Xорижий тилларни ўқитишда қўлланилган методлар ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари - Pedagogika - Referatlar

Xорижий тилларни ўқитишда қўлланилган методлар ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

80 KB

Ko'chirib olish

Xорижий тилларни ўқитишда қўлланилган методлар ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари Режа: 1. Грамматик таржима методи (ГТМ) 2. ГТМ асосидаги дарс тамойиллари. 3. Аудиолингвал метод (АЛМ)

Чет тил ўқитиш методикаси ёш фанлардан бири ҳисобланиб, унинг пайдо бўлганига тахминан 200 йил бўлган бўлса-да, фанда чуқур изланишлар олиб борилди. Жамият ривожлана бориши билан доимо янги методлар вужудга келиши муқаррар эканлигини эътироф этмоқ лозим. Маълумки, метод– методика тушунчаси грек-лотин “methodosmethodus” сўзидан олинган бўлиб, мақсадга элтувчи йўллар, усул маъносини англатади. Хорижий тилларни ўрганиш ва ўргатишда шу кунга қадар бир неча методлар қўлланилганлиги барчага маълум. Улар хорижий тилларни ўқитишда узоқ вақт қўлланилиб келинган грамматиктаржима методи (ГТМ), бевосита метод (БМ), аудиолингвал метод (АЛМ), аудиовизуал метод (АВМ), билвосита метод (БлМ) ва бугунги кунда хорижий тилларни ўрганиш ва ўргатишда кенг қўлланилаётган коммуникатив метод (КМ)дир. Грамматик таржима методи (ГТМ) Грамматик таржима методи Европада XIX асрда инглиз ва француз тилларини гимназияларда ўқитиш учун қўлланилган. Намуна сифатида гимназияларда ўқитиладиган қадимги грек ва лотин тиллари хизмат қилган. Бу метод асосида лотин ва грек тиллари, шунингдек “ўлик” тиллар (алоқа воситаси сифатида фойдаланилмайдиган ва фақат ёзма равишда мавжуд бўлган) замонавий “тирик” чет тиллар сифатида ўргатилганлиги тарихдан маълум. Грамматик-таржима методида грамматикага катта эътибор берилган. Ким грамматикани эгаллаб олса ва тўғри таржима қила олса, демак, у чет тилини билган ҳисобланган. Грамматик таржима методида дарс босқичлари қуйидаги тартибда ўтади: 1. Кириш босқичи: Грамматика тақдимоти. 2. Машқ босқичи: Грамматик ўқув материал асосида гаплар тузиш. 3. Амалда қўллаш босқичи:

1. Ўқиш 2. Ёзиш Таржима (Ўқув материали грамматика ва сўз бойлиги асосида амалда қўлланилади). Агар биз ГТМ асосида яратилган дарсликларга назар ташласак, дарсликда дастлаб бирон-бир мавзуга оид матн берилган. Матнга тегишли бир ёки иккита машқлар берилган. Машқлар эса “Матнни ҳикоя қилиб беринг” ёки “Саволларга жавоб беринг” тарзида бўлган. Матнни тўла оғзаки нутққа олиб чиқиш учун оддийдан мураккабга йўналтирилган машқлар мавжуд бўлмаган. Сўнгра маълум бир грамматик қоида берилган. Барча машқлар эса грамматик қоидага йўналтирилган. Машқлар кетма-кетлик даражасига ҳам мутлақо эътибор берилмаган. Бундан ташқари грамматик таржима методида ўқиш ва ёзишга катта эътибор берилган. Натижада гапириш ва эшитиш ривожланмай қолган. Шу сабабли грамматик таржима методи билан таълим олган ўқувчиларнинг оғзаки нутқлари ривожланмай қолган. ГТМ асосидаги дарс тамойиллари. 1. Чет тили тузилиш қонуниятларини она тили билан қиёслаган ҳолда эътиборга олиш. 2. Қоидаларни қўллаган ҳолда тўғри жумлалар тузиш ва чет тилини реконструкциялаш. 3. Кенг тарқалган машқ шакллари: қоидаларни амалда қўллаган ҳолда тўғри жумлалар тузиш; шаклга оид бўлган грамматик қоидалар асосида жумлаларни ўзгартириш; она тилидан чет тилига таржима қилиш ва чет тилидан она тилига таржима қилиш. Бевосита метод (БМ) ХХ асрнинг 80-йилларида ГТМни ислоҳ қилиш жараёнида БМ юзага келди ва у ўз навбатида чет тили таълими оламида маълум бўлган тилни эшитиб, ўрганиш аудиолингвал метод ини вужудга келтирди.

Бевосита методнинг бош йўналиши бугунги кунга қадар ҳукм суриб келаётган грамматик-таржима методидан воз кечиш ва бутунлай оғзаки нутққа асосланган чет тили таълимининг фаол кўринишига ўтиш эди. Методнинг “Бевосита метод” деб номланишига сабаб, чет тилини бевосита, воситачи бўлиб ўрганишга ҳалақит бераётган она тилидан воз кечган ҳолда (она тилининг иштирокисиз) ўргатиш эди. Она тили чет тили таълимидан бутунлай чиқариб ташланиши ва шу йўл билан ўқувчи фақат ўрганаётган янги тил ҳақида ўйлаши керак эди. У чет тилини она тили билан қиёсламаслиги, балки онгида янги, мустақил тил тузилишини шакллантириши лозим эди. Бу метод адабиётларда бошқа номлар билан ҳам аталиб келинган. Масалан, “анти-грамматика методи”, “ислоҳ методи”, “рационал метод”, “табиий метод”, “аниқ метод”, “аналитик метод” кабилар. Бу методда берилаётган асосий матнлар суҳбат шаклида бўлган. Чет тилини эгаллаш, асосан, тинглаш орқали амалга оширилади. Ўқитувчи ўқувчи тақлид қиладиган тил модели вазифасини бажаради. Тинглаш ва тақлид қилиш тил ўрганишнинг муҳим йўлларидан бири ҳисобланади. Бу методда ГТМга қараганда ўқитувчига юқори талаб қўйилган. Ўқитувчи намуна ролида чет тилида эркин ва биринчи навбатда акцентсиз гапира оладиган бўлиши керак бўлган. Бевосита методнинг асосий тамойилларидан бири бу кўргазмалилик саналган. Ўқувчининг тил ҳақидаги тасаввурлари расмни кўриш жараёнидаги предмет ҳақидаги тасаввурлари билан бевосита боғланиши бу методнинг энг асосий хусусиятларидан биридир. Бевосита метод асосида ўтилган дарс тамойиллари қуйидагилардан иборат бўлган: Ёзма нутқдан аввал оғзаки нутқ, яъни дарс жараёнида аввал тинглаш ва гапириш, сўнгра ўқиш ва ёзишга ўргатиш. Намунага тақлид қилиш, тил ҳодисалари (грамматика) таҳлили ва она тилига мурожаат қилмаслик.

Мумкин қадар дарсни бир тилда олиб бориш. Ўқув материалини диалог шаклида кундалик ҳаётга оид материаллар асосида тақдим этиш. Бевосита метод учун чет тилида намуна жумлалар, диалоглар тузиш, уларни амалда саҳналаштириш ва эркин роль ўйнаш ҳарактерли хусусият ҳисобланган. Аудиолингвал метод (АЛМ) Аудиолингвал сўзи лотин тилидан олинган бўлиб, audire-тинглаш, lingua-тил маъноларини англатади. Агар “Audiolingval metod” атамаси сўзма- сўз таржима қилинса, “тинглаш-гапириш методи”, яъни “тилни тинглаш- гапириш” йўли билан ўрганиш маъносини англатади. Немис олими Герҳард Нойнер Америка Қўшма Штатларида аудиолингвал метод вужудга келганлиги ва бунга сабаб сифатида иккинчи жаҳон урушидан сўнг чет тилларни, айниқса, экзотик тиллар ҳисобланмиш япон, хитой ва бошқа тилларни биладиган мутаҳассисларнинг етишмаслиги сабабли ҳарбийларнинг 1941-1943 йиллардаги буюртмалари асосида кўплаб тил ўқитиш дастурлари ишлаб чиқилганлиги ва бу янги тил ўқитиш методларининг вужудга келишига сабаб бўлганлигини кўрсатади. Аудиолингвал методда, айниқса, тил лабораторияси муҳим ўрин эгаллайди. Тил лабораторияси энг аввало талаффуз ва тинглаб тушунишни ўргатиш учун хизмат қилади. Ўқувчиларга асосий тил моделлари чет тилида тақдим қилинади. Ўқувчи уларга тақлид қилиши, такрорлаши, ўз иш тезлигини ўзи белгилаши, магнит тасмасини олдинга ёки орқага ўтказиши мумкин. Бундан ташқари, ўқитувчи ўқувчиларнинг фаолиятини ҳаққоний ва қисмларга бўлган ҳолда баҳолай олади ҳамда ҳар бир ўқувчи билан алоҳида ишлаш имкониятига эга бўлади. Ўтган асрнинг 60-йилларида АЛМнинг кенг тарқалиши муносабати билан тил лабораторияларини ташкил қилиш қоида тусини олди. Бу методнинг тамойиллари қуйидагилар этиб белгиланди:

Асосий эътибор ёзма нутққа эмас, балки оғзаки нутққа қаратилади, яъни аввал тинглаб тушуниш ва гапириш, сўнгра ўқиш ва ёзиш. Тил материалининг асл нусҳадалиги. Тил намуналарини тақлид қилиш ва тез-тез такрорлаш йўли билан машқ қилиш. Дарснинг бир тиллилиги, она тилини дарс жараёнидан чиқариб ташлаш. Грамматик материалнинг системали равишда чет тил намуналарининг комплекслигини ўстириб боришга асосланганлиги (Грамматик материал тақсимотида она тили билан таққослаш умуман роль ўйнамайди): - АЛМга оид машқ шакллари; - кўп вариантли намуна гап машқлари (pattern drill); - ўрнига қўйиш жадваллари ва ўрнини алмаштириш машқ- лари; - элементларнинг ўрни бўш қолдирилган матнлар ва ўрнини тўлдириш машқлари; - ёд олиш ва диалогларни саҳналаштириш. Махсус қийинчиликлар тақдимоти. Қийинчиликларни она тили ва чет тили нутқий бирликлар ва намуналар ўртасидаги тузилиш жиҳатдан фарқлар келтириб чиқаради. Махсус қийинчиликлар аввало аниқланиши ва улар устида астойдил машқ қилиниши лозим. Ёзма нутқ сифатида фикрларни ёзма баён қилиш. Нутқий намуналарнинг ўсиб борувчи тақдимоти. Янги нутқ намуналари аввалдан таниш бўлганлари асосида босқичма-босқич тақдим этиб борилади, яъни янги нутқ намунаси аввалгисининг устига қурилади. Тилдан фойдаланиш ва таржима. Аудиовизуал метод (АВМ) Аудиовизуал метод аудиолингвал методнинг ривожланиши натижасида вужудга келди. “Audio-vizual” тушунчаси лотинчадан олинган бўлиб, audire-

тингламоқ, videre-кўрмоқ яъни “тинглашкўриш методи” маъносини англатади. Америка Қўшма Штатларида аудиолингвал методнинг ривожланиши билан бир даврда Францияда аудиовизуал метод шаклланди. Унинг асосчилари югослав услубчиси Петр Губерина, француз услубшунослари Поль Реванк, Жорж Гугенейшдир. Аудиовизуал метод асосида чет тилида ўрганилаётган барча тил материаллари имкони борича кўргазмалилик билан ўргатилади. Аудиовизуал методнинг тарафдорлари қуйидаги тамойилларни асос қилиб олганлар: Жонли тилнинг диалогик шакли олинган; Ўқиш-ўргатишнинг асоси оғзаки нутқ деб қаралган; Янги материал бутун структураларни тинглаш, кўриш орқали берилган; Янги тил материалларининг маъноси фақатгина предметларни, расмларни, ҳаракатларни, кинофильм, диафильм, слайдларни кўриш орқали очилган; Янги тил материалларини ўзлаштириш тақлид қилиш, ёдлаш, ўхшашлиги бўйича янги структураларни тузиш орқали бўлган. Аудио-визуал метод асосидаги дарс босқичлари қуйидаги кўринишда бўлган: Дарс расм ёки расмлар қатори ва магнит тасмасидаги диалог тақдимоти билан бошланади. Иккинчи босқичда суҳбат бирликлари, маъносини аниқлаш, қайта эшиттириш савол-жавоблар орқали тушунтирилади. Учинчи босқичда расм ва матнлар кўп марта такрорлаш йўли билан ёд олинади. Бу босқичда ўқувчилар аста-секин визуал-акустик таянчлардан узоқлаштирилади. Улардан расмга ўз диалогларини тузиш ёки саҳна кўринишига оид диалогларни ижро этиш талаб қилинади. Ҳар бир дарсда диалогда берилган грамматик ҳодисаларга оид намуна гап машқлари бажарилади.

АВМнинг АЛМдан фарқланувчи асосий хусусияти акустик ва визуал материалнинг бир вақтда қўлланилишидир. АВМ қуйидаги 2 та босқични ўз ичига олади: 1. Рецептив иш. 2. Репродуктив иш. Рецептив ишда ўқувчилар суҳбатни чет тилида 2-3 марта тинглайди, кўради, ёдида сақлашга ҳаракат қилади. Репродуктив ишда эса ўқувчи суҳбатни овозсиз кўради ва ўзи гапиради, қайтаради. Бугунги кунда бу метод орқали чет элликлар француз тилига ўргатилмоқда. Бизнинг мактабларимизда эса бу метод соф ҳолда қўлланилмаган. Билвосита метод (БлМ) Билвосита метод ГТМ ва АЛМларнинг бирлашиши натижасида вужудга келди. Бу метод ГТМнинг грамматика ва сўз бойлигини системага солиб ўрганиш тамойиллари ва АЛМнинг она тилини дарс жараёнидан мумкин қадар чиқариб ташлаш ва дарсни ўрганилаётган чет тилида олиб бориш, дарс тузилиши ва машқни ташкил қилиш борасидаги ютуқлари асосида яратилди. Методлар бирлашувининг кўплаб сабаблари бор. Амалиётда шундай ҳолатни кузатиш мумкинки, унда ўқитувчи бу метод усулларидан фойдаланиб яхши натижаларга эриша олмайди, натижада у янги методнинг айрим тамойилларинигина қўллаш билан чекланиб қолади. Маълум бир методнинг яратилиши турли сабаблар туфайли вужудга келишини биламиз. Масалан, АЛМ методи иккинчи жаҳон уруши пайтида таржимонлар тайёрлаш эҳтиёжидан келиб чиқиб яратилган. Инсон хотираси шундай тузилганки, ҳамма кишиларда илм олиш жараёни бир хил тарзда кечади, яъни идрок қилиш, ёдда сақлаш, ўқув материалини ўзлаштириш. Лекин турли ҳудуд кишиларининг тил ўрганиш имкониятлари бир-бирларидан тубдан фарқ қилади. Масалан, кишининг ёши ҳам тил ўрганишда муҳим рол ўйнайди. Шу билан бир вақтда кишиларнинг

маданий анъаналари, ўқувчининг она тили, унинг тили ўрганилаётган мамлакатга узоқ ёки яқинлиги, билим даражаси ва ҳаётий тажрибаси, бошқа чет тилларни билиши, индивидуал хусусиятлари, яъни зиёлилик даражаси, қизиқиши ёки интилувчанлиги, ўқиш ва ўрганишга ўзини тайёрлаши кабилар чет тил таълимининг муҳим омилларидан ҳисобланади. Бирон-бир хорижий тилни табиий тил муҳитида, яъни тили ўрганилаётган мамлакат ҳудудида ўрганиш ва ўргатиш тили ўрганилаётган мамлакатдан узоқда яшаб ўрганиш ва ўргатишга қараганда яхши самара бериши барчага маълум. Бундан ташқари, дарсни ташкил қилишда дарслик ва бошқа ўқитиш воситаларининг мавжудлиги, ўқитиш учун ажратилган вақт, ўқитувчи ва унинг касбий малака даражаси, гуруҳнинг катта ёки кичиклиги, тузилиши каби хусусиятлар тил ўрганиш ва ўргатишга жиддий таъсир кўрсатади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. «Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standarti va o’quv dasturi. «Sharq» nashriyoti. 1999 yil. 2. Chet til o’qitish metodikasidan ocherklar. Saidumar Saidaliyev. 2004. “Namangan” nashriyoti. 3. Проблемы содержания обучения иностранному языку. Джалолов Дж.Дж. 1987. Т. Фан. 4. Chet til o’qitish metodikasi. Jalolov J.J. 1996. 5. Die kommunikative Methode. Rainer Bohn. 2000. Goethe-Institut, Munchen.

O'xshashlar

Хорижий тилларни ўқитишда замонавий методлар ҳамда илғор педагогик технологиялардан фойдаланиш

Биологияни ўқитишда фойдаланиладиган методлар

Мутахассислар тайёрлашда таълим жараёнининг ўзига хос хусусиятлари

Интерфаол методлар ва уларнинг қўлланилиши

Бошланғич синфларда таълимни ташкил этишни ўзига хос хусусиятлари