Eksperimentda o’tkaziladigan mustaqil va tobe o’zgaruvchilar tanlash - Psixologiya - Referatlar

Eksperimentda o’tkaziladigan mustaqil va tobe o’zgaruvchilar tanlash

Yuklangan vaqt:

25.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

106 KB

Ko'chirib olish

Eksperimentda o’tkaziladigan mustaqil va tobe o’zgaruvchilar tanlash Reja : 1. Eksprementda o’tkaziladigan mustaqil va tobe o’zgaruvchilarni tanlash . 2. Tobe o’zgaruvchini tanlash: operatsional tushuncha, validlik, ishonchlilik. 3. Bevosita kuzatsa bo’ladigan tobe o’zgaruvchilar, bilvosita ta’sir o’tkazadigan tobe o’zgaruvchilar hamda salbiy va ijobiy ko’rsatkichlari.

Eksprementda o’tkaziladigan mustaqil va tobe o’zgaruvchilarni tanlash Tadqiqotchi ichki hodisaning Ava V sababli aloqasi to’g’risidagi gipotezani tekshiradi."Sabablilik" tushunchasi fanda eng qiyin tushunchalardan biri hisoblanadi. Ikki hodisa o’rtasidagi sababli aloqalarning bir qator empirik belgilari mavjud. 1-belgisi. Boshlang’ich harakat sabablarini va harakat vaqtini ajralganligi. Agar tadqiqotchi tajriba ta`siridan so’ng ob`ektda o’zgarishni kuzatsa, ta`sirga uchramagan analitik ob`ektga nisbatan o’zgarishni kuzatsa, unda eksperemental ta`sir ob`ekt ahvolini o’zgartirishga sabab bo’ldi, deyishi uchun asos bo’ladi. Ob`ektlarning ta`siri va taqqoslanishi bunday xulosaning muhim sharoiti hisoblanadi.G’ozlarning janubga uchib ketishlari, bir oydan so’ng qor yog’ishiga sabab bo’la olmaydi. 2-belgisi. Ikki o’zgaruvchilar o’rtasidagi statistik aloqalarning mavjudligi(Sababli va harakatli). O’zgaruvchilarning biri o’zgarishi ikkinchisining o’zgarishi bilan kuzatiladi. Boshqacha qilib aytganda,o’zgaruvchilar o’rtasida yoki chiziqli korrelyatsiya xuddi verbal intellekt va maktabdagi yutuqlar o’rtasidagi daraja yoki to’g’ri chiziqli korrelyatsiya uchraydi. 3- belgisi. Sababli tekshiruv aloqasi, agar tadqiqot muolajasi A va V aloqalarini tushuntirishning boshqa imkoniyatlarini rad etganda qayd etiladi. Ikki hodisa orasidagi bog’lanish eksperimental gipotezasining tekshiruvi quyidagicha amalga oshiriladi. Tadqiqotchi taxminiy sababni modellashtiradi: U eksperimental ta`sir sifatida namoyon bo’ladi, natija esa - ob`ekt holatining o’zgarishi -u qandaydir o’lchaydigan asbob orqali o’lchanadi. Shunday qilib, tadqiqotchi ishtrokchiga turli baland pastlikdagi signallarni taqdim etadi-uning psixikasi o’zgara boshlaydi-ishtirokchi yoki eshitadi yoki signalni eshitmaydi va turli motor va verbal javoblarga sabab bo’ladi ("xa"-"yo’q", "eshitayapman", "eshitmayapman"). Tashqi o’zgaruvchilarda tadqiqot vaziyatlarini tadqiqotchi nazorat qilishi kerak. Tashqi o’zgaruvchilar orasidan ajralib turadiganlari: 1) Salbiy o’zgaruvchilar, u sistematik aralashmani buzib, ishonchli bo’lmagan

ma`lumotlar Yuzaga kelishiga sabab bo’ladi.(vaqt faktori, ishtirokchining individual o’ziga xosliklari) 2) Qo’shimcha o’zgarishli, sababli va tekshiruv o’rtasidagi aloqani o’rganish uchun mavjud. Xususiy gipotezalarni tekshirishda qo’shimcha o’zgarishning darajasi haqiqatni o’rganishda uning darajasiga mos kelishi lozim. Tadqiqotchilar mustaqil o’zgaruvchilarni turli xillarini ajratadilar: -sifatli ("o’rgatib turish"-"o’rgatmaslik") -miqdoriy (pul bilan qo’llash darajasi) Tobe o’zgaruvchilar orasidan bazisini ajratadilar. Bazisli o’zgaruvchi -yagona bog’liq bo’lgan o’zgarish bo’lib,unga bog’liq bo’lmagan o’zgaruvchilar ta`sir ko’rsatadi.Tadqiqotchi tajribida faqatgina tobe o’zgaruvchini o’zgartirishi lozim. Bu shart qo’llaniladigan tajriba, toza eksperiment hisoblanadi, lekin tajriba davomida tadqiqotchi bir o’zgaruvchini tanlay turib qolganlarini ham o’zgartirib yuboradi. Bu o’zgarish tadqiqotchining harakati orqali yuz berishi va ikki o’zgaruvchilar o’rtasidagi aloqa shartiga to’g’ri kelishi mumkin. Tajriba tekshiruvini o’tkazishdagi asosiy muammo mustaqil o’zgaruvchilarni ajratish va qolgan o’zgaruvchilarni qo’llamaslik. Tobe o’zgaruvchini tanlash: operatsional tushuncha, validlik, ishonchlilik Tobe o’zgaruvchi qandaydir mustaqil o’zgaruvchining ta`sirida xulq-atvorda ro’y beradigan o’zgarishdir. Tekshirish uchun xulq-atvordagi o’zgarishlarning xilma xil ko’rsatkichlari predmet qilib olinishi mumkin. Tobe o’zgaruvchi sifatida qanday jarayon yoki hodisani tanlashimiz yakunda nimani tekshirishimizni ma`lum qiladi. Yana bir karra tushunchalarning talqini Keling, “Zo’ravonlik tasvirlangan teleko’rsatuvlar bolalardagi agressivlikni oshiradimi?” degan savolga qaytaylik. Tasavvur qilaylik, biz tajribada agressivlik darajasiga teleko’rsatuvlar ta`sirini tekshirishni rejalashtirganmiz. Bunday holatda biz avvalo agressivlik tushunchasiga operatsional ta`rifni aniqlashtirib olishimiz

kerak bo’ladi. Chunki agressivlik deganda nimani tushunishmiz bolaning qaysi harakatlarini agressiya toifasiga kiritishimizni belgilab beradi. Avvalo, shuni ta`kidlash kerakki, biz keltirayotgan misolga o’xshash vaziyatda tadqiqotchi birinchi navbatda tobe o’zgaruvchi sifatida gavdalanayotgan agressivlikning mezoni, agressiv xatti-harakatlarni ifodalovchi alomatlar deganda nimalarni qabul qilishini hal etishi kerak. Bu masalani hal etishning usullaridan biri ekspertlar guruhiga har bir bolaning o’yin vaziyatidagi xatti-harakatlari tasvirlangan videolavhani ko’ rsatib, ularga 7 balli shkala asosida bola xulq- avtorida agressiyaning namoyon bo’lishi darajasini baholashdir. Boshqacha usulni qo’llab, ya`ni bolalarga turli muammoli vaziyatlarga tushib qolgan bolalar haqida hikoya qilib berib, ularning o’rnida o’zlari bo’lganda qanday yo’l tutishlarini so’rash orqali ham ushbu masalani echish mumkin. SHuningdek, bolalarning agressiv toifaga kiruvchi o’yinchoqlar (masalan, to’pponcha, pichoq va h.) va noagressiv o’yinchoqlar (masalan, mashinalar, qurilish uskunalari, qo’g`irchoqlar va h.) bilan o’ynashini kuzatishimiz mumkin. Kuzatuv natijasida biz har bir toifa o’yinchoqlar bilan bola qancha vaqt o’ynayotganini qayd etib, bu belgini agressivlik ifodasi sifatida qabul qilishimiz mumkin. Shubhasiz, qo’yilayotgan ilmiy-tekshiruv masalasining bu jihatini hal etishning yana boshqa xil usullarini o’ylab topsa bo’ladi. Muhimi shuki, ilmiy tekshiruvga kirishayotganda, albatta, operatsional ta`rifni aniqlashtirib olish shartdir. Ba`zida tobe o’zgaruvchi go’yo aniq ko’rinib turgandek bo’lganda ham, operatsional ta`rifni aniqlashtirish qiyinchilik tug`dirishi mumkin. Masalan, faraz qilaylik, ikki tadqiqotchi evolYutsion psixologiyada ilgari surilayotgan ayrim nazariyalar statistika ma`lumotlari bilan qanchalik tasdiqlanishini tekshirmoqchi. Jumladan, shunday taxminlardan biriga ko’ra, odam o’zi bilan birga yashayotgan odamlar orasida o’ziga irsiy jihatdan qondosh-qarindosh bo’lganlarga nisbatan ularga genetik aloqasi yo’q odamlarni ko’proq o’ldiradilar. Go’yoki bu erda har bir toifaga kiruvchi odamlar orasida kimlarga nisbatan ko’proq qotillik jinoyati sodir etilganini hisoblashning o’zi kifoyadek tuYuladi. Ammo qotillik deganda nimani tushunish kerak? Ba`zi mamkalatlarda qotillik jinoyati tofasiga qotillikka urinish

va behosdan odam o’ldirish kiritiladi. Bu holda o’tkazilayotgan tekshiruv qanday yakunlanganidan qat`iy nazar barcha suiqasdlar va ehtiyotsizlik sababli ro’y bergan qotilliklarni hisobga olish zarur bo’ladi. Tasodifiy qotilliklarning ko’pchiligi, xuddi mashinada odamni urib Yuborish holati kabi vaziyatlarda aslida qotillik niyati bo’lmaydi. Niyatning bo’lishi qanchalik muhim? Agar niyat muhim bo’lsa, unda qotillikka urinishni ham qotillik deb hisoblash kerak. Yoki faqatgina sud hukmi bilan aybdor, deb topilganlarni qotillar toifasiga kiritish mumkinmi?Bir qarashda oxirgi tilga olingan yondashuv to’g`riday: hisob kitobga aybdorligi isbotlanmagan odamlarni kiritmagan ma`qul. Ammo ayblovlar sonini sanash yana boshqa xil raqamlarni berishi mumkin. Detroytda bir yilda sodir qilingan qotilliklarda 20 ta erkak o’z xotinini o’ldirganda aybdor deb topilgan, 9 ta ayol o’z erining qotili sifatida qayd etilgan. Bu raqamlar go’yo oiladagi qotilliklar ko’proq erkak kishilar tomonidan sodir qilinishini ko’rsatayotganday. Biroq aslida bunday qotilliklar ko’proq ayollar tomonidan sodir etiladi. Faqatgina qotil xotinlarning jinoyat ishlari 75% holatlarda tergov-surishtiruvsiz tugallanadi, qotil erlar orasida esa bu ko’rsatkich 20% tashkil etadi, xolos. Tadqiqotchilarning ko’rsatishicha, ayblovlarning o’zini hisoblash jinoyatchilardan ko’ra ko’proq da`vogarlarning xulq-atvori haqida ma`lumot beradi. Ushbu misoldan ham ma`lum bo’layaptiki, tobe o’zgaruvchilarni operatsional aniqlash mustaqil o’zgaruvchilarni aniqlashtirishdan oson emas. Tobe o’zgaruvchilarni aniqlashtirishda biz nafaqat operatsional ta`riflar masalasini, balki amalga oshiriladigan tekshiruv valid va ishonchli bo’lishini ham nazorat qilib turishimiz kerak. Ishonchlilik va validlik Ilmiy tekshirish jarayonida qo’llanuvchi vosita o’xshash vaziyatlarda qaytadan o’tkazilgan sinovlarda har safar bir-biriga yaqin natijalarni bersa, uni ishonchli deb hisoblash mumkin. Olinayotgan natijalar qanchalik xilma xil bo’lsa, o’lchov asbobi shunchalik ishonchsiz bo’ladi. Bu holatga shunday qiyosni keltirish mumkin: faraz qiling uzunlikni o’lchashga xizmat qilishi ko’zda tutilgan chizg`ich rezinadan tayorlangan. Bir marta uning yordamida o’lchangan narsa 7 santimetr,

boshqa safar esa 8 santimetrni ko’rsatishi mumkin. Chizg`ichimiz qanchalik ishonchli ekanini aniqlash uchun biz aynan bir narsani kamida ikki marta o’lchab, ularning uzunliklari o’rtasidagi korrelyatsion aloqadorlik darajasini tekshirimiz kerak (1-bobga qarang). Agar birinchi teshiruv natijasi ikkinchi bor o’tkazilgan o’lchovning ko’rsatkichiga yaqin bo’lsa, o’lchov asbobini ishonchli, deb hisoblash mumkin. Agar o’rtadagi korrelyatsiya sust bo’lsa, asbob unchalik ishonchlik bo’lmaydi. Yuqorida biz keltirgan misolda biz bolaning xatti-harakatlari tasvirlangan videolavhani ikkinchi guruh ekspertlariga ko’rsatib, ulardan xulq-atvordagi agressivlikni baholab berishni so’rashimiz, so’ngra ikkala guruh ekspertlari qo’ygan baholarni solishtirishimiz mumkin. Agar ikki guruh ekspertlari bir biriga o’xshash baholarni qo’ygan bo’lsalar, demak, ularning xulosalari ishonchli. Ishonchlik masalasiga aniqlik kiritish tobe o’zgaruvchi muayyan psixologik sinov vositasi, jumladan, qandaydir test yoki so’rovnoma yordamida aniqlanayotgan vaziyatda, ayniqsa, dolzarb ahamiyat kasb etadi. Odatda standartlashtirilgan metodikalarning ishonchlik darajasi uni ishlab chiqqan mutaxassislar tomonidan aniqlangan bo’lib, diagnostika vositasini qo’llash bo’yicha yo’riqnomada keltirilgan bo’ladi. Ammo psixologik sinov vositasi tadqiqotchining o’zi tomonidan ishlab chiqilgan bo’lsa, uning ishonchlilik darajasini aniqlash ham izlanuvchi zimmasiga tushadi. Buni bir necha xil usullar bilan amalga oshirish mumkin. Eng keng tarqalgan usul – retest tekshiruv usuli bo’lib, bunda aynan bir guruh sinaluvchilarning o’zi bilan ma`lum vaqt oralig`ida tegishli metodika bilan qayta tekshiruv o’tkazishdir. Bunda ikki marta amalga oshirilgan tekshiruv natijalari orasidagi korrelyatsiya koeffitsientini hisoblash orqali ishonchlilik darajasi aniqlanadi. Ammo aynan bir odamning o’zi ikki marta tekshirilganda beixtiyor avvalgi tekshiruvda hosil bo’lgan tushuncha, ko’nikmalar ikkinchi bor tekshiruv o’tkazilganda natijalarga ta`sir ko’rsatishi ehtimoli bor. Qolaversa, ikki tekshiruv orasidagi vaqt davomida sinaluvchi hayotida ro’y bergan voqealar ham natijalarga ta`sir ko’rsatishi mumkin. Shu sababli ba`zida ishonchlilikni aniqlashning boshqa usuli, jumladan, parallel shakllarni qo’llash

usuli qo’llanadi. Bu usulni qo’llashda ishonchligi aniqlanayotgan metodikadagi topshiriqlar kabi vazifalarga ega bo’lgan, ya`ni qo’llanayotgan vositaga o’xshash yana bir o’lchov asbobi ishlab chiqiladi va sinovdan o’tkazilayotgan odamlar har ikki shakldagi vosita yordamida tekshiriladi. Bu erda ham yakunda bir metodikaning ikki xil shakli yordamida olingan natijalar o’rasidagi korrelyatsiya tekshiriladi. O’z-o’zidan tushunarliki, korrelyatsiya ko’rsatkichlarining Yuqori bo’lishi tegishli metodikaning ishonchli ekanidan darak beradi. Qaysi o’zgaruvchilarni boshqarish kerakligini qanday tanlash kerak. Validlik quyidagi jihatga aloqador: o’lchashni xohlagan narsani o’lchayapmizmi. Aytaylik bizda yog`och lineyka bor, undagi markirovkaga ko’ra u 10 sm biroq, aslida 20 sm. CHunki haqiqatda uning har bir santimetri 2 smni o’lchaydi. Bunday holatda biz biror bir ob`ektni ko’p bora o’lchashimiz mumkin, biroq lineyka doim bir xil natijani, aytaylik 9 sm ni ko’rsatadi. Bizda ishonchli o’lchov asbobi bor, biroq o’lchovlar albatta xato, chunki biz santimetrlarni o’lchayapmiz deb o’ylayapmiz aslida esa unday emas. SHuning uchun ham biz asboblarimiz validligini, ya`ni boshqa valid bo’lgan asboblar singari bizning asboblarimiz ham to’g`ri birliklarni ko’rsatadimi, yo’qmi shuni bilishimiz darkor. Masalan, aytaylik, bizdagi agressivlikning operatsional ta`rifi bolaning agressiv yoki noagressiv o’yinchoqlarni o’ynash vaqtining foizini aniqlashni ko’zda tutadi. Agar bizning sekundomerimiz to’g`ri ishlasa olingan natijalar ham ishonchli bo’ladi, chunki ikkinchi bora xulq-atvorning xronometriyasini o’tkazganimizda deyarli o’shanday natijalarni olamiz. Biroq odamlar bizning o’lchovlarimiz agressivlik me`yori uchun valid emas degan e`tirozni bildirishlari mumkin. Ular: “bolalar o’zlari foydalanishni bilgan o’yinchoqlarini o’ynaydilar” deyishlari mumkin. Bolalar zo’ravonlik aks etgan teleko’rsatuvlarda pistoletlar, tanklar, pichoqlar ishlatilayotganligini ko’rishgani uchun aynan shu o’yinchoqlarni ishlatishadi. SHuningdek, ular bolalar o’ynayotgan Yuk mashina, asboblar, o’yinchoqlarni nafaqat noagressiv, balki agressiv maqsadda ham qo’llashga qodirlar deb davo qilishlari mumkin. Bu odamlarni siz ishlatayotgan o’lchovlar

validligiga ishontirishingiz uchun bu o’lchovlarni qoniqtiradigan ma`lum bir standartlarga solishtirishingiz lozim. Agar sizning o’lchov vositangiz standartga mos bo’lsa uni valid deb atay olasiz. Metod Afzalliklari Kamchiliklari Retestli Testlar bilan bir xil band (punkt)lardan foydalanadi Sodda Birinchi test ikkinchisiga ta`sir etishi mumkin Respondentlar vaqti bilan o’zgarishi mumkin Paralel uslub Bandlar takrorlanishining ta`sirini minimumga tushiradi Qayta testgacha kam vaqt o’tadi Boshlang`ich va yakuniiy testli loixalarda qo’llash foydali. Turli bandlardan foydalanish ishonchlilikni kamaytiradi. Ikkiga bo’lish Bandlar takrorlanishining ta`sirini minimumga tushiradi Vaqtni tejaydi, chunki bir martada o’tkaziladi. Turli bandlardan foydalanish ishonchlilikni kamaytiradi. Testning davomiyroq bo’lishini talab etadi. Tobe o’zgaruvchi sifatida test natijalaridan foydalanilganda, ba`zan validlikning ancha rasmiy tarifi talab etiladi. Validlikning eng yomon shakli – yaqqol validlik dir, bu tashqi tomondan test o’lchashi kerak bo’lgan narsani o’lchayotgandek ko’rinishini anglatadi. Yaqqol validlik shunchalik sub`ektivki, juda kam ilmiy qimmatga egaligi ko’rinib turibdiki; barcha tadqiqotchilar ularnining testlari Yuqori yaqqol validlikka ega deb o’ylashadi. Validlashtirishning rasmiyroq va asosliroq tartibi – tarkibiy validlik ni aniqlashdir. Test qamrab olgan mavzuning tarkibi yaxshilab analiz qilinadi. Keyin test shunday ishlab chiqiladiki, u aniqlangan tarkibning har bir soxasi bo’yicha savollarning reprezentativ tanlanmasini qamrab olishi kerak. Validlashtirishning uchinchi tartibi – bashoratlovchi validlik ni aniqlash. U test qandaydir o’ziga xos me`zonni muvaffaqqiyatli bashorat qilolishini anglatadi. Masalan, o’quvchilar kollejga kirayotganlarida topshiradigan testning qimmati shundaki, uning natijalari o’quvchining kollejdagi ta`limi jarayonidagi o’rtacha baxolarini bashorat qilishi mumkin. Imtixon natijalari va o’rtacha ball o’rtasidagi kuchli korrelyatsiya Yuqori validlikdan guvoxlik beradi. Raqobatli (diagnostik) validlik ni test natijasini qandaydir mezonga solishtirib ham aniqlash mumkin, biroq bunday holatda ikkita o’lchov ham bir vaqtda o’tkazilishi borilishi lozim. Masalan, ota-onalar uchun

ularning tele ko’rsatuvlarni ko’p ko’radigan bolalarining agressiyasini o’lchaydigan test ishlab chiqayapmiz, shunday vaqtda biz har bir boladan olingan so’rov natijalari bilan o’qituvchilar tomonidan qo’yilgan agressivlikning miqdoriy bahosi o’rtasidagi korrelyatsiyani chiqarib raqobatli validlikni aniqlash mumkin. Ko’rib turganingizdek, tobe o’zgaruvchining validligini o’lchash, uning ishonchliligini o’lchashdan ham qiyinroq. Ko’pincha biz qlishimiz mumkin bo’lgan maksimum ish – bizning o’lchovlarimiz mantiqiy jihatdan validligini ta`kidlashdir. Bevosita kuzatsa bo’ladigan tobe o’zgaruvchilar, bilvosita ta’sir o’tkazadigan tobe o’zgaruvchilar hamda salbiy va ijobiy ko’rsatkichlari Sizning metodingiz xulq-atvorni bevosita kuzatishga qanchalik yaqin bo’lsa, siz olgan o’lchovlar shuncha kam baxslarga sabab bo’ladi. Biroq aytaylik siz inson ongi qanday ishlashini bilmoqchi bo’lsangiz, u xolda tan oling, keltirgan tobe o’lchovlaringiz bilvosita bo’ladi. Masalan, sizni xotira qiziqtiradi va siz eslab qolish uchun berilgan matnni taqdim etishning ikki usulini solishtirmoqchisiz. Bir haftadan so’ng qatnashchilar matnning qanchasini eslab qolishganini aniqlamoqchisiz. Xo’sh, nimani o’lchashingiz kerak? Vazifa juda oddiy: ulardan nimani eslashlarini so’rash kifoya. Lekin, aytaylik, ular ikki usulda taqdim etilgan materialdan hech nimani eslay olmadilar.S h unda siz ular h ech narsani esda saqlab qolmaganlar deya xulosa bera olasizmi? Buning o’rniga siz, yaxshisi, tanish testini o’tkazishingiz va avvalgi material bilan yangi materialni solishtirishlari qanchalik aniqligini tekshirishingiz mumkin. Yoki siz ulardan materialni yana bir bor yodlashni so’rashingiz va avval yodlaganlari hisobiga bu safar qancha vaqtni tejaganliklarini hisoblashingiz mumkin. Bu metodlarning har biri sizning: odamlar qancha eslab qoldi degan savolingizga turlicha javoblarni berishi mumkin. O’ylaymanki, keltirilgan misollar orqali siz – boshlanishida bevosita kuzatilayotganga o’xshab ko’rinayotgan o’zgaruvchilar ham sizni qiziqtirayotgan xulq-atvor bilan bilvosita aloqador bo’lishi mumkinligini tushuna olasiz.

Bilvosita ta’sir o’tkazadigan tobe o’zgaruvchilar hamda salbiy va ijobiy ko’rsatkichlari Aytaylik biz qaysi holatda: tugmani bosish uchun berilgan nurli signal yorqin bo’lgandami yoki xira bo’lgandami ― odamlar tezroq reaktsiya bildirishlarini bilmoqchimiz. Extimol siz chiroq yonganda sekundomerni yoqib, tugma bosilganda o’chirarsiz. Shuni tan olish lozimki bunda reaktsiyaning faqat bir tavsifi o’lchanayapti. Biz boshqa reaktsiyalarni ham, masalan odamlar tugmani qanday bosayotganlarini xohlagan miqdorda o’lchashimiz mumkin. Individ bir urinishda barmog`ini tugma ustida ko’chirib, boshqasida to’g`ri xarakatlantirayaptimi? Boshida u nishonni xato olmayaptimi? Boshqa urinishda u tugmani oxista bosib boshqasida qattiqroq bosmayaptimi? Bunday turli reaktsiyalar to’plamidan biz faqat birginasini o’lchash uchun tanlab olayapmiz, ya`ni nurli signal boshlanishidan to tugma bosilgunga qadar bo’lgan vaqtni o’lchayapmiz. Boshqacha qilib aytganda biz yakka tobe o’zgaruvchilarni tanladik . Biz tanlayotgan har qanday yakka tobe o’zgaruvchi nimaningdir adekvat me`yori bo’lishi ham bo’lmasligi ham mumkin. Aytaylik, odamlardan qo’llariga qalam olishlarini va Yulduzlarning ko’zgudagi aksiga qarab ularning chetiga kontur bo’ylab chiziq tortishlarini so’radik. Ko’zgu har qanday tasvirning teskari aksini ko’rsatishini hisobga olsak, ko’pchilik odamlar uchun bu vazifani bajarish boshida qiyinchilik tug`diradi. Aytaylik, biz bu vazifada natijaning 1 dan 10 gacha bo’lgan urinish davomida yaxshilanishini tekshirmoqchimiz. Qaysi tobe o’zgaruvchi bu yaxshilanishni aks ettiradi? Menimchasizko’rsatmaninot o’ g` ritushungansiz!

Bu eksperimentlarda standart tobe o’zgaruvchi qatnashchi tomonidan chizilayotgan chiziq necha bor Yulduz konturi bilan kesishayotgani bo’ladi.1- rasmda ikki ishtirokchi tomonidan chizilgan chiziqlar ko’rsatilgan. Bu ishtirokchilarni 1- va 2- qatnashchi deb ataymiz. Birinchi urinishda 1-ishtirokchi chizgan chiziq chegara bilan 20 marta kesishgan, ikkinchi urinishda esa 6 marta kesishgan. Bu individning tobe o’zgaruvchisi kutilgan yaxshilanishni aks ettirmoqda. Endi 2-ishtirokchiga qarang. Bu individ har ikkala urinishda ham chegarani 14 marta kesib o’tdi. Bu tobe o’zgaruvchi shuni ko’rsatayaptiki, 2- ishtirokchining ko’zgudan nusxa olish vazifasi bo’yicha natijalari yaxshilanmagan. Bu xulosaga ishonasizmi? Asosiy muammo shundaki, xatto chegarani kesib o’tish miqdori kabi bevosita kuzatiladigan tobe o’zgaruvchidan foydalanilganda ham validlikni xisobga olish darkor. Chegarani kesib o’tish bilan bog`liq xarakat – ko’zgudan nusxa olish vazifasini bajarish sifatining faqat bitta extimoliy me`yoridir. Alternativ tariqasida biz chizilgan chiziqning umumiy uzunligini o’lchashimiz va uning necha foizi yulduz chegarasining ichki qismiga tushganini aniqlashimiz mumkin. Yoki har bir urinishdagi chiziq va chegara o’rtasidagi maydonni o’lchashimiz mumkin. Yoki urinishlar bajarilgan vaqtni belgilab, ishtirokchilarning qay biri 1-Yulduzdan 10- Yulduzgacha tezroq kelganini aniqlashimiz mumkin. Ko’p miqdorli tobe o’zgaruvchilar Tobe o’zgaruvchi validligini oshirish usullaridan biri - Ko’p miqdorli tobe o’zgaruvchilardan foydalanishdir. Aslini olganda, eksperimental psixologiyaning ba`zi tarmoqlarida faqat bitta tobe o’lchov haqida gapirish umuman mumkin emas.Masalan, ko’pchilik tadqiqotlarda tobe o’lchov sifatida tanlov reaktsiyasi vaqti ishlatiladi. Tanlov reaktsiyasi vaqti – bu bir nechta stimullardan biri ta`sir ettirilganda bildiriladigan bir nechta reaktsiyalardan birining bajarilish vaqtidir. Tabiiyki, odamlar qancha kam xato qilishni istashsa ular sekinroq ta`sirlanishlari kerak. Agar aniqlik ularni kamroq qiziqtirsa, tezroq ta`sirlanishlari mumkin. Tezlik va aniqlik o’rtasidagi bunday murosa berilayotgan xabarda tezlik ham, aniqlik ham tobe o’zgaruvchi sifatida berilishini talab etadi. Agar bizni natijaning umumiy

sifati qiziqtirsa, bitta o’lchov boshqasisiz ahamiyatga ega emas. Shu sababli ham yaxsha ilmiy jurnallarda tanlov reaktsiyasi vaqtini aniqlashda faqat reaktsiyaning tezligi yoki aniqligi haqida ma`lumot beriluvchi maqolalar qabul qilinmaydi Tarkibiy tobe o’zgaruvchilar Qoidaga ko’ra xulq atvorning iloji boricha ko’proq jihatlari haqida axborot keltirilishi ma`qullansa-da, bu natijalar interpritatsiyasini sezilarli darajada qiyinlashtiradi. Aytaylik, bizda to’rtta tobe o’zgaruvchi bor. Ulardan biri barcha sharoitlarda natijalarning sezilarli yaxshilanishini ko’rsatmoqda, ikkitasi o’zgarishsiz qolgan, to’rtinchisida esa sezilarli pasayish kuzatiladi. Xulq atvorning umumiy o’zgarishlari haqida biror nima deyish uchun biz alohida tobe o’zgaruvchilarni tarkibiy tobe o’zgaruvchilarga birlashtirishimiz kerak. Bu umumiy natijalar haqida bir muncha tasavvur beradi. Tarkibiy tobe o’zgaruvchilar eksperimental psixologiyaning bir qator tarmoqlarida qo’llaniladi. Bunday tarmoqlarning biri – intellekt testidir. Vekslerning kattalar intellekti shkalasi ( Weksler Adult Intelligence Scale )murakkab tobe o’zgaruvchiga misol bo’ladi. IQ1- ishtirokchi 2- ishtirokchi1urinish 10 - urinish1- urinish 10- urinish

intellekt koeffitsienti – bu ikki shkala, verbal va noverbal (harakat) shkalaning jami ko’rsatkichidir. Ularning har biri bo’yicha olingan natija – subtestlarda olinadigan qandaydir jami ko’rsatkichdir. Masalan, verbal shkala quyidagi subtestlardan tashkil topgan: umumiy bilag`onlik, raqamlarni eslab qolish, so’z zaxirasi, arifmetik qobiliyatlar, o’xshashlikni tushuna olish. Intellekt testining g`oyasi shundaki,intellektni bir butun holda tavsiflaydigan ma`lum bir me`yorga ega bo’lish foydali. Albatta hamma psixologlar ham yagona raqamli ko’rsatkich intellektni adekvat aks ettirish fikriga qo’shilmaydilar. Biroq murakkab tobe o’zgaruvchidan foydalanish test psixologiyasida an`anaviy hisoblanadi. Murakkab tobe o’zgaruvchining ikkinchi turi o’zida biror bir yagona ko’rsatkichning bir nechta o’lchovlarini birlashtiradi. Bu o’lchovlar turli vaqtlarda yoki turli sharoitlarda o’tkaziladi. Tejash foizi – xotirani tadqiq qilishda ishlatiladigan tobe o’zgaruvchi Yuqoridagilarga misol bo’ladi. Misol uchun, aytaylik, bir guruh odamlar vilosiped xaydashni yoshlik chog`larida o’rganganlar, keyin esa 40 yoshga kirguncha vilosipedga umuman minmaganlar. Biz ulardan bu qanday qilinishini eslashlarini so’rashimiz va bir daqiqa davomida oyoqlarini erga tekkizmay vilosiped haydashga urinishlarini kuzatishimiz mumkin. Aytaylik buning uchun ularga 7 urinish etarli bo’ldi. Endi bu natijani ikkinchi guruhdagi hech qachon vilosiped minmagan 40 yoshli odamlarning natijasi bilan solishtirishimiz kerak. Aytaylik ularga bir daqiqa davomida muvozanatni saqlab vilosipedda qolishga erishish uchun o’rtacha 14 ta urinish talab etildi: Tejash %Bizning misolimizda: Murakkab tobe o’zgaruvchining bunday turi yordamida siz yakka raqamli ko’rsatkichdan mustaqil o’zgaruvchi (vilosiped haydashning oldingi ko’nikmasi) ta`sirida vujudga kelgan o’zgarish effektini ko’rsatishda foydalanishingiz mumkin. Balki siz bunday murakkab tobe o’zgaruvchilarni qanday olishni yoki ularning nima uchun adekvat me`yor ekanligini tushunmagandirsiz. Biroq agar siz

psixologiyaning ma`lum tarmoqlarida tadqiqot olib borsangiz ularning ko’plab xillari bilan tanishasiz va xatto bir kun kelib o’zingiz ham murakkab o’zgaruvchilarni o’ylab toparsiz.

Adabiyotlar: 1. Z.T.Nishonova, Z.Qurbonova, Sh.To‘lyaganova, A.Abdiyev Psixolodiagnostika T. Fan va texnologiyalar 2008 2. Z.T.Nishonova Z.Qurbonova, D.S.Qarshiyeva, N.B.Atabayeva Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya T. Fan va texnologiyalar 20014 3. V,N.Drujinin, Eksperimentalnaya psixologiya M SpB 2001 4. P.Press, Eksperimentalnaya psixologiya M SpB 2003 5. Mirziyev.SH.M.Tankidiy taxlil kat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik xar bir rahbar faoliyatini kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 2016-yil yakunlari va 2017- yil istiqbollariga bag‘ishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining nutni Halq so‘zi gazetasi 2017-yil 16-yanvar №11 6. Mirziyev.SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz ” O‘zbekiston” 2016 7. Mirziyev.SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. ” O‘zbekiston” 2017 8. A.A. Ivin Logika M: 2002 (uchebnoye posobiye ) 9. R. S. Nemov Prakticheskaya psixologiya M 1998 (uchebnoye posobiye )

O'xshashlar

Eksperimentlarni loyihalash

Eksperimentlarni o’tkazish shart-sharoitlari va bosqichlari

Ilmiy tadqiqotning umumiy sxemasi

Eksperiment natijalar tahlili 2

Eksperiment natijalar tahlili