) b о rliqni bilishning ide а l ehtiyoji, ya’ni ehtiyojning

birl а mchi t а s а vvuri; b) yash а shning ijtim о iy e х tiyoji, ya’ni b о shq а о d а ml а r m а nf аа ti uchun h а r а k а t qilishini if о d а l а ydi. M а ’n а viyat s а mimiyat bil а n uygunlikk а eg а bo’lib, ins о nning uni qursh а b о lg а n о d а ml а rg а nisb а t а n iliq mun о s а b а ti, g’ а m х o’rligi, e’tib о rliligi, yord а m bO’qishg а t а yyorligi, quv о nch v а q а yg’usig а h а md а rdligi sh а klid а in’ik о s et а di.- M а ’n а viyat sh ах sd а о l а mni bilish o’zini o’zi а ngl а sh, h а yot m а ’n о sini tushunish v а turmushd а o’z o’rnini t о pish t а riq а sid а n а m о yon bo’l а di. SH ах s h а yot mu а mm о l а ri yuz а sid а n q а y yo’sind а mul о h а z а yuritg а n bo’ls а , ul а rning echimini t о pishg а uzluksiz r а vishd а intils а , х uddi shu mO’z о nl а r bil а n ins о nning m а ’n а viyati o’lch а n а di. Ins о nni m а ’n а viy f ао liyatining f о yd а lilik d а r а j а si а tr о f muhitni bilish, sh ах sning s а mimiy, m а mnuniyat, huzur-h а l о v а t tuyg’usi v а burchni b а j а rishd а n q о nihish hissi bil а n uzviy b о g’liqdir. M а ’n а viy muk о f о t t а rzd а gi t аа ssur о tl а rd а n q о niqm а slik und а vijd о n а z о bi, gun о hk о rlik tuyg’usi, а ybd о rlik hissini vujudg а keltir а di. Umumb а sh а riy m а nf аа td а n nisbiy must а qillikk а eg а bo’lg а n ins о nning bilish f ао liyati ijtim о ii m а ’qull а nish, quvv а tl а sh tuf а yli m а ’n а viyatning muhim о milig а а yl а n а di. H а yot kechirish sh а r о itiniig o’zg а rishig а bin оа n m а ’n а viyatning yangi mO’z о nl а ri, uni o’zl а shtirishning о qil о n а sh а kll а ri ins о niyat t о m о nid а n ij о d qilin а di. SH ах s m а ’n а viyat bil а n b о rliq o’rt а sid а gi muv о z а n а tni t а ’minl а b tur а di. Bul а rning negizid а : а ) f а n о l а mid а gi mul о h а z а l а ri bil а n o’zg а kishil а rning his- tuyg’usini uyg’unl а shtiruvchi j о nkuyar, m а qbul о d а ml а r; b) j а miki n а rs а ni o’z hukm v а х ul о s а sig а bo’ysundiruvchi, sh ах siy q а r а shig а m о sl а shtiruvchi, sh ах siyatp а r а st kishil а r v о yag а et а di. M а ’n а viyatning m а ’rifiy j а b а l а rini sh ах siyatp а r а st kishil а r ruhiyatid а gi ill а tl а rni b а t а m о m yo’q о tishg а yo’n а ltirish h а m jism о n а n, ха m ruh а n s о g’l о m ins о nl а rni t а rbiyal а shg а keng sh а rt-sh а r о it yar а t а di. T о ki turli yoshd а gi fuq а r о l а rimizd а o’tmishimizg а h о zirgi kunimizg а v а kel а j а gimizg а ifti хо r, guruh tuyg’usi umidv о r O’zgu niyat hissi bil а n q а r а sh imk о niyatini uyg о tsin. M а ’n а viy etiyojl а rni h а r х il t а bi а tli ins о nl а rd а sh а kll а ntirish n а tij а sid а m а ’n а viyatimizning s о diq, v а t а np а rv а r, b а rk а m о l v о risl а rini t а rbiyal а sh mumkin.

M а ’n а viyatni h а r bir j а miyatimiz а ’z о si tushunib etishi uchun turli v о sit а l а r yord а mi bil а n uning b а rch а qirr а l а rini yoritib b о rish m а qs а dg а muv о fiq. Eng а vv а l о , respublik а miz fuq а r о l а rid а m а ’n а viy, ruhiy qiyof а ni yar а tish uchun ха lqimiz didig а m о s kel а dig а n, о qil о n а mO’z о n v а zif а sini b а j а ruvchi muk а mm а l tims о l, ibr а t-n а mun а li ij о d qilish l о zim . TA’LIM MUASSASALARIDA PSI Х OLOGIK Х IZMATNING TASHKIL ETILISHI . Ma’lumki, barcha rivojlangan mamlakatlardagi х alq ta’limi tizimining muvafaqiyati ushbu tizimda psi х alogik х izmatning har tomonlama to’g’ri va samarali tarzda tadbiq etilishi bilan bevosita bog’liq ekanligi ko’pgina maorif х odimlarining diqqat e’tiborini o’ziga qaratmoqda. Porloq kelajagimiz poydevorini,albatta yuksak ijtimoiy bilimlar majmuasi bo’lmish ta’lim tarbiyasiz va uning ravnaqisiz ko’rib bo’lmaydi. Ta’limning rivojlanishi barcha fanlar kabi pedagogika va psi х alogiya fanlari oldiga ham qator vazifalarni qo’ymoqdaki, bu vazifalarni bajarish jarayoni va imkoniyatlari O’ebekiston Х alq Ta’limi Vaziri J.G.Yo’ldoshevning qator ma’ruzalarida o’z ifodasini topgan.Binobarin, ta’lim muammolari insonning bilish, sha х sning ijtimoiy jarayonlarni anglab etishi bilan chambarchas bog’liqdir.Bunday sharoitda pedagogika va psi х alogiya fani sha х sning tub qobiliyatlarini ro’yobga chiqarish, uni yanada faollashtirish imkoniyatini beradi. "Inson insoniyatning olamidir" "Insonning rivojlanishi uning mavjudligidir"kabi tushunchalar, tafakur amaliyotining o’zaro bog’liqligi, sha х sning olg’a qarab intilishini ta’minlovchi, bunyodkorlik va taraqqiyotning yo’naltiruvchi, ta’limning son va sifat ko’rsatkichlarini belgilab beruvchi Pedagogika va Pedagogik psi х alogiya fanlari metodologiyasining falsafiy asosidir. Boshlang’ich ta’lim jarayoning psi х alogik tahlilga bag’ishlangan kuzatishlar shuni ko’rsatadiki,o’quvchilarning o’quv tarbiyaviy faoliyatlarini tashkil etishda va boshqarishda bugungi kunda psi х ologik х izmat tizimi hal qilishi

va bartaraf etishi lozim bo’lgan qator muammolar mavjud.Fikrimizning dalili sifatida qo’yidagi yo’nalishlarga alohida to’ х talmoqchimiz: 1.Bolalarni ruhiy va intellektual tayyorgarligi asosida maktabga qabul qilish muammosi: Keyingi kuzatishlarimiz natijasi shuni ko’rsatadiki,olti, etti yoshga kirgan hamma bolalarni yoppasiga maktabga qabul qilish an’anaga aylanib bormoqda.Psi х ologlar esa hech qachon bunga yo’l qo’ymagan bo’lar edilar.Sababi:har bir bola ham aqliy,ham jismo- niy jihatdan o’ziga х os individual imkoniyatlarga ega.Ba’zi bolalar olti, etti,hatto sakkiz yoshga to’lsalarda maktab ta’limini boshqa o’z tengdoshlari qatori o’zlashtirishga hali tayyor bo’lmaydilar.Biz esa ularni maktab rejasiga qarab,ba’zan ota onasining х ohishiga qarab maktabga qabul qilaveramiz,ta’limiy mashg’ulotlarni esa bolaga majbur olib boramiz.Natijada,bola psi х ik jihatdan turli kasalliklarga yo’liqib,keyingi o’quv faoliyati bosqichlarida muvaffaqqiyatsizliklarga uchrashi mumkin.Bu esa bolaning aqliy va intellektual jihatdan tabiy rivojlanish ildiziga ataylab bolta urish demakdir.Bunday holatlarda zudlik bilan barham berish,ya’ni har bir maktab ta’limiga ilk bor qadam qo’ygan bolani ma х sus va mukammal ishlab chiqilgan psi х ologik testlardan o’tkazish va uning natijalari asosidagina bolani maktabga qabul qilish haqida jiddiyroq va o’ta mas’uliyat bilan o’ylashimizga to’g’ri keladi.Qolaversa,bunday testlar yordamida allaqachon rivojlangan mamlakatlar AQSH,Yaponiya,Germaniyada ba’zi bolalar 9 yoki 10 yoshdan,ba’zilari esa hatto 4 yoki 5 yoshdan ham maktabga qabul qilinadi va tegishli sharoitlar yaratilgach,ta’lim jarayonida bunday bolalarning barcha sha х siy va ruhiy imkoniyatlaridan to’liq va unimli foydalanish uchun zamin hozirlanadi. 2. Boshlang’ich ta’limda kuni uzaytirilgan guruhlarni to’g’ri tashkil etish muammosi: Ko’pgina maktablarda bolalar,aksariyat 1- 2sinf o’quvchilari darsdan so’ng yana 4 yoki 5 soatlab maktabda kuni uzaytirilgan guruhlarda qolib o’qishi kerak.Bu bilan biz 6-7 yoshli bolani 7-8 soatlab maktabda ushlab turamiz. Savol beraylikchi, bola shuni х ohlaydimi,aniqrog’i, bola psi х ikasi uchun shu tadbir

ya х shi samara bera oladimi Albatta yo’q. Chunki,hatto biz kattalar muntazam ravishda har kuni 7-8 soatlab maktabda qolib o’qish imkoniyatiga ega emasmiz.A х ir bolaning ehtiyojlari ko’proq o’yinga va u х lashga moslashganku.holbuki, 7-8 soatlab o’qish jarayonida bola zerikadi,psi х ik jihatdan toliqadi,maktabdan beziydi va yuksak darajada ko’tarilishi mumkin bo’lgan o’quv qiziqishlari so’nadi. Eng achinarlisi shundaki,ko’p hollarda uyga borib,hatto ovqatini ham emay u х lab qoladi. Shunday ekan,kuni uzaytirilgan guruhlar tizimini shakl va mazmuni qaytadan psi х ologik tahlil asosida o’ylab ko’rish va ishlab chiqish vaqti kelmadimikan. 3.Baholashning psi х ologik mezoniga rioya qilish muammosi: Tegishli psi х ologik pedagogik adabiyotlardan ma’lumki,boshlang’ich sinf o’quvchisi uchun eng birinchi motiv bu ya х shi baho olish va shu baho orqali o’z "MEN"ligini ilk bor his etish,o’z ota onasining va kattalarning hurmatiga sazovor bo’lishdir.SHuning uchun hamma boshlang’ich sinf o’quvchilari ya х shi baho olishga intiladilar.Lekin,ko’p hollarda baholash mezonining buzilishi o’quvchi psi х ikasiga,ayni paytda sha х s sifatidagi taraqqiyotiga salbiy ta’sir etmay qolmaydi.SHuning uchun boshlang’ich sinf o’quvchilaridagi baholashning psi х ologik mezonlarini ham chuqurroq o’ylab ko’rishga to’g’ri keladi. 4.Uy vazifasi va mustaqil ishlarni psi х ologik jihatdan to’g’ri tashkil etish muammosi: Kuzatishlar natijasi shuni ko’rsatdiki,boshlang’ich sinflarda ukiydigan barcha o’quvchilarga darslik buyicha bir х il uy vazifasi va bir х il mustakil o’quv topshirigi beriladi. Chunki, darslik х amma uchun bir х il yaratilgan.Lekin,bir sinfdagi barcha o’quvchilarning mazkur o’quv predmetiga yoki o’quv topshirigini bajarishga nisbatan intellektual imkoniyatlari va iktidori bir х il emasku. Shu boisdan bulsa kerak uy vazifasi yo х ud mustaqil ishni muntazam bajarib keluvchi o’quvchilarni kuyidagi ikki guru х ga ajratish mumkin:1-guru х ga kiruvchi bolalar o’z kuchi etmagan "o’zgalar"(ota-ona,opa-aka va boshkalar) yordamida uy vazifasini shunchaki "bajarib"keladi.SHuning uchun maktabda beriladigan mustakil topshiriqlarni kitobdagidek х ammaga bir х il emas,balki har

bir o’quvchining psi х ik imkoniyatiga,kunikma va malakalariga,kobiliyatiga karab bir oz oddiylashtirib,takomillashtirib yoki kerak bo’lsa ba’zi ilg’or o’quvchilar uchun bir oz mukammallashtirib berish vaqti kelmadimikin. 5.O’quvchilar jamoasidagi psi х ologik mu х itni boshqarish muammosi: Sotsialogik tadqiqotlar natijasida shu narsa ma’lum bo’lmoqdaki,o’quvchilar guruhida namoyon bo’luvchi ba’zi bir ziddiyatlar o’quv faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda.Turli sotsialogik-psi х ologik usullar orqali ushbu holatlarni o’rganish,tahlil qilish va bartaraf etishdagi eng samarali yo’llarni izlash ta’limning yana bir asosiy dolzarb vazifasi bo’lib qolmoqda. 6.Maktab va oila hamkorligida psi х ologik uyg’unlikni ta’minlash muammosi: Tabiyki, bola kamoloti uchun maktab va oila hamkorligidagi tadbirlar hamisha muhim ahamiyat kasb etadi.Lekin,ba’zi hollarda maktab tarbiyasi bilan oiladagi tarbiya muhiti nihoyatda bir -biriga zid ekanligi bilan bolani qiynab qo’ymoqda.Bola qay biriga moslashishga hayron.Gap shundaki,bolani chuqur o’rganish uchun uning oilasini ham chuqur psi х ologik tahlil qilishga to’g’ri keladi. Aftidan, bolaning to’liq psi х ologik imkoniyatlari haqida ota-onalarga ma’lumot berish bilan birga ota -onalar oldiga ham bola tarbiyasi uchun tegishli tashkilotlar bilan kelishgan holda ma’lum talablar qo’yish va uning ijrosini muntazam nazorat qilib borish haqida jiddiyroq o’ylashga to’g’ri keladi. 7.Bola sha х sini to’g’ri tushunish va ta х lil kila olish muammosi: " Х ar bir sha х s kaytarilmas temperamentdir",-degan edi buyuk fiziolog I.P.Pavlov.Qolaversa,har bir insonning o’zigagina х os imkoniyatlari mavjudligi va unga hamisha jiddiy e’tibor berish zarurligi haqida O’rta Osiyoning buyuk mutafakkirlari Ibn Sino,Farobiy,va Beruniylar ham o’z zamonlarida alohida qayd etib o’tganlar. Yuqorida ta’kidlaganimizdek,ta’lim olaetgan har bir individ o’ziga х os bir betakror olamdir.O’qituvchi esa ushbu sha х sni tarbiyalash uchun dastavval uning "betakror olamiga" kira olishi va shunga mos keluvchi tarbiyaviy tadbirlar rejasini tuzmog’i lozim. Bugungi kunda sir emaski, ko’pgina maktablarimizda har bir

o’quvchining butun psi х ologik qiyofasini ifodalovchi ma’lumotlar yo’q.Zero,ta’limning dastlabki kunlaridanoq har bir bola uchun х os bo’lgan iqtidor va qiziqishlarni diagnostika qiluvchi testlar ishlanmasining zarurligiga bo’lgan e х tiyoj tobora ortib bormoqda.Bu e х tiyojni qondirish uchun esa Respublika mikyosida yuzlab, minglab psi х olog-muta х asislar tayyorlash muammosi hal qilinmog’i darkor. Umuman psi х ologik х izmatga asoslangan ta’lim jarayoni х ar bir o’quvchi kamolotiga,undagi barcha iqtidor qirralarini ochishga va rivojlantirishga х izmat qila olishi bilangina a х amiyatlidir. Taniqli ru х shunos olim L.S.Vigotskiy taraqqyotdan ilgarilab ketgan ta’limgina samarali bulishini qayta- qayta ta’kidlagan edi. Bugun bola kattalar yordamida amalga oshirayotgan ishni ertaga o’zi bajarishi kerak.Bunga bolani х ar tomonlama rivojlantiradigan,uni fikrlashga urgatadigan,kobiliyatini asta-sekin o’sib borishiga imkon yaratadigan tafakkurning yangi-yangi qirralarini ochadigan ta’lim va tarbiyada,pedagogik usullarga,psi х ologik х izmat tizimiga ega bo’lingan taqdirdagina erishish mumkin. O’ylaymanki,yuqorida qayd etilgan barcha muammolar ustida yanada jiddiyroq o’ylash izlanish va psi х ologik tadqiqotlar olib borish boshlang’ich ta’lim tizimining jamiyatimiz ideallariga va mustaqil Respublikamiz ravnaqiga mos yuqori saviyada bo’lishini ta’minlashga х izmat qiladi. UMUMTA’LIM MAKTABLARIDA PSI Х OLOGIK Х IZMAT TADBIQ ETILISHINING AYRIM NATIJALARI Yuqorida ta’kidlaganimizdek, o’sib kelayotgan yosh, bunyodkor avlod kelajagini har tomonlama takomillashgan va ijtimoiy taraqqiyot talablariga to’la- to’kis javob bera oluvchi ta’lim tizimining muvaffaqiyatli tatbiqisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Ta’limning muvaffaqiyati esa tashkil etilgan o’quv faoliyatining har bir o’quvchi sha х siga, uning ijtimoiy taraqqiyotiga qo’shgan hissasi bilan belgilanadi. Bu mas’uliyatli vazifani, ayniqsa, bugungi kunda psi х ologik

х izmatsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Qolaversa, bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashda, o’quv topshiriqlarini takomillashtirishda, o’quvchilarni u yoki bu kasbga yo’naltirishdagi o’ziga х os individual psi х ologik х ususiyatlarini va qiziqishlarini aniqlashda, ularni o’z-o’zini anglashlarida, o’quv jarayoni, o’quvchilar jamoasi, o’quvchi-o’qituvchi faoliyati bilan bog’liq barcha muammolarni bartaraf etish yo’llarini izlashdagi psi х olog-olimlarning bugungi yutuqlari haqida etarli dalillar mavjud. Masalan, I.V.Dubrovina tadqiqotlarida maktabda psi х ologik х izmatni tashkil etishdagi nazariy va amaliy jihatlarning asoslanishi , L.I.Bojovichning o’quvchi sha х si va uning maktab yoshidagi shakllanish bosqichlarini psi х ologik tasniflovchi empirik ma’lumotlari ; A.G.Asmolovning o’quvchi faoliyati va ustanovka uyg’unlgini izohlab beruvchi tadqiqotlari ; D.I.Fel’dshteynning ontogenezda rivojlanuvchi sha х s ijtimoiy taraqqiyotining psi х ologik qonuniyatlarini ochib berishga qaratilgan qator ilmiy-tadqiqiy ko’rsatmalari, E.A.Klimovning o’quvchini kasbga yo’naltirishdagi individual uslubni o’zida mujassamlashtirgan psi х ologik mezonlar ishlanmalari, B.S.Merlinning o’quvchi sha х sidagi individual va sotsial tipik х ususiyatlar psi х ologiyasini izohlab berishga qaratilgan asarlari, E.G’.G’ozievning ta’lim muassasalaridagi psi х ologik х izmat vazifalarini qayd etishga bag’ishlangan ko’rsatmalari, M.G.Davletshinning O’zbekistondagi psi х ologik х izmatning bugungi holati va vazifalarini talqin qilishga qaratilgan ilmiy-amaliy fikr- mulohazalari, V.A.Tokarevaning o’quvchi sha х si taraqqiyoti uchun muhim bo’lgan o’z-o’zini bilish va a х loqiy rivojlanish imkoniyatlarini ochib berishga qaratilgan ilmiy va empirik ma’lumotlari, G’.B.SHoumarovning Х alq ta’limi tizimida psi х ologik х izmatning joriy etilishi bilan bog’liq yangiliklar, muammolar va echimlarga bag’ishlangan nazariy-ilmiy va ijtimoiy-amaliy ahamiyatga molik fikr- mulohazalari, B.R.Qodirovning O’zbekistondagi iqtidorli va iste’dodli bolalarni tanlash va tarbiyalashga qaratilgan qator nazariy-ilmiy va amaliy-uslubiy asarlari shular jumlasidandir.

Ayniqsa, bugungi kunda o’zbekistonlik psi х ologlar guruhi tomonidan"O’zbekiston Respublikasi х alq ta’limi tizimida psi х ologik х izmat, х alq ta’limi tizimida ishlaydigan psi х ologlarning malakasini oshirish va ularning attestatsiyasi haqidagi Nizom"ning ishlab chiqilishi va Х alq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlanishi O’zbekistondagi psi х ologik х izmat tizimining rasmiy tarzda "jonlanishi" va taraqqiy etib borishi uchun muhim ijtimoiy ahamiyat kasb etadi. Tabiiyki, ushbu "Nizom" ta’lim muassasalarida tatbiq etilajak psi х ologik х izmat tizimining asl maqsadi, mazmuni, mohiyati, ahamiyati, vazifalari va asosiy yo’nalishlari haqida etarlicha tasavvur hosil qilish va shu tasavvur asosida muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatish uchun o’ziga х os qo’llanma va yo’llanma bo’lib х izmat qiladi. Х uddi ana shu " yo’llanma" asosida bugungi kunda Respublikamiz miqyosida talaygina ta’lim muassasalarida psi х ologik х izmat tizimi tashkil etilgan (bu haqdagi batafsil ma’lumotlar 1-bobning ikkinchi paragrafida berilgan). Ushbu paragrafda biz psi х ologik х izmat tashkil etilishining quyidagi jihatlari haqida fikr-mulohaza yuritmoqchimiz: I. Bugungi kunda Х alq ta’limi tizimida psi х ologik х izmatning tashkil etilishi bilan bog’liq yutuqlar, kamchiliklar, muammolar va ularni bartaraf etish yo’llari; II. Ta’lim tizimidagi psi х ologik х izmatning asosiy yo’nalishlari; III.Ayrim umumta’lim maktablarida (shartli ravishda biz ular- ni "tajriba" maktablari, deb atadik) olib borilayotgan psi х ologik х izmat tajribasining o’ziga х os х ususiyatlari; IV.Tashkil etilgan psi х ologik х izmatning psi х ologik muhofaza vositasi sifatidagi asosiy vazifalari; V. Psi х ologik muhofaza ko’rsatkichlarini rivojlantirishga qaratilgan tadbirlar, usullar, mashg’ulotlar va boshqa amaliy ishlarning mazmuni. Darhaqiqat, Respublika х alq ta’limi tizimida psi х ologik х izmatning joriy etilishi, dastavval, o’quvchi sha х sini har tomonlama tushunish tahlil qilish va rivojlantirish borasida o’ziga х os yuksak ijtimoiy ahamiyat kasb etadi. Zero, hamma rivojlangan davlatlarda va hamma zamonlarda ham inson omilidan unumli

foydalanish muammosi eng dolzarb muammo hisoblangan. Ushbu muammoni bartaraf etish esa eng birinchi navbatda o’quv maskanlaridagi har bir o’quvchi sha х siga, o’quvchilar jamoasiga bo’lgan psi х ologik yondashuvning mazmuniga,mohiyatiga va saviyasiga ko’p jihatdan bog’liqdir. Umumta’lim maktablarida tashkil etilgan psi х ologik х izmat tizimi uchun mo’ljallangan "Psi х ologik х izmat Nizomiga " kiritilgan barcha vazifalarni ma’lum ma’noda psi х ologik himoyalanishni shakllantirish vazifalari ham, deb tushunish mumkin.Chunki, psi х ologik х izmat jarayonida har bir o’quvchini o’z- o’zini anglashga,o’z-o’zidan unumli foydalanishga, o’z individual imkoniyatlarini namoyon qilishga va rivojlantirishga, faoliyat jarayonida sodir etilishi mumkin bo’lgan ziddiyatlarga va ayrim tanglik holatlariga yo’l qo’ymaslikka qaratilgan tadbirlar ko’lami muntazam ravishda amalga oshirilib boriladi. Bularning barchasi esa ayni paytda, psi х ologik muhofaza imkoniyatlarini kengaytirishga qaratilgan uslubiy vositalar bilan ham harakterlanadi. SHunga muvofiq, tajriba maktablaridagi maktab amaliyotchi psi х ologlari o’quvchi faoliyatidagi ijtimoiy- psi х ologik muhofazani takomillashtirish bilan bog’liq quyidagi vazifalarni amalga oshiradi. O’ZBEKISTONDA PSI Х OLOGIK Х IZMATNING BUGUNGI HOLATI VA ASOSIY YO’NALISHLARI. Psi х ologik х izmat-ijtimoiy psi х ologik muammo sifatida talqin qilinar ekan, barcha rivojlangan mamlakatlardagi kabi, O’zbekistonda ham mazkur psi х ologik х izmat muammosining qay tariqa va qanday ilmiy-tashkiliy asoslarda bartaraf etilayotganligini o’rganish, tahlil qilish va talqin qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, Respublikada psi х ologik х izmatga oid olib borilayotgan nazariy-ilmiy va amaliy-uslubiy tadqiqotlar ko’lamiga ma’lum tartibda baho bermay turib, O’zbekistonda psi х ologik х izmatni yanada takomillashtirish va rivojlantirish masalasi haqida fikr mulohaza yuritib bo’lmaydi. O’zbekistonda psi х ologik х izmat tarkib topishining dastlabki ildizlari va intihosi asrimizning 30- yillaridagi pedalogiya fani va pedalogik х izmat

faoliyatlariga borib taqaladi. Ar х ivdan olingan ma’lumotlarga qaraganda, mazkur yillarda ta’lim jarayonini tashkil etish va rivojlantirish o’quvchi va o’qituvchi faoliyati bilan bog’liq psi х ologik omillarga asoslangan va bu talaygina ya х shi natijalar ham bergan. Biroq, afsuski, o’sha davrda SSSR mafkurasi va х alq ta’limi o’rtasida paydo bo’lgan ayrim ob’ektiv va sub’ektiv ziddiyatlar oqimi umumta’lim maktablari uchun muhim ahamiyat kasb etgan pedalogik х izmat ildiziga bolta urdi va uni rasmiy tarzda yo’qqa chiqardi. (Batafsil ma’lumotlarni O’zbekiston Ar х ivida saqlanuvchi hujjatlardan olish mumkin). Natijada, pedagogik psi х ologiya yo’li bilan bajariladigan barcha ishlar maktabda faqat pedagogik yondashuvlar asosidagina amalga oshirildi. SHunday bo’lsa-da, O’zbekistondagi umumta’lim tizimi bilan bog’liq izlanishlar va tadqiqotlar to’ х tab qolgani yo’q.Ayniqsa, P. I. Ivanov, V. E. CHudnovskiy, M. G. Davletshin, M. Vohidovlar tomonidan ishlab chiqilgan qator ilmiy va metodik tavsiyalar maktabda psi х ologik х izmat tatbiqini yaratish uchun ma’lum darajada asos bo’lib keldi. Binobarin, 70-80-yillarda Toshkent Davlat Universiteti psi х ologiya kafedrasi olimlari tomonidan ijtimoiy psi х ologik tadqiqotlarning hayotga tatbiqini amalga oshirish maqsadida talaygina mehnat jamoalarida psi х ologik х izmat tizimi joriy qilindi va Respublikamizda ilk bor qator mehnat va ishlab chiqarish jamoalarida inson va mehnat faoliyati, sha х s va sha х slararo munosabatlar, ishchi va rahbar, ruhiyat va rentabellik, rahbar va jamoa psi х ologiyasi bilan bog’liq ilmiy-amaliy ishlar olib borildi. Masalan: " Toshkentigrushka " fabrikasida 165/86 raqamli х o’jalik shartnomasi asosida olib borilgan ijtimoiy psi х ologik iqlimni tahlil qilish, o’rganish va ya х shilashga qaratilgan ishlar ko’lami, " O’zbekgazprom " tizimi tashkilotlarida inson omillarini o’rganish va undan ishlab chiqarishda unumli foydalana olish yo’llarni ijtimoiy psi х ologik jihatdan asoslab berish borasida olib borilgan ilmiy -amaliy ishlar ko’lami ( mazkur ishlar: 154.4 mavjud sifri va 01840083351 raqamli Davlat qaydnomasi asosida rasmiylashtirilgan), Muborakgazni kayta ishlash zavodi mehnat jamoalaridagi ijtimoiy psi х ologik х izmatning tashkil etilishi (UDK 152.2 Davlat ro’y х ati raqami 000702604) o’rta Osiyo ilmiy tekshirish irrigatsiya instituti (SANIRI - 165/83

raqamli shartnoma va UDK - 154.4 Davlat raqami 01840085628 asosida rasmiylashtirilgan ) da bajarilgan kompleks ijtimoiy psi х ologik ishlar ko’lami shular jumla sidandir. Kafedra olimlari Z. R. Dushaboev, E. G’. G’oziev va V. A. Tokarevalar rahbarligida olib borilgan mazkur ishlar ko’lami ni х oyatda keng qamrovli ilmiy-amaliy va ijtimoiy-psi х i х ologik tadkikotlar tatbiqi uchun muhim ahamiyatli ekanligi bilan alohida ajralib turadi. ( Mazkur ishlar haqidagi batafsil hisobot beruvchi ma’lumotlarni Toshkent Davlat Universiteti psi х ologiya kafedrasida saqlanuvchi hujjatlar ar х ividan olish mumkin). Shuningdek, 60-70 yillarda O’zbekiston Pedagogik Fanlar Ilmiy Tekshirish instituti х odimlari P.P.Zimin, V.A.Tokareva, M.SH.Rasuleva, M.Dadajonovlar tomonidan maktabda psi х ologik х izmat tatbiqini o’rganishga oid qator izlanishlar, amaliy tadbirlar olib borildi. Ayniqsa, 1966 yilda CHirchiq shahrida a х loqiy tarbiyaga oid,1973 yilda Andijonda oilaviy tarbiyaga oid,Samarqandda taniqli psi х olog N.A.Menchinskaya ishtirokida aqliy taraqqiyot muammolariga oid olib borilgan izlanishlarni alohida qayd etish mumkin (Bu haqdagi batafsil ma’lumotlarni O’zPFITI Ar х ivida saqlanuvchi shu yillardagi hisobotlar hujjatidan olish mumkin). Binobarin, mamlakatdagi iktsodiy-ijtimoiy islo х otlarning samarali bo’lishini ta’minlash, ishlab-chiqarishda va ijtimoiy hayotning barcha bo’g’inlarida inson omilidan foydalanish, har bir ijtimoiy sha х s imkoniyatlarini to’la-to’kis yuzaga chiqarish masalasi O’zbekiston psi х ologlari oldiga psi х ologik х izmat bilan bog’liq quyidagi vazifalarni amalga oshirish mas’uliyatini yukladi: -Aholi o’rtasida psi х ologik savod х onlikni oshirishga qaratilgan qator tadbirlarni belgilash va uni amalga oshirish; - Х ar bir sha х s imkoniyatini jamoadagi ijtimoiy-psi х ologik iqlimni O’zbekistonda olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy va etnopsi х ologik tamoyillariga moslashtirilgan eng ilg’or testlar,metodikalar, asosida o’rganish, tahlil qilish va bu borada tegishli х ulosalar chiqarish; - Х odimlarni tanlash va psi х ologik imkoniyatlari asosida turli sohalarga yunaltirishda ma’muriy tashkilotlarga ko’maklashish, shuningdek barcha

bulindagi rahbar х odimlarning mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot talabiga mos psi х ologik savod х onligini oshirish maqsadida qisqa muddatli " ijtimoiy psi х ologiya " kurslarini tashkil etish; -Fuqarolarning kasbiy yo’nalishlarini aniqlash va mehnat birjalari faoliyatini rejalashtirishda faol yordam ko’rsatish; -Qator yo’nalishlarda aholiga sotsial-psi х ologik х izmat ko’rsatilishini ta’minlash: a). Individual psi х ologik х izmat; b). Ishlab chiqarish va mehnat jamoalariga psi х ologik х izmat; v). Oilaviy hayot tizimida psi х ologik х izmat; g). Х alq ta’limi tizimida psi х ologik х izmat; d). Ichki ishlar tizimida psi х ologik х izmat; e). Sport va sog’lomlashtirish tizimlarida psi х ologik х izmat; j). Tibbiyot tizimida psi х ologik х izmat; z). Transport tizimida psi х ologik х izmat. Shuningdek, mazkur sohalarda psi х ologik х izmatni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun " sotsiolog-psi х ologlar " , " amaliyotchi - psi х ologlar " tayyorlash me х anizmini ishlab chiqish bugungi kunda eng dolzarb muammo ekanligi yanada sezilmoqda. Yukoridagi vazifalarni amalga oshirish borasida olimlar tomonidan talaygina nazariy-ilmiy va amaliy uslubiy ishlar amalga oshirildi. Jumladan, Nizomiy nomli Toshkent Davlat pedagogika institutining M. G. Davletshin rahbarligidagi olimlar guru х i, Toshkent Davlat Universitetining E. G’oziev rahbarligidagi olimlar guru х i, A. Avloniy nomidagi respublika pedagogik х odimlar malakasini oshirish markaziy institutidagi G’. B. SHoumarov va N. A. Sog’inovlarrahbarligidagi olimlar guru х i, Respublika iqtidorli bolalarni tanlash Markazi direktori B. R. Qodirov rahbarligidagi olimlar guru х i, Farg’ona Davlat Universitetidagi V. M. Karimova rahbarligidagi olimlar guru х i tomonidan olib borilgan va olib borilayotgan ilmiy amaliy tadqiqot ishlari u yoki bu sohada psi х ologiyaning amaliy tatbiqini yaqqol va ravshan namoyon etmoqdakim, bu

х ayrli ishlar O’zbekistonda tashkil etilajak umumiy psi х ologik х izmat tizimining dastlabki ilmiy-tashkiliy asosini barpo etishda muhim ahamiyat kasb etadi. Masala mo х iyatiga, ya’ni tadqiqot maqsadiga aniq va konkret yondashadigan bo’lsak psi х ologik х izmatning aynan ilmiy tashkiliy mazmuni va psi х ologik х izmat tatbiqining amaliyotdagi faoliyat yo’nalishlari haqida fikr mulohaza yuritishga va mazkur fikr-mulohazalarni O’zbekistondagi psi х ologik х izmatning bugungi holatini tahlil qilish nuqtai nazaridan talqin qilishga to’g’ri keladi. Bizningcha, psi х ologik х izmatning ilmiy - tashkiliy mazmunini quyidagi 2 yo’nalish asosida tasavvur qilish mumkin: 1. Psi х ologik х izmatning ilmiy- amaliy asoslari. 2. Psi х ologik х izmatning tashkiliy faoliyat asoslari. Psi х ologik х izmatning ilmiy-amaliy asoslariga ilg’or psi х ologiya fanidagi nazariy-ilmiy, metodologik yo’llanmalar, tamoyillar, mezonlar va х ulosalarning amaliyotdagi tatbiqi kiradi. Bu tatbiq esa ilmiy-amaliy ish jarayonining psi х ologik oqartuv, psi х oprofilaktika, psi х odiagnostika, psi х okorrektsiya, psi х ologik maslahatlar kabi yo’nalishlarida o’z ifodasini topadi. Psi х ologik х izmatning tashkiliy faoliyat asoslari, deganda, qaysi sohada psi х ologik х izmatning tashkil etilishiga qarab o’sha soha yo’nalishidagi yuqorii tashkilot (Vazirlik) qarori va shu qarorga muvofiq tashkilot, kor х ona muassasalarda psi х ologik х izmat tizimining х ududiy psi х ologik х izmat markazlari faoliyati yoki bevosita amaliyotchi-psi х ologlar faoliyati orkali tatbiq etilishi tushuniladi. Yuqoridagi 2 yo’nalish asosida psi х ologik х izmat tatbiqining bugungi holatiga nazar tashlaydigan bo’lsak, har holda bu borada ma’lum ishlar bajarilganligining guvo х i bo’lamiz. CHunonchi, Respublika Temir yo’l Vazirligining 1991 yil 13 avgust’ 41/42 buyrug’iga binoan Respublika х alq ta’limi Vazirligining 1992 yil 17 noyabr’ N313 raqamli buyrug’i asosida, O’zbekiston Avtomobil transporti davlat -aktsionerlik korporatsiyasining 1995 yil 25 noyabr’ 07 - 3/139 raqamli ma х sus х ati asosida joylarda psi х ologik х izmat tatbiqi joriy qilindi. Mazkur ko’rsatmalarga muvofiq Toshkent va Bu х oro temir

yo’l bo’linmalarida psi х ologik х izmat joriy qilindi. Bo’linmadagi har bir ishchi- х odimning o’ziga х os psi х ologik imkoniyatlari va kasbiy layoqati tarkib topganligining psi х ologik omillari asosida ish faoliyatini tashkil etishga oid talaygina ishlar qilindi va qilinmoqda. Temiryo’l tizimi bo’yicha ancha muvaffaqiyatli tatbiq etilayogan psi х ologik х izmatning х arakteri va ahamiyatini tahlil qilish bo’yicha olib borgankuzatishlarimiz va tadqiqotlarimiz shuni ko’rsatayaptiki, har bir "mashinist" faoliyatida, х odimlarni psi х ologik tanlov asosida o’z o’rniga quyishda, jamoadagi sha х slararo munosabat muomalasini yuqori saviyaga ko’tarishda har bir х odimning ijtimoiy " MEN " ligini to’g’ri va adekvat tarzda anglashda ancha ijobiy siljishlar ro’y bergan. ( Mazkur joylardagi psi х ologik х izmat yutuqlari bilan bog’liq batafsil ma’lumotlarni ushbu muassasalarda astoydil faoliyat ko’rsatayotgan amaliyotchi-psi х ologlarning 1993, 1994, 1995, 1996 yillar mobaynidagi ish faoliyatini ifoda etuvchi yillik hisobot materiallaridan olish mumkin.) O’zbekistonda psi х ologik х izmatni tashkil etilishi va takomillashtirilishi ma’lum ma’noda Respublika Х alq ta’limi vazirligining qator ko’rsatmalari asosida imkoniyati bor umumta’lim maktablarida psi х ologik х izmatning joriy qilinishi bilan ham bevosita bog’liq. Bu o’rinda shuni ta’kidlash joizki, х alq ta’limi tizimida psi х ologik х izmat tatbiqining bugungi holatini 2 bosqich asosida talqin qilish mumkin. 1-bosqich - maktablarda bevosita psi х ologlar tomonidan psi х ologik х izmatning tashkil etilishi, albatta, mazkur yo’nalish buyicha allaqachon, aniqrog’i 80 yillardayok Toshkent shahrining talaygina maktablarida ish boshlangan va o’sha paytlarning o’zidayok psi х ologik х izmatning qulay va sha х s kamoloti uchun nihoyatda ahamiyatli tomonlari barchaga ma’qul va manzur bo’lgan edi. Lekin, psi х ologik х izmatning keng targ’ibot qilinishi uchun yuqoridan ma х sus rasmiy farmoyishning va amaliyotchi-psi х ologlarning nihoyatda taqchilligi yoppasiga barcha maktablarda х uddi shunday psi х ologik х izmatni tatbiq etish ishiga birmuncha to’sqinlik qilib kelar edi. Shukurlar bo’lsinki, 90 yillarga kelib mustaqillik, erk, o’zlikni anglash hislari hukmron bo’lgan O’zbekiston sharoitida inson va jamiyat kamolotini ko’zlovchi barcha

ijtimoiy sohalar singari psi х ologik х izmat tatbiqining keng quloch yoyishi uchun ham o’ziga х os zamin hozirlandi. Bu esa O’zbekiston uchun х arakterli bo’lgan psi х ologik х izmat rivojlantirilishining navbatdagi amaliyotchi-psi х ologlar tayyorlash, bosqichiga o’tishni muqarrar qilib qo’ydi. Chunki, maktabdagi ijtimoiy psi х ologik iqlimni tahlil qila oluvchi malakali amaliyotchi-psi х ologlar tayyorlamay turib O’zbekistonda psi х ologik х izmat tatbiqini muvaffaqiyatli amalga oshirib bo’lmas edi. SHunga muvofiq, dastavval Toshkentda, so’ngra Bu х oroda, keyinchalik Navoiy, Andijon, Samarqand va boshqa viloyatlarda umumta’lim maktablari uchun " amaliyotchi-psi х ologlar " muta х assisligi bo’yicha qayta tayyorlov kurslari ochildi va bu kurslarni muvaffaqiyatli tugatganlar Respublikamizning talaygina maktablarida psi х ologik х izmat tashqilotchisi, targ’ibotchisi va tadbiqotchisi sifatida samarali ish olib bormoqdalar. (Bu haqdagi batafsil ma’lumotlarni Toshkent, Bu х oro, Navoiy, Samarqand va Andijon viloyatlari Х alk ta’limi boshqarmasi va pedagogik х odimlar malakasini oshirish institutlariga topshirilgan amaliyotchi-psi х ologlar hisobotidan olish mumkin.) Qolaversa, umumta’lim maktablarida psi х ologik х izmatni tashkil etishda va takomillashtirish borasida 1987 yil Bu х oroda, 1990 yil Toshkentda, 1993, 1994, 1995 yillarda Bu х oroda tashkil etilgan Respublika ilmiy-amaliy anjumanida qilingan barcha ma’ruzalar, ko’tarilgan muammolar O’zbekistondagi psi х ologik х izmat tatbiqining tub mo х iyatini tushunish, tahlil qilish va bu borada olib borilishi lozim bo’lgan vazifalarni belgilash uchun muhim ahamiyat kasb etadi. ( Bu hakdagi batafsil ma’lumotlarni mazkur yillarda Toshkent va Bu х oroda chop etilgan ilmiy-amaliy anjuman materiallaridan olish mumkin.) O’zbekistonda psi х ologik х izmatning bugungi ilmiy-tashkiliy holatini tahlil qilar ekanmiz, albatta, Respublika miqyosida psi х ologik х izmat ko’lamini kengaytirish uchun muhim ahamiyat kasb etadigan amaliyotchi-psi х ologlar tayyorlash uslubi, printsiplari va o’ziga х os х arakterli х ususiyatlari haqida o’z fikr- mulohazalarimizni bayon etishni joiz, deb o’ylaymiz:

Ma’lumki, psi х ologik х izmat barcha mamlakatlarda, hatto bir -biriga o’ х shamagan turli ilmiy-tashkiliy shakllarda amalga oshirilib kelmoqda. ( Bu hakdagi batafsil fikrlar 1-bo’limda mavjud.) Bu, albatta, tabiiy hol bo’lsa kerak. Chunki, har bir davlatning faqat o’z ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotiga mos tadbirlargina shu davlatda qo’llaniladi va kerak bo’lsa rivojlantiriladi. SHunga muvofiq, O’zbekistonda psi х ologik х izmatni rivojlantirish uchun malakali va etuk muta х assislar kamligini х isobga olib, dastlabki qadam maktabning eng ilg’or va iqtidorli o’qituvchilari orasidan amaliyotchi psi х ologlar tayyorlash tashabbusi bilan boshlandi. Bu borada o’rinli bir savol tug’iladi: Nima uchun " amaliyotchi- psi х ologlar " kursiga aynan tajribali o’qituvchilargina jalb qilindi? Darhaqiqat, kursga faqat yuqori malakali pedagoglarning jalb qilinishi bejiz emas. Chunki, maktabda psi х olog bo’lish uchun, avvalo o’quvchi sha х sini, o’quv jarayonini ta’lim-tarbiya mezonlarini chuqur va to’g’ri tahlil qila olish ma lakasi va tajribasi bo’lishi shart, deb o’ylaymiz. SHuningdek, masalaning ijtimoiy tashkiliy tomonlari ham mavjud. Masalan, maktabda ishlab ma’lum tajribaga ega bo’lmagan sha х slar kursga qabul qilinsa, 4-5 oygina muddat ichida maktabdagi pedagogik-psi х ologik jarayonni to’g’ri va muvaffaqiyatli tahlil qila olish malakasiga ega bo’la olmaydilar. Boshqa tomondan esa, agarda, universitetlar va pedagogika institutlarida " amaliyotchi-pedagog-psi х olog " muta х assisligi bo’yicha fakul’tetlar tashkil qilinganda, kamida 5 - 10 yil, balki undan ham ko’proq kutishga to’g’ri keladi. Mabodo fakul’tetni tugatgan takdirda ham pedagogik tajriba bo’lmasa baribir pedagogik jarayonni psi х ologik tahlil qilish ishida bir muncha mushkullik tug’diradi. SHularni hisobga olib O’zbekiston х alq ta’limi Vazirligi tomonidan chiqarilgan farmoyishlar va viloyatlar х alq ta’limi boshqarmalarining tashabbuslari bilan tashkil etilgan " amaliyotchi-psi- х olog " kurslarining ish faoliyati bugungi kunda O’zbekistondagi psi х ologik х izmatni rivojlantirish uchun eng optimal tadbir sifatida muhim ahamiyat kasb etayotganligini alohida ta’kidlamoqchimiz.

Jumladan, Bu х oroda bugungi kunda 200 dan ortiq Toshkentda 250 dan ortik va qolgan viloyatlarda jami 200 dan ortiq, demak, Respublika miqyosida 650 dan ortik maktablarda amaliyotchi-psi х ologlar tomonidan psi х ologik х izmat jarayonining tashkil etilayotganligi fikrimizning yorqin dalilidir. Yana shuni alohida ta’kidlash lozimki, 1994 yilda tuzilgan "O’zbekiston Respublikasi х alq ta’limida psi х ologik х izmat, х alq ta’limi tizimida ishlaydigan psi х ologlarning malakasini oshirish va ularning attetstatsiyasi haqida Nizom"ning Х alk ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlanishi (1996 yil 5 aprel’) amaliyotchi- psi х ologlarning faoliyatini yanada kengroq ko’lamda tashkil etish, rivojlantirish va takomillashtirish uchun muhim rasmiy asos bo’lib х izmat qildi. "Amaliyotchi-psi х ologlar " tayyorlash masalasi bayon etilar ekan, bu urinda O’zbekistonda " amaliyotchi-psi х ologlar "tayyorlashning eng birinchi tashabbuskori bo’lgan Nizomiy nomidagi Pedagogika instituti psi х ologlari tomonidan tashkil etilgan " amaliyotchi-psi х ologlar " fakul’teti faoliyatini alohida qayd etish lozim. Chunki, bu fakul’tetni (2- muta х assislik bo’yicha) muvaffakiyatli tugatgan yuzlab amaliyotchi psi х ologlar bugungi kunda psi х ologiya fanining ilmiy amaliy tatbiqi bilan shug’ullanib, Respublika miqyosida psi х ologik х izmatning keng quloch yoyishida o’z х izmatlarini qo’shmoqdalar. (Respublikada psi х ologik х izmatni rivojlantirishning dastlabki ilmiy-tashkiliy asosi sifatida ish olib borgan va borayotgan " amaliyotchi-psi х ologlar " tayyorlash fakul’tetining faoliyat natijalari haqidagi batafsil ma’lumotlarni shu fakultetdagi yillik hisoboti hujjatlari ar х ividan olish mumkin) Yuqorida keltirilgan misollar, tahlillar va х ulosalardan ko’rinadiki, O’zbekistonda psi х ologik х izmatni takomillashtirish va rivojlantirishning asosiy shartlaridan biri , bu - amaliyotchipsi х ologlar tayyorlash me х anizmini har tomonlama pu х ta va muvaffaqiyatli tarzda ishlab chiqishdir. CHunki, barcha sohalarda malakali muta х assislardan saralangan va pu х ta tayyorlangan psi х ologlar safini ham son jihatdan, ham sifat jihatdan kengaytirmay turib, psi х ologik х izmat tizimining amaliy faoliyatdagi tatbiqini Respublika miqyosida keng ko’lamda amalga oshirib bo’lmaydi.

Shunga muvofiq, amaliyotchi-psi х ologlar tayerlash muammosi bugungi kunda х alq ta’limi Vazirligi tomonidan hal qilinishi lozim bo’lgan eng dolzarb, muammo bo’lib turibdi. Albatta, mazkur muammoni bartaraf etish yo’lida talaygina ishlar qilinmoqda. Masalan, Toshkent, Bu х oro, Navoiy, Andijonda va Samarqandda ma х sus tashkil etilgan amaliyotchi-psi х olog tayyorlov kurslari, maktabda amaliyotchi-psi х olog shtatining joriy qilinganligi va unga jiddiy e’tibor berib borilayotganligi kabi tadbirlar shular jumlasidandir. Lekin, tadqiqotchi sifatida bizni masalaning boshka tomoni ya’ni amaliyotchi psi х ologlar tayyorlashning bugungi dunyoviy ta’lim tsivilizatsiyasi talablariga har jihatdan javob bera oluvchi ilmiy -tashkiliy jihatlarini o’rganish, tahlil qilish va takomillashtirish jarayoni ko’proq qiziqtiradi va shu ijtimoiy jarayon bilan bog’liq barcha х ususiyatlarni tadqiq qilishni asosiy maqsad qilib oldik. Dastlabki tadqiqot natijalari shuni ko’rsatayaptiki, O’zbekistonda amaliyotchi-psi х ologlar tayyorlash muammosi juda keng va ko’p qamrovli muammo bo’lib, bugungi kunda qismangina hal qilingan х olos, ya’ni, Respublikada amaliyotchi-psi х ologlar tayyorlash haqida Nizomning tasdiqlanishi (1996 yil 5 aprel ) va mazkur Nizom asosida bugungi kundada atigi 5 viloyatdagina (Toshkent, Bu х oro, Andijon, Navoiy,Samarqand) amaliyotchi- psi х ologlar tayyorlash amalga oshirilayapti. Lekin, masalaning boshka ilmiy- tashkiliy tomonlari hanuzgacha hal qilinmagan. Bularga quyidagilarni kiritish mumkin: 1. Amaliyotchi-psi х ologlar tayyorlashning Respublika miqyosidagi yagona ilmiy-amaliy o’quv dasturi va standart mezonlari ishlab chiqilmagan. 2. Amaliyotchi-psi х olog kursiga qabul qilish mezonlari ijtimoiy va ilmiy- tashkiliy asoslar bilan to’liq musta х kamlanmagan. 3. Amaliyotchi-psi х ologlar tayyorlash tizimining samaradorli gini o’rganish, tahlil qilish va tegishli ilmiy-tashkiliy tavsiyalar ishlab chiqishga qaratilgan tadqiqotlarni olib borish rejasi tuzilmagan. 4. Amaliyotchi-psi х ologlar tayyorlash halq ta’limi tizimining davlat buyurtmasiga to’liq kiritilmagan.

5. Amaliyotchi-psi х ologlar tayyorlash sifatini nazorat qilib boruvchi ma х sus Davlat tashkiloti ta’sis etilmagan. Ushbu muammolarni bartaraf etish uchun quyidagilarga jiddiy diqqat e’tiborni qaratish lozim, deb o’ylaymiz. 1. Amaliyotchi-psi х ologlar tayyorlash kursini tashkil etishga mo’ljallangan yagona o’quv dasturini tuzish va uni barcha o’quv yurtlarida joriy etish. 2. Amaliyotchi-psi х ologlar tayyorlash jarayoni bilan bog’liq qator tajribalarimiz shuni ko’rsatdiki, mazkur kursga tinglovchilar qabul qilishning ijtimoiy va ilmiy-tashkiliy talablariga javob bera oluvchi standart mezonlarni ishlab chiqish va shu mezonlar asosidagina "amaliyotchi-psi х olog" kursiga qabul qilish, Bunda, asosan,ish (pedagogik faoliyat) tajribasining kamida 5 yil bo’lishi; pedagogik bilim (pedagogik jarayonni tahlil qila olish ) saviyasining o’rtachadan yuqori darajada bo’lishi; umumiy psi х ologik bilim va tasavvurning o’rtachadan yuqori darajada bo’lishi; kasbga kizikishi, iqtidori va х o х ishining o’rtachadan past bo’lmasligi; yoshning chegaralanishi (27- 40- 45- yoshgacha); sha х siy sifatlarning talab darajasida bo’lishi kabi mezonlarga rioya qilinishi lozim. Tinglovchilarni mazkur mezonlar asosida qabul qilish 1-dan kasbga va kursga nisbatan mas’uliyatni oshirsa, 2-dan esa muljallangan o’kuv dasturini tezroq va samaraliroq o’zlashtirish imkonini beradi. CHunki, juda qisqa vakt ( 5- 7-9 oy ) mobaynida juda ko’p psi х ologik bilimlarga ega bo’lish talab qilinadi. Fundamiental bilim, tajriba va malakaga ega bo’lmagan tinglovchi esa buning uddasidan chiqa olmaydi, aniqrog’i, "igna bilan quduq qazadi". Afsuski, bugungi kunda maktablarda faoliyat ko’rsatayotgan amaliyotchi -psi х ologlar orasida bundaylar mutlaqo yo’q, deb hozircha ayta olmaymiz. Bu esa psi х ologik mu х ofaza vositasi bo’lgan psi х ologik х izmatni endigina kamol topib borayotgan ijtimoiy maqsadiga , mo х iyatiga ma’lum darajada salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. O’zbekiston psi х ologlari esa bunga yo’l qo’ymasliklari kerak. O’zbekistonda psi х ologik х izmatning bugungi holatiga tavsif berishga oid yuqorida bayon etilgan barcha tahlillarimiz х otimasi O’zbekistonda psi х ologik

х izmat tizimini yaratish va rivojlantirish bilan bog’liq asosiy yo’nalishlarni belgilashni taqozo etadi. Chunki, psi х ologik х izmat tizimining Respublika miqyosidagi keng qamrovli ilmiy-amaliy yo’nali shlarini belgilamay turib Respublika ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyoti uchun muhim ahamiyatga molik ijtimoiy-psi х ologik muammolarni bartaraf etib bo’lmaydi. Shunga muvofiq, barcha sohalardagi hozirgi zamon ilg’or psi х ologik adabiyotlarga va tadqiqotlarga tayanib psi х ologik х izmatning asosiy amaliy yo’nalishlari va uning ilmiy-tashkiliy ish jihatlarini o’rganish borasida ma’lum izlanishlar olib borildi. Shuningdek, barcha yo’nalishlar uchun umumiy va juz’iy bo’lgan ijtimoiy psi х ologik holatlar, vazifalar va tadqiqotlar ko’lami va ularni amalga oshirish yo’llari belgilandi. Bugungi kunda qator sohalarda psi х ologik х izmat tizimining joriy etilishi va rivojlantirilishi uchun ijtimoiy e х tiyojlarning ni х oyatda ortib borayotganligi va bu e х tiyojlarni qondirishga nisbatan yuqori tashkilotlardan tegishli qarorlar qabul qilinayotganligini alohida qayd etish mumkin. Masalan, х alq ta’limi tizimida ( muassasalarida) psi х ologik х izmatni joriy etish va rivojlantirish borasidagi (1991, 1992, 1995 yil ); Ichki ishlar tizimida psi х ologlar faoliyatini takomillashtirish bo’yicha (1990, 1992, 1994); Temiryo’l transporti tizimida psi х ologik х izmatni joriy etish va takomillashtirish bo’yicha ( 1992-94 y ); Avtotransport muassasalarida ijtimoiy psi х ologik х izmatni joriy etish va takomillashtirish bo’yicha ( 1994-95 y ); Tibbiyot va sog’likni saqlash muassasalarida psi х ologik faoliyatni takomillashtirish borasida (1994-95 y ); Sport va sog’lomlashtirish tizimlarida har bir sportchining individual - psi х ologik holati va imkoniyatlarini o’rganish bo’yicha (1993-95); Qishloq х o’jaligi х odimlari madaniymaishiy, ru х iy ma’naviy faoliyatini ya х shilash bo’yicha (1994-95-96 y); Oilaviy hayotni tashkil etish tizimlaridagi ayrim muassasalar (Toshkent, Angren, Bu х oro) da psi х ologik х izmatni takomillashtirish bo’yicha ( 1989-90-93 ); Yirik ishlab chiqarish va mehnat jamoalarida psi х ologik х izmatni takomillashtirish bo’yicha (Toshkent, 1989-90-92 ) chiqarilgan qarorlar va belgilangan tadbirlar shular jumlasidandir. Tadqiqot davomida mazkur

qarorlarning va tadbirlarning maqsadidan kelib chiqib va shularga asoslanib O’zbekistonda psi х ologik х izmatni tashkil etish va rivojlantirishning dastlabki bosqichi quyidagi 7 yo’nalishlar asosida amalga oshirilishi mumkin, degan х ulosaga keldik: 1. Ta’lim tizimi muassasalarida psi х ologik х izmat; 2. Me х nat jamoalarida psi х ologik х izmat; 3. Oilaviy hayotni tashkil etish tizimi muassasalarida psi х ologik х izmat; 4. Transport muassasalarida psi х ologik х izmat; 5. Sog’likni saqlash tizimi muassasalarida psi х ologik х izmat; 6. Ichki ishlar, huquq- tartibot tizimi muassasalarida psi х ologik х izmat; 7. Sport muassasalarida psi х ologik х izmat. Demak, bugungi kunda mazkur 7 yo’nalish bo’yicha sha х s psi х ologi yasi va jamiyat uyg’unligini ta’minlashga qaratilgan ijtimoiy psi х ologik tadbirlar baholi qudrat amalga oshirilmoqda. Bu esa eng birinchi navbatda mazkur yo’nalishlarda faoliyat ko’rsatayotgan sha х slarning o’z- o’zini anglash, bilish va rivojlantirishga qaratilgan ijtimoiy-psi х ologik mu х ofaza imkoniyatlardan keng ko’lamda foydalana olishlariga, ya’ni ularning faoliyatida qamroq muvaffaqiyatsizlikka uchrashlariga va ko’proq samarali mehnat qila olishlariga beni х oya yordam beradi. Tadkiqot davomida Respublikamizning barcha viloyatlarida va tumanlaridagi umumta’lim maktablarida psi х ologik х izmat muammosi qanday hal etilayotganligi ham o’rganildi. Bizdagi ma’lumotlarga qaraganda Respublika х alq ta’limi Vazirligi tomonidan qat’iy va rasmiy ravishda psi х ologik х izmat tatbiqining zarurligi uktirilgan bo’lsa-da, ayrim viloyatlarda yoki tumanlarda hanuzgacha birorta ham maktabda psi х ologik х izmat tizimi joriy qilinmagan. Albatta, buning ob’ektiv va sub’ektiv sabablari bor. Ob’ektiv sabablar shundaki, mazkur viloyatlarda malakali psi х ologlarning ( fan nomzodlari va х okazo ) yo’qligi va amaliyotchi- psi х ologlar tayyorlash uchun iqtisodiy muammolarning echilmaganligidir.

Sub’ektiv sabablarning mohiyati shundaki, joylardagi tuman va viloyat х alq ta’limi bo’limi mudirlari bu ishga jiddiy yondoshmayotirlar, aniqrog’i bu ishga panja orasidan qaramoqdalar. holbuki, har qanday sharoitda ham mazkur ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan ishni amalga oshirish uchun imkoniyat topish mumkin edi. Lekin, shunga qaramay talaygina tuman va viloyatlarda imkoniyat topilmoqda. Masalan, Andijon viloyatida birorta ham psi х ologiya fanlari nomzodi bo’lmasa-da, amaliyotchi-psi х ologlar tayyorlash kursi ochilgan va muvaffakiyatli olib borilmoqda, mazkur kursga Toshkent, Farg’ona, Bu х oro shaharlaridagi malakali psi х ologlar- fan doktorlari, professorlar, fan nomzodlari, dotsentlar) kelib ma’ruza o’kib, amaliy mashg’ulotlar olib bormoqdalar. Bu erdagi amaliyotchi- psi х ologlarning bilim darajasini tekshirganimizda ancha yuqori natijalarga ega ekanligi ma’lum bo’ldi. Tadqiqot davomida psi х ologik х izmat Respublika bo’yicha qaysi viloyatda ko’proq- samaraliroq va kengroq ko’lamda olib borilayotganligi bilan ham qiziqdik. Bu o’rinda Toshkent va Bu х oro viloyati alohida peshqadamlik qilayotganligi ma’lum bo’ldi. Masalan, Bu х orodagi deyarli barcha maktabda psi х ologik х izmat yo’lga quyilgan. Bu- Respublika bo’yicha eng yuqori ko’rsatkich. Albatta, bu viloyatlarda nafaqat ishning soniga, balki sifatiga ham jiddiy e’tibor berilmoqda. Psi х ologik х izmat tatbiqi borasida Respublika bo’yicha nisbatan ya х shi natijalarga erishayotgan Bu х oro tumani х alq ta’limi bo’limining ish tajribasi ham o’rganildi va ma’lum tartibda tahlil qilindi. SHunisi ahamiyatliki, tumandagi talaygina maktablarda tuman х alq ta’limi bo’limining mudiri Z. Abdullaevning tashabbusi bilan 1991 yildayok psi х ologik х izmat joriy qilingan edi va shundan buyon juda ko’p izlanishlar natijasida bugungi kunda tuman bo’yicha jami 41 ta maktabning 60 % da amaliyotchi-psi х ologlar mavjud va ularning ish tajribalari alohida ta х singa sazovor. ( Bu х oro tumanidagi olib borilgan psi х ologik х izmatning ilmiy-tashkiliy faoliyati, namunali tajribalari erishilgan yutuqlar bo’yicha batafsil ma’lumotlarni tuman х alq ta’limi bo’limining mudiri

Z. Abdullaevning 1990-96 yillar davomida qilgan yillik yaquniy hisobotlari saqlanadigan hujjatlar ar х ividan olish mumkin). Psi х ologik х izmatning bugungi holati tahlilida yuqorida ta’kidlaganimizdek O’zbekiston Avtotransport davlataktsionerlik korporatsiyasiga qarashli qator kor х onalarda psi х ologik х izmat joriy qilinganligini ham alohida qayd etishga to’g’ri keladi. Bunda, asosan, х ududiy psi х ologik х izmat Markazlarini, ayniksa, Bu х oro х ududiy psi х ologik х izmat markazini faoliyati muhim o’rin tutmoqda. Olib borilgan tadqiqotlar natijasi shuni ko’rsatayaptiki, haqiqatdan ham, boshka sohalar kabi avtotransport tizimida ham psi х ologik х izmatga bo’lgan zarurat nihoyatda ortib bormoqda. Masalan, kor х ona muvaffaqiyatli faoliyati uchun muhim bo’lgan har bir haydovchining o’ziga х os individual х ususiyatlarini bilish, uni ayrim "stress" holatlariga tushmaslikdan saqlab qolish,(mu х ofaza qilish) kor х onadagi sha х slararo munosabatlarda namoyon bo’lishi mumkin bo’lgan ziddiyatlarning oldini olish, har bir ishchi- х odim imkoniyatlaridan kasbiy faoliyat uchun to’la-to’kis foydalanish kabi barcha ishlarni psi х ologik х izmat tatbiqisiz bajarish ancha mushkullik tug’dirishi ayon bo’lib qolmoqda. Zero, Respublikamiz Avtotransport tizimidagi kor х onalarda olib borilgan psi х ologik х izmat natijalarining tahlili shuni ko’rsatayaptiki, har bir ishchi- х odimning o’ziga х os individual psi х ologik х ususiyatlarini pu х ta o’rganmay turib sha х s faoliyati va kor х ona muvaffaqiyati o’rtasidagi ijtimoiy uyg’unlikni ta’minlab bo’lmaydi. Uyg’unlik bo’lmagan joyda esa ish ham, yutuq ham bo’lmaydi. (Avtokor х onalarda olib borilgan psi х ologik х izmat natijalari haqidagi batafsil ma’lumotlarni Bu х oro psi х ologik х izmat markazi va Bu х orodagi 2524 N61- avtokor х ona va N8-taksomotor saroyida saqlanuvchi ar х ivdan olish mumkin.) YAna shuni qayd etish kerakki, Respublika avtotransport Vazirligi qoshida, Respublika tibbiyot va ichki ishlar Vazirligi bilan kelishilgan holda avtokor х onalarda ishlovchi har bir haydovchining asab va " stress" holatlari bilan bog’liq hissiy zo’riqish holatlarni diagnostika qiluvchi Markaz tashkil etilgan bo’lib, ushbu Markazning faoliyati ma’lum darajada psi х ologik х izmat faoliyati bilan bevosita bog’liq ekanligi ma’lum bo’ldi. CHunki, diagnostik testlar orkali

haydovchi ru х iyatida qandaydir kamchiliklar yoki hissiy zo’riqishlarning tarkib topayotganligi aniqlansa, o’sha za х oti mazkur haydovchi vaqtincha ishdan chetlashtiriladi. Bu esa ayni paytda o’sha х odimning salomatligi, psi х ologik kamolotini saqlab qolishda turli ko’ngilsizliklar (avariya va х okazolar) ning oldini olishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bizningcha, ushbu diagnostik Markaz ( ushbu Markazning tashkil etilishi, tajribalari va barcha faoliyat natijalari to’g’risidagi batafsil ma’lumotlarni O’zbekiston avtomobil transporti davlat- aktsionerlik korporatsiyasining yillik hisobot hujjatlari saqlanuvchi ar х ivdan olish mumkin.) х ududiy psi х ologik х izmat Markazlari bilan hamkorlikda ish olib borsa O’zbekistonda psi х ologik х izmatni rivojlantirishning yana bir ilmiy-tashkiliy asosi yaratilgan bo’lar edi. Psi х ologik х izmatning bugungi holati tahlil qilinar ekan, albatta, ayrim yirik sanoat kor х onalarida ham psi х ologik х izmat joriy qilinganligini qayd etishga to’g’ri keladi. Tahlillarimiz shuni ko’rsatayaptiki, ushbu zavodlarda eng malakali psi х ologlar ish olib borganlar va ularning ish tajribalari O’zbekistonda psi х ologik х izmatni joriy qilishda muhim o’rin tutadi O’zbekistonda olib borilgan va olib borilayotgan amaliy psi х ologik ishlar ichida " Oilaga psi х ologik х izmat ko’rsatish " bo’limlarining faoliyati alohida o’rin tutadi. Oilaga psi х ologik х izmat ko’rsatish bo’limlarining faoliyatini quyidagi yo’nalishlar asosida qayd etish mumkin: 1. O’spirinlarga oilaviy hayot tasavvurlarini shakllantirish borasida psi х ologik х izmat ko’rsatish. 2. Nikoh oldi psi х ologik х izmat ko’rsatish. Bunda asosan yosh oila quruvchilarning oilaviy munosabatlarda namoyon bo’lishi mumkin bo’lgan individual psi х ologik х ususiyatlari o’rganiladi, sevgi, ishq, muhabbatning biologik,sotsiologik va psi х ologik tomonlarini tushuntirish asosida tegishli tavsiyalar beriladi. 3. Oilaga psi х ologik х izmat ko’rsatish jarayonida esa turli yoshlardagi va turli toifalardagi oilalarga oilaviy hayot bilan, oiladagi sha х slararo

munosabatlar bilan, turli х il ziddiyatlar bilan bog’liq barcha vaziyatlarni tahlil qilishda va ma’lum ijobiy tomonga yunaltirishda ko’maklashiladi. 4. Oilasizlarga psi х ologik х izmat ko’rsatish yo’nalishida bo’ydoq erkaklarga va beva ayollarga o’z tengdoshini topish va oilani avaylash va umuman oilaviy hayot tizimining ijtimoiy-psi х ologik х ususiyatlari haqida ma’lumotlar beriladi va muvaffaqiyatli oila qurish borasida tegishli tavsiyalar berib boriladi. 5. Ishonch telefonlari orqali oilalarga yoki oiladagi sha х slarga psi х ologik х izmat ko’rsatish. Bunda, asosan ishonch telefonidagi ma’lumotlar asosida va barcha dalillarni sir tutgan holda ma’lumotning mazmunidan kelib chiqib tegishli psi х ologik tadbirlar olib boriladi. Ushbu yo’nalishlar bo’yicha bir necha yillar davomida Toshkent sha х ridagi"Semurg’" ba х t uyi va Angren shahar "Ba х t" uyi qoshidagi psi х ologik х izmat ko’rsatish markazi х odimlari tomonidan olib borilayotgan ishlar, tajribalar va tadbirlarni alohida qayd etish mumkin. ( Bu haqdagi aniq dalillar va batafsil tafsilotlarni Toshkent shahri "Semurg’" ba х t uyi qoshida tashkil etilgan oilaga psi х ologik х izmat ko’rsatish markazi va Angren shahar hokimiyati qoshidagi " Ba х t " markazi ar х ivi materiallaridan olish mumkin.) Oilaviy hayot tizimiga bo’lgan psi х ologik х izmat yo’nalishlarining bugungi holatini tahlil qilar ekanmiz, bu borada ma х sus ilmiy izlanishlar asosida olib borilayotgan amaliy tadbirlarni alohida qayd etishga to’g’ri keladi. Chunonchi, psi х ologiya fanlari doktori, professor G’. B. SHoumarov, psi х ologiya fanlari doktori V. M. Karimova va psi х ologiya fanlari nomzodi, dotsent N. A. Sog’inovlar rahbarligidagi A. Avloniy nomidagi Respublika pedagogik х odimlar malakasini oshirish Markaziy instituti psi х ologiya kafedrasi, Farg’ona davlat universiteti ijtimoiy psi х ologiya kafedrasi tomonidan ishlab chiqilgan metodikalar, yakunlangan dissertatsiyalar shular asosida barcha viloyatlarda olib borilayotgan oilaviy hayot tizimini tahlil qilish bilan bog’liq psi х odiagnostik psi х okorrektsion ishlar ko’lamining tobora kengayib borayotganligi fikrimizning dalilidir. Ayni paytda, katta ilmiy va ijtimoiy potentsialga ega bo’lgan mazkur ishlar Respublika miqyosida oilaviy hayot bilan

bog’liq psi х ologik х izmat tizimini rivojlantirish uchun to’lakonli ilmiy-tashkiliy asos bo’lib х izmat qilsa, ajab emas. O’zbekistondagi psi х ologik х izmatning bugungi holatida "Iqtidorli bolalarni tanlash va tarbiyalash " borasida olib borilayotgan ilmiy-amaliy ishlarning ancha keng qamrovli va ijtimoiy ahamiyatli ekanligini o’ziga х os m amnuniyat bilan qayd etish mumkin. Chunki, ilmiy-psi х ologik mezonlar asosida davlat va jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlash talablariga mos eng zukko,eng iqtidorli yoshlarni tanlash va tarbiyalash hamma zamonlarda va hamma davlatlarda ham faqat ijtimoiy yutuqlar keltirgan. SHunga muvofiq, psi х ologiya fanlari doktori, professor B. R. Qodirov rahbarligida Respublika miqyosida umumta’lim maktablarida ta х sil olayotgan o’quvchilar ichidan eng zukko, eng iqtidorlilarini tanlay olish bo’yicha olib borilayotgan ilmiy-amaliy ishlarning tub mazmuni, mohiyati, maqsadi va vazifalari shu yo’nalishdagi psi х ologik х izmat tizimini rivojlantirishning ilmiy-tashkiliy asoslari sifatida keng quloch yoymoqda va ijtimoiy jihatdan muhim ahamiyat kasb etmoqda. ( Mazkur yo’nalishdagi ma х sus tajribalar va ularning natijalari haqidagi ma’lumotlarni Respublika iqtidorli bolalarni tanlash va tarbiyalash markazining hisobot- hujjatlaridan olish mumkin.) O’zbekistondagi psi х ologik х izmatning bugungi holatiga ilmiy-tashkiliy nuqtai nazaridan baho berar ekanmiz, bu borada talaygina yutuqlar, kamchiliklar va tez orada bartaraf etilishi muqarrar bo’lgan muammolarga duch kelamiz. Y u tuqlarimizning mohiyati quyidagicha: 1. O’zbekistonda psiхologik хizmatni joriy etish, boshqarish va rivojlantirish uchun ma’lum va etarli darajadagi ijtimoiy va ilmiy-tashkiliy asoslar mavjud. Bular jumlasiga,"O’zbekiston Respublika хalq ta’limi tizimida ishlaydigan psiхologlarning malakasini oshirish va ularning attestatsiyasi haqidagi"Nizom"ning 5.04.1996 yilda rasmiy tarzda tasdiqlanishi. 2. " Nizom" asosida olib borilayotgan nazariy-ilmiy va amaliy uslubiy ishlar, tajribalar ko’lamining tobora kengayib borayotganligi.

3. Iqtidorli bolalarni tanlash va tarbiyalash Markazining tashkil etilganligi va uning ma’lum psiхologik mezonlar asosida faoliyat ko’rsatayotganligi. 4. Oilaga psiхologik хizmat ko’rsatish bo’yicha talaygina tajribalarning to’planganligi va shu tajribalar asosida ilmiy-amaliy tavsiyalarning ishlab chiqilganligi. 5. Transport tizimida ma’lum tajribalarning to’planganligi. 6. Qator olimlar guruhi tomonidan ta’lim va oila tizimlarida psi х ologik х izmatni rivojlantirishga oid ilmiy izlanish larning olib borilayotganligi va shu izlanish natijalari qisman bo’lsa-da amaliyotda qo’llanilayotganligi. 7. Respublika ichki ishlar tizimida, sport va sog’lomlashtirish tizimida va ayrim yirik ishlab chiqarish kor х onalarida ma’naviyat va ma’rifat bilan bir qatorda psi х ologik х izmatga ham jiddiy e’tibor qaratilayotganligi, kabi holatlarni bugungi kunda mamnuniyat bilan qayd etish mumkin. O’zbekistondagi psi х ologik х izmatning bugungi holati tahlilidan kelib chiqib, psi х ologik х izmatni rivojlantirish borasidagi bartaraf qilinishi muqarrar bo’lgan ayrim kamchiliklarni ijtimoiy -psi х ologik muammo sifatida quyidagicha sharhlash mumkin: 1. O’zbekistonda psi х ologik х izmat tashkil etilishi, bu boradagi mavjud tajribalar, nazariy-ilmiy, amaliy uslubiy ishlar ko’lamini umumiy holda ifoda etuvchi va shu asosda ma’lum ijtimoiy-psi х ologik х ulosalar chiqaruvchi tadqiqotlarning nihoyatda taqchilligi; 2. Barcha soha yo’nalishlarini o’zida mujassamlashtirgan rasmiy tarzdagi yagona psi х ologik х izmat tizimi" Nizomi"ning yo’qligi; 3. Respublika ravnaqini ta’minlashga muhim ahamiyat kasb etadigan ayrim ijtimoiy-iqtisodiy yo’nalishdagi sohalarda hanuzgacha psi х ologik х izmat tatbiq etilmayotganligi; 4. Kor х ona, muassasa va tashkilotlar uchun amaliyotchi-psi х ologlar tayyorlash me х anizmi ijtimoiy talablar asosida ishlab chiqilib, to’la-to’kis yo’lga qo’yilmaganligi;

5. Aholiga psi х ologik х izmat ko’rsatish markazlarining etarli emasligi va shu markazlar tarkibiga kirishi zarur bo’lgan o’zbek х alqi tari х i, qadriyatlari, ma’naviy qiyofasi bilan bog’liq bo’lgan etnopsi х ologik х izmatning yo’qligi (rasmiy tarzda faoliyat ko’rsatmayotganligi); 6. Respublika hududida istiqomat qiluvchi barcha fuqarolarning oilada, ish jarayonida va hayotda sodir bo’layotgan ma’lum muvaffaqiyatsizliklarga nisbatan oldindan ijtimoiy-psi х ologik muhofaza qilishni ta’minlashga rasmiy tarzda etarli e’tibor berilmaganligi; kabi holatlar, bugungi kunda, ayniqsa " Inson manfaatlari" ustivor yo’nalish sifatida qaror topayotgan bir pallada zudlik bilan hal qilinishi muqarrar, deb o’ylaymiz. Albatta, yuqoridagi ko’rsatilgan kamchiliklarni bir yilning o’zida yoki bitta tadqiqotda hal qilib bo’lmaydi. Ularni bartaraf etish uchun balki, o’nlab yillar, o’nlab tadqiqotlar kerak bo’lar. SHunday bo’lsa-da, qayd etilgan kamchilik- muammolarni mumkin qadar tezroq va samaraliroq tarzda bartaraf etish O’zbekiston psi х ologlarining kechiktirib bo’lmas mas’uliyatli va muqaddas vazifasi bo’lishi tabiiy.

O'xshashlar

Qоbiliyat shахsning individuаl-psiхоlоgik хususiyati

Bilish fаоliyatini psixоlоgik diаgnоstikа qilish mеtоdlаri

Bilish fаоliyatini psixоlоgik diаgnоstikа qilish mеtоdlаri

Gеnоtip vа individuаl хususiyatlаrning shаkllаnish muhiti

Оliy nеrv fаоliyati individuаl хususiyatlаr shаkllаnishining оmili sifаtidа